الگوی هنجاری مطلوب برای رسانه های جدید اسلامی

نگاه منتقدانه به انواع تئوری های هنجاری و تقسیم بندی های چهارگانه ی سیبرت (استبدادی، لیبرالی، مسئولیت اجتماعی و کمونیسم روسی)، دوگانه مریل (استبدادی، لیبرالی)، پنج گانه ها چتن (استبدادی، کمونیسم روسی، توسعه بخش و غربی)، سه گانه آلتشول (بازار، مارکسیسم و پیشرو) و شش گانه مک کوئل (استبدادی، لیبرالی، مسئولیت اجتماعی، کمونیسم روس، توسعه بخش و مشارکت دموکراتیک) منجر به ارائه ی یک جدول مقایسه ای مبتنی بر ده شاخص اساسی شده است.
جدول شماره 1 در پایان مقاله نشانگر شاخص های دهگانه مذکور است.
این شاخص ها دسته بندی مقایسه ای نسبتاً کاملی از ویژگی های هر یک از تئوری های هنجاری است.
در دهه ی 90 دیدگاه های جدیدتری به وجود آمده است. مک کوئل با ذکر علل مختلفی تقسیم بندی مرسوم تئوری های هنجاری را نفی کرده است. او امکان طرح یک تئوری واحد برای کشورهای مختلف را نفی می کند و در چارچوب سیاست های
رسانه های (Media Politics)، حفظ منافع عمومی (Public Interest) را به عنوان محور اصلی وجود و بقای رسانه ها در کلیه کشورها مطرح می کند. وی معتقد است در کلیه ی نظام های سیاسی، رسانه ها باید در خدمت منافع یا رفاه عمومی باشند. اما منافع عمومی چیست؟ در دیدگاه برنامه ریزی اجتماعی، منافع عمومی اموری است که در خدمت مصالح کل جامعه است نه بخشی از اقشار آن. این تعریف از منافع عمومی است که به علت تأثیرات سیاسی و فرهنگی عملکرد رسانه ها، مجوز اعمال کنترل اجتماعی بر آن را به نهادهای دیگر جامعه می دهد. در تشریح رابطه ی منافع عمومی و نظم رسانه ای در هر کشور باید به نکات زیر توجه داشت:
1- در کشورهایی که یک ایدئولوژی منسجم را پذیرفته اند، معمولاً می توان به یک چارچوب واحد برای منافع عمومی و عملکرد رسانه ها دست یافت.
2- مفهوم منافع ملی و وظایف رسانه ها نسبت به آن مفهومی جهانی و کلی نیست بلکه وابستگی تام به فرهنگ، سابقه ی تاریخ، زمان و مکان دارد و قابل تغییر در شرایط مختلف است. (آشنا، 233:1376)
بنابراین بررسی نظریه های هنجاری از دیدگاه عمیق انسان شناسانه و فلسفی ضروری است. بررسی مدل های هنجاری رسانه ها بر اساس نظام عقیدتی حاکم بر آنها در جدول (2) که در پایان مقاله ارائه گردیده، انجام شده است.
در مورد جدول مذکور نکاتی قابل توجه است:
1- واحد مطالعه در جدول، نظام های کشور - ملت نیست بلکه نظام های عقیدتی و فرهنگی است.
2- تقسیم سه ستونی جدول بر مبنای سه دیدگاه بنیادی در نسبت میان خدا - انسان - جامعه و طبیعت است. نظام رسانه ای به عنوان تسهیل کننده و شکل دهنده ی ارتباط، هنجارهای حاکم بر خود را از نوع تلقی جامعه و نخبگان از ارتباط متقابل چهار مفهوم فوق اخذ می کند. اگرچه مکتب الهی فرد گرا نیز قابل تأمل است اما به لحاظ آنکه نمونه ی خارجی و محقق آن وجود ندارد، فعلاً مورد بحث قرار نمی گیرد.
3- در این تقسیم بندی نگاه به انسان و جایگاه سه گانه او به عنوان تولید کننده، مصرف کننده و محصول عملکرد رسانه ها نقش محوری دارد.
4- نظام و لایت نیاز به توضیح دارد. در این نظام سیاسی، بالاترین سطوح هرم قدرت باید دارای شرایط ویژه ای از جمله تخصص کامل در مبانی و هنجارهای مکتبی، اولویت دادن به مصالح دینی در مقابل خواسته های شخصی و گروهی، قدرت تدبیر و تشخیص شرایط و مصالح اجتماعی باشد. (یونس: 35، نهج البلاغه، نامه مالک اشتر) در این نظام، نظارت بر قدرت در مراحل مختلف توسط ارگان های قضایی و تفنینی منتخب اعمال می شود.
