آیین زرتشتی و دین شین تو

اشاره

دین زرتشتی دین ایرانیان باستان است که از حدود هزاره نخست پیش از میلاد در ایران رواج داشته و شین تو دین باستانی مردم ژاپن است که تاریخ آن به سده هفتم قبل از میلاد می رسد. یافتن شباهت بین این دو دین که متعلق به دو محیط متفاوت با هزاران کیلومتر فاصله هستند، کاری بسیار دشوار است. گنچی کاتو سعی کرده است با نشان دادن شباهت های بین این دو دین، مطالب قابل بررسی مفیدی را برای مطالعات بیشتر به دیگران ارائه کند؛ مطالبی همچون شباهت اهوره مزدا با آماتراسواُمی کامی، گرایش به نیایش آتش در مراحل نخستین این دو دین، ثنویت، اهمیت دادن به پاکی در کُنه اعمال نه ظاهر آن، اعتقاد به مباحث اخلاقی چون راستی و پاک بودن نیت، و همچنین عمل گرا بودن هردو دین. هر چند این مقاله سخنرانی بوده و فاقد ارجاع است، ولی به دلیل اهمیت مطالب مطرح شده که سرنخ های مهمی را برای مطالعات تطبیقی فراهم می کنند برگزیده شده است.
کلید واژه ها: شین تو، زرتشت، آماتراسواُمی، اهوره مزدا، آتر، ایسه
اگرچه بین آیین زرتشتی، دین نخستین ایرانیان، و شین تو، دین مردم ژاپن و برخاسته از سرزمین آنان، تفاوت های زیادی وجود دارد، اما دانشجویان علم ادیان نمی توانند شباهت های آشکار موجود بین این دو آیین را نادیده بگیرند؛ شباهت هایی که تشخیص و شناسایی آنها مدیون پیشرفت های سریع و چشمگیر علم ادیان در سال های اخیر است. در مسیر مطالعاتی ویژه ام درباره ادیان، شباهت های آشکاری از این نوع که بدان اشاره خواهم کرد برایم محرز گشته است و اکنون این افتخار را پیدا کرده ام که آنها را هم زمان با شرکت در جشن هفتادمین سالروز تولد محقق دانشمند پارسی مشرق زمین و روحانی گرامی و برجسته زرتشتی، دستور کورستجی اراچجی پاوری، ارائه کنم.
اول، دین زرتشت و شین تو به آن دسته از ادیان تعلق دارند که محققان آنها را ادیان زنده می نامند. به عبارت دیگر، هر دوی این آیین ها عملاً زنده اند - یعنی مانند ادیان روم و یونان باستان و یا بابلیان و مصریان باستان، مرده به شمار نمی آیند. این دو آیین که درون مایه این مقاله را شکل می دهند، همانند مسیحیت و اسلام، هنوز با شور و حرارت به حیات خود ادامه می دهند. البته کاملاً حیرت انگیز است که برخی شرق شناسان غربی به اشتباه یکی از آنها یعنی شین تو را مرده و از میان رفته در نظر گرفته اند و آن را صرفاً موضوعی جالب برای تحقیقات باستان شناسی می دانند.
دوم، احتمال بسیار دارد که اهوره، خدای برتر زرتشتیان، از نظر خاستگاه، با اجسام درخشان آسمانی که خورشید مهم ترین آنهاست، در ارتباط باشد. به همین نسبت شین تو در صورت های اصیل خودش (همچون پرستش طبیعت یا طبیعت گرایی) عموماً عنصری که به ویژه صورت خورشید پرستی داشته باشد را به همراه دارد. یکی از جنبه های آماتراسوامی کامی (1) - که از مهم ترین خدایان معبد شین تو است - داشتن ماهیت خورشیدی است؛ در عین حال پرستش این الهه طبق اسناد مربوط به پرستش و عبادت نزد پیشینیان، در گذشته نیز صورت می گرفته است. پس هم آیین زرتشتی و هم شین تو دین مبتنی بر نور را ترویج داده اند؛ اولی به صورت مادی و دیگری در قالب های اخلاقی و معنوی. هر دو دین در مرحله نخستین خود (که تا اندازه زیادی با طبیعت آمیخته بودند) و هنگام توسعه و گسترش بعدی شان، صورتی از نیایش آتش یا آتش پرستی را درخود داشتند. ایزدان مشخصی در ایران باستان همچون آتر  (Atar/ سنسکریت اگنی =Agni) و در ژاپن قدیم همچون کاگاتسوچی (2) (خدای نورانی) یا هوموسوبی (3) (تولید کننده آتش) وجود داشتند که همگی منشا تمام عیار آتش بودند. همچنین گفتنی است که یک خانواده ویژه روحانی در استان ایزومو (4) زندگی می کنند که آتش مقدس را از زمان های گذشته نامعلوم تا به حال حفظ کرده و در طول نسل های بی شمار با نگهداری و مواظبت دقیق، آن را روشن نگه داشته اند.
سوم، جنبه ثنویتی مشهور دین زرتشتی که خود را در اهوره مزدا و اهریمن یا به شکل بسیار قدیمی تر، آتر و اژی دهاک، نشان می دهد، با شین توی آغازین مطابقت دارد، جایی که اونابی (5) اعظم یا خدای بزرگ درستکاری و اوماگاتسوهی (6) اعظم یا خدای بزرگ شر آشکارا در برابر یکدیگر قرار می گیرند. موتوئوری (Motoori) یکی از بزرگ ترین مفسران متن تاریخ کهن ژاپنی، یعنی کوجیکی (Kojiki)، در سده هجدهم اظهار می دارد که حتی آماتراسو اُمی کامی، ایزد بانوی برتر خورشید، باید از خشونت دهشت آور خدای شر سوسانوئو (7) - چیزی جز ظهور اوماگاتسوهی در شکلی خاص نیست - گریخته باشد.
چهارم، اگرچه ادیان ایران و ژاپن هر دو در آغاز به شکل آیین های آمیخته با طبیعت بودند، اما هیچ یک از آنها مدت زیادی در این سطح پایین از عقاید باقی نماندند و همواره روندی از «تکامل خلاقانه» را پیمودند؛ در ایران اهوره مزدا، داناترین و درستکارترین موجود و خدای پندار، گفتار و کردار نیک تلقی شد و در ژاپن نیز ایزدبانوی خورشید، آماتراسو امی کامی، در فرآیند طولانی تکامل خویش در جامه ای کاملاً اخلاقی و معنوی متبلور گردید.
از یک سو، در دین زرتشتی پاکی قلب انسان بسیار ارزشمندتر از رفتار بیرونی اوست، چرا که [در اوستا آمده است]: «خودت را پاک گردان، ای انسان درستکار هر انسانی در این جهان دون می تواند خودش را پاک گرداند، یعنی خودش را با پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک پاک گرداند» (یسن 4: 41)، از سوی دیگر، در دین ژاپنی نیز فضایل مشابهی چون راستگویی، درستکاری یا درستی و صداقت که اغلب به جای یکدیگر به کار می روند، بسیار مورد تأکید هستند؛ برای نمونه، روحانی معاصر شین تو، کامونریکیو (Kamo-Norikiyo)، بیان می کند: «عبادت خداوند، اگر با هدایایی که با پولی ناعادلانه به دست آمده است همراه باشد، پذیرفته نمی شود. خداوند را درستکارانه  عبادت کنید و او از اینکه به خواسته های شما گوش دهد، خوشحال می شود. نادان کسی است که نابردبارانه و بدون پیمودن مسیر درستکاری درصدد کسب حمایت خداوند است» (شین تو اودن فوتسو جُشو). در کتاب شین تو - گُبوشو (Shinto-gobusho) که احتمالاً در قرن سیزدهم نوشته شده، آمده است: «برای به دست آوردن رحمت خداوند، عبادت بسیار مهم است، و درستکاری از جمله خصلت های بنیادین فردی است که از حمایت پنهان خداوند بهره مند است. اگرچه خورشید و ماه دائماً بر حول چهار گوشه جهان می چرخند و هر گوشه کره زمین را روشن می کنند، اما آنها همواره بر سر دستکاران می تابند». در کتاب دیگری نیز آمده است: «انجام کار نیک یعنی پاک بودن؛ انجام کار پلید یعنی ناپاک بودن. خدایان از اعمال پلید متنفرند، چرا که این اعمال ناپاک اند». ساکاشیبوتسو - سالک متدین و فرزانه سده چهاردهم معبد ایزدبانوی خورشید، آماتراسوامی کامی، در شهر ایسه (8)- نیز پاکی درون یا پاکی دل را همسان مورد تأکید قرار داده است، این گونه که می گوید: «این رسم اختصاصی ماست که نه هدیه ای برای ایزدبانوی خورشید در ایسه ببریم و نه همانند بوداییان تسبیحی با خود حمل کنیم. خلاصه هیچ چیز خاصی به همراه نداریم که بدین وسیله سعی در جلب نظر آن ایزبانو داشته باشیم. این معنای واقعی پاکی باطنی است. شستن خود با آب دریا و پاک شدن از پلیدی جسمانی به معنای پاکی ظاهری است. پاکی ذهن و تن باعث می شود که روحمان با خدا یکی شود بدین سان خداوند در انسان تحقق می یابد، در اینجا هیچ آرزوی برآورده نشده ای باقی نمی ماند و نیازی به تمنا و عبادت بیشتر ایزدبانو نیست. این معنای واقعی و خاص عبادت آماتراسو امی کامی است. هنگامی که این گونه توسط راهب شین توی معبد ایسه آگاه شدم، احساس شادی پرهیز کارانه ای مرا فرا گرفت و اشک قدردانی و سپاس ریختم» (دای جینگو سانکیکی / Daijingu-sankeiki). دیدگاه شین تو در باب تأکید بر پاکی درونی انسان، قرابتی روحانی با این توصیه دین زرتشتی دارد که «ثروت های جهان مادی را به قیمت از دست دادن جهان معنوی به دست نیاورید؛ زیرا کسی که جهان معنوی را به منظور دست یابی به ثروت های جهان مادی نادیده می گیرد نه به نور آسمانی دست خواهد یافت و نه به بهشت اهوره مزدا» (یاداشت های طهمورث3: 90) در اینجا اهمیت اخلاقی، و نه مادی، پاکی را می بینیم، که در کنار زندگی، بزرگ ترین نیکی را برای انسان به ارمغان می آورد؛ گویا دین شین تو نیز به وضوح همان چیزی را می گوید که دین زرتشتی بیان کرده است. البته هر دو دین در مرحله بدوی خود فقط بر وظیفه پاکی مادی یا جنبه جسمانی پاکی تاکید داشتند؛ مانند پاکی بدن از آلودگی، از عادت ماهانه، زایمان و تماس با میّت که برای دین زرتشت و شین تو بزرگ ترین منابع ناپاکی به حساب می آمدند.
بنابراین هم در شین تو و هم در دین زرتشت، این عقیده اخلاقی آشکار است که هر جا درستکاری و صداقت، یا خلوص و شرافت وجود داشته باشد، دین نیز در آنجا وجود دارد؛ پاکی درون و پاکی دل راه جاودانگی است، درحالی که شرارت و امیال پلید، یا اعمال و کردار بد، به نابودی فرد یا به دوزخ می انجامد. هر دو دین تعلیم می دهند که پرهیزگاری تنها مونسی است که ما را در هنگام مرگ همراهی می کند. همچنین در دین زرتشتی، توصیف نمادین و شاعرانه ای از پل داوری داریم که عبور راحت از آن فقط برای کسانی میسراست که در زندگی متدین بوده اند؛ پس از این، ملاقات با سه دوشیزه زیبای آسمانی فرا می رسد که هر یک از آنها تمثیل و تشخیص همان اندیشه نیک، گفتار نیک و یا کردار نیکی است که باعث رستگاری می شوند.
امپراتور می جی (1852-1912م) راهب اعظم دین شین تو و رهبر ملی محترم مردم ژاپن شعر زیر را نوشته است:

با خدای نادیدنی
که همه امور نهان را می نگرد
در سکوت،
چیزی از زمین خاکی همراه است
[به نام] دل انسان پاک

دین زرتشتی در لحنی مشابه، تعلیم می دهد که «من به واسطه راستی ام او را که اهوره مزدا است - سرور اندیشه ها، گفتارها و کردارهای نیک - آشکارا می بینم» (یسن 45: 8).
آمده است که زرتشت یک بار به عروس ها و دامادها تذکر داد که «همدیگر را از راه راستی دوست بدارید؛ چرا که تنها راه خوشبختی این است» (یسن 53: 5). می توان گفت زندگی شادمانه ای که از آن صحبت به میان آمد چیزی جز تحقق بهشت در این جهان  خاکی یا تحقق «سلطنت راستی» نیست؛ حکومتی که بنا بر سوتره های بودایی، استقرار آن در زمین از نظر اخلاقی امکان پذیر است و هدف نهایی فرزانه هندی، بودا گئوتمه، بوده است. یوفوکوکی - که واتاری نبویوشی (Watarai-Nobuyoshi) راهب شین توی معبد ایسه در قرن هفدهم آن را نوشته است - نیز این حقیقت را این گونه بیان می کند: «شین تو چیست؟ به نظرم، شین تو در زندگی روزمره هر کسی به طور کامل تحقق می یابد، چنین انسانی می تواند حاکم مهربانی باشد که با نیکوکاری بر مردمش حکومت می کند، یا بنده ای که وظایفش را در قبال صاحبش همواره انجام می دهد، یا پدر و پسری که بر پایه محبت، پیوند حقیقی را با یکدیگر برقرار ساخته اند؛ تمام اینها مفاهیم شین تو را نشان می دهند. هنگامی که رابطه بین شوهر و همسر و برادران و دوستان با یکدیگر بر پایه اصول بنیادین شین تو باشد، باعث شادمانی می شود. و انسان در می یابد که چطور شین تو خود را در هر چیزی آشکار می کند، از بزرگ ترین کارهایی که یک فرد انجام می دهد تا هر حرکت انگشت یا هر قدمی که بر می دارد».
پنجم، با توجه به آنچه هم اکنون خواندیم، دین زرتشت و شین تو هر دو تأکید ویژه ای بر اخلاقیات روزمره انسان ها دارند، و طبق سخن این دو، بدون آن امور اخلاقی هیچ دینی وجود نخواهد داشت. مبانی زرتشتی و شین تو، دین را امری عملی می دانند و آن را امری نظری به شمار نمی آورند. دین حاصل خیال پردازی یک نهان بین، مرتاضی که دنیا را فرو نهاده، و یا عزلت نشینی که از زندگی پر جنب و جوش بشری خسته شده باشد نیست. بالعکس، چیزی است که جوهر خود را همواره در کارهای مختلف انسان نشان می دهد و همیشه در تلاش فراوان است تا مأموریت اصیل خود را برای تحقق اخلاص در زمین به انجام رساند. پس، بنا بر دین زرتشتی «آن که دانه می کارد راستی می کارد؛ او دین مزدا را گسترش و غنا می بخشد» (وندیداد 3: 31)، «او که بچه دارد بسیار بالاتر است از آن که بچه ندارد» (وندیداد 4: 47). «آن که غذا نمی خورد توانایی انجام کار سنگین مقدس را ندارد. به من عطا کن ... فرزندی هوشیار، یاری رسان، پر توان، پارسا، باهوش ... مانند قهرمانی قوی و شجاع، فرزندی که خانواده، خانه، سرزمین، شهر، کشور و دینم را تقویت کند» (یسنای 52: 5) و بنابراین، دین زرتشتی بیان می کند که کار یک کشاورز صرفه جو اگر با ایمان کامل و در هماهنگی با روح واقعی دین اهوره مزدا انجام گیرد چنان است که گویی در همین لحظه و همین جا بر روی زمین دین حقیقی  تحقق یافته است. شین تو نیز همین درس را آموزش می دهد و نمونه این آموزه را می توان در متن یوفوکوکی مشاهده کرد.
امپراتور ژاپن، می جی، در سال 1908 فرمانی شاهانه صادر کرد که مشتمل بر آموزه های اخلاقی بود و مردم را از کوتاهی در وظایفشان بر حذر می داشت. او می ترسید پیروزی چشمگیر ارتش ژاپن بر نیروهای روسی در منچوری در سال 1905، باعث تنبلی ژاپنی ها در حفظ نظام اخلاقی شان شود، چنان که مثال های پر شماری در تاریخ جهان وجود دارد که قوای پیروز، پس از جنگ، تن به آسایش و بی قیدی سپردند:
کشور ما هنوز فرصت کافی برای بهبودی اثرات جنگ اخیر را نداشته است. ما در جنبه های مختلف مدیریتی به توسعه و پیشرفت نیازمندیم. پس، همگی ما، اعم از ضعیف و قوی، باید با یک هدف، وظایفمان را صادقانه دنبال کنیم، در گردآوری و مدیریت اموالمان دقیق و کوشا باشیم، ایمان استوار را حفظ کنیم، درستکار بمانیم، زندگی ساده و صادقانه داشته باشیم، از خودنمایی بپرهیزیم و به واقعیت
پای بند باشیم، و یکدیگر را از کاهلی و سهل انگاری بر حذر داریم و خود را برای کار و تلاش مداوم آماده کنیم.
به نظرم روح این فرمان با اخلاقیات دین زرتشتی که در گفته های زیر بیان شده یکی است: «آن که، دانه، گیاه و میوه بیشتری می کارد، او باعث رشد دین مزدایی می شود» (یسن 4: 29) «کننده کارهای نیک به واسطه راستی درونی اش شکوفا می شود» (یسن 34: 3).

پی نوشت ها :

* مشخصات کتاب شناختی این اثر چنین است:
Genchi Kato (1933), "Zoroastrianism and The Shinto Religion of Japan" in Oriental Studies in Honour of Cursetji Pavry, Oxford University Press, pp. 158-188.
** پژوهشگر مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب وابسته به دانشگاه ادیان و مذاهب.
1. Amaterasu-omikami؛ در لغت «خدای درخشنده برتر آسمانی»؛ در تداول عام، بانوی خورشید و کامی اصلی در یزدانگان بومی ژاپنی، بانو خدایی که به اشکال مختلف از اتحاد ایزاناگی و ایزانامی از چشم چپ پدرش یا از آینه ای که در دست چپ او بوده آفریده شد. او که می تواند خود به خود تولید مثل کند پس از این کارها، زمانی که به زمین منتقل شد کامی اصلی گردید.
2. خدای آتش در ژاپن. ایزانامی، الهه خالق، به او زندگی می بخشد. ایزانامی زمانی که دیگر نیروهای طبیعی از جمله بادها، کوه ها و درختان را می آفریند این کامی [خدا] را نیز می آفریند. کاگاتسوچی هم خدای آتش و هم آتش مادی است. ژاپنیان از این کامی بسیار می ترسند؛ زیرا زمانی که بادهای شدید می وزند آتش خانه هایشان را ویران می کنند به همین دلیل روحانیان طی مراسمی آنها را خشنود می سازند.
3. Homusubi؛ خدای آتش است و نام دیگر خدای Hinokami است.
4. Izumo؛ قلمرو طایفه قدرتمندی که مخالف خاندان امپراتوری بودند؛ معبد ایزومو خانه خدای اُکونینوشی بازمانده سوسانوئو است.
5. Onaobi؛ نامی است که از ترکیب o به معنی بزرگی و Nao به معنای اصلاح کننده و بازسازی کننده تشکیل شده است و عده ای آن را نام دیگر Omagatsuhi می دانند و آن را کامی بزرگ عدالت ترجمه می کنند. او کامی ای است که سرنوشت بد را به نیک تبدیل می کند.
6. Omagatsuhi؛ روح مصیبت بزرگ یا دیو اهریمن در ژاپن است و مردم باید همواره از آن دوری کنند.
7. Susano-o؛ خدای باد، برادر کوچک الاهه آفتاب، آماتراسو است. در افسانه آمده است که او را به ایزومو تبعید کردند و آنجا قهرمان محلی شد و بازماندگانش سرزمین های خود را به خاندان امپراتوری بخشیدند.
8. هر شهر و روستایی در ژاپن یک معبد نگهبان (جینجا) از آن خویش دارد؛ اما در میان همه آنها معبد بزرگ ایسه قدس الاقداس معابد شین تو بوده است. برای هر ژاپنی، زیارت ایسه (مشهور به ایسه مائیری)، دست کم یک بار در طول عمر، تکلیف مذهبی مهمی است. این معبد در حول و حوش سال 300 میلادی تأسیس شد.

اوستا
Genchi Kato (1935), What is Shintoه, Maruzen Company.
ــــ‌ (1971), A Study of Shinto, Curzon Press.
ــــ‌ and Nihon Yunesuko Kokunai Linkai (1988), A Historical Study of the Religious development of Shinto, Greenwood Press.
Motonori Ono (1961), Shinto: the Kami Way, Bridgeway Press.

منبع: نشریه هفت آسمان، شماره 46.