5- نظام فرهنگی خدا مدار به معنای پذیرش خالقیت خداوند (جاثیه:22، انعام: 102)، غایتمند بودن خلقت و انسان (ملک: 2، ذاریات: 6، انبیاء: 16) عدم جواز تخریب طبیعت، فرد و جامعه توسط افراد و گروه ها (بقره: 239)، عدم جواز حکومت و سلطه ی استقلالی انسان بر انسان (انعام: 57 و نهج البلاغه: حکمت 156)، برخورداری انسان از فطرت کمال جویی (روم: 30)، جاودانی بودن حیات و پیوند دنیا و آخرت (رعد: 26، اسراء: 72)، تربیت و تأثیر پذیری انسان از عوامل مثبت و منفی محیط اجتماعی و مختار و مسئول بودن فرد، جامعه و تمدن می باشد. (صافات: 24)
6- تنظیر رسانه به دانشگاه در دو سطح مطرح می شود: اول تأکید بر کیفیت اطلاع رسانی رسانه با تکیه بر عینیت و بی طرفی علمی که اساس دانش پروری و دانش پژوهی است. دوم اولویت کارکرد آگاهی رسانی بر کارکردهای سرگرمی و اقناع در رسانه ها.
در این دیدگاه، پیام آفرینان رسانه ها کار در رسانه ها را به عنوان وسیله ارتزاق و کسب درآمد انتخاب نمی کنند، بلکه احساس تعهد، دانایی و توانایی نسبت به انجام وظایف الهی - اجتماعی است که آنها را به صحنه ی عمل رسانه ای می کشاند. آنان در نقش مربیان اجتماعی ظاهر می شوند نه در نقش تاجرانی که وظیفه فروش مخاطبان به آگهی دهندگان را بر عهده دارند و نه کارگرانی که در کارخانه ی قالب سازی فکر کار می کنند.
8- در دیدگاه الهی - اجتماعی، رسانه، وسیله ی امر به معروف و نهی از منکر است. اهمیت محوری این اصطلاح در ارتباطات فرهنگی و سیاسی در درون جامعه متدین انکارناپذیر است. در چنین جوامعی دین تبدیل به فرهنگ شده است و هنجارهای دینی
- بدون جبر - در درون جامعه پذیرفته شده است؛ در این صورت کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، تداوم ارزش ها و هنجارهای حاکم بر جامعه است. این نوع ارتباط، هم افقی است و هم عمودی و چند سویه، از یک طرف اقشار و افراد جامعه نسبت به یکدیگر مسئولیت دارند و از طرف دیگر آحاد مردم نسبت به اعمال حکومت حساس بوده و حکومت نیز نسبت به وظایف فرهنگی خود آگاه خواهد بود.(توبه: 79، آل عمران: 104) در جامعه متدین، رسانه های کوچک و بزرگ نقش تسهیل ارتباطات دینی در جامعه را به معنای مذکور بر عهده دارند.
9- درنظام الهی - اجتماعی، مخاطب ایده آل و هدف غایی تربیت رسانه انسان مختار، رشید و مسئول است. این دیدگاه با طرد هر گونه جبرگرایی (مقایسه شود با جدول شماره 3) اختیار فردی و اجتماعی انسان را پذیرفته و در راه تداوم آن می کوشد. در مرحله بعد، رشد، هدف رسانه ها است. (بقره: 186، کهف: 10) مفهوم عمیق رشد به قدرت تشخیص خیر و شر ارجاع دارد؛ پس رسانه باید چنان اطلاعاتی در اختیار مخاطب قرار دهد که قدرت تشخیص و خودآگاهی مخاطب را افزایش دهد. در نهایت انسان جدا از رسانه فرد مسئولی است که با اختیار و قدرت تشخیص، مسئولیت تصمیمات خود را می پذیرد و از هر گونه غفلت، اهمال و اباحی گری به دور است.
جدول مذکور به عنوان یک کوشش ابتدایی برای ارائه ی تصویری متفاوت از نظام های رسانه ای قابل تصور ارائه شده است. تحول و گسترش روز افزون دیدگاه های الهی - جامعه گرا در شرق و غرب جهان، ضرورت توجه به آن را در عرصه ی رسانه ها ضروری ساخته است. این دیدگاه ها که در کلیه ی ادیان الهی و بشری قابل بررسی است، به عنوان جایگزینی برای دیدگاه های مادی در دنیای فردا، می تواند مورد توجه قرار گیرد.
مدل روابط میان نهاد رسانه و سازمان رسانه و نقش ارتباط گران در جامعه نیز به شناخت نقش و وظایف اجتماعی رسانه ها کمک می کند.
- تئوری هنجاری حاکم بر رسانه
- قصد و هدف فعالیت رسانه
- میزان تنوع محتوا
- روش استفاده به وسیله مخاطب
- روابط میان رسانه و سازمان های مرتبط
مأخذ: Communication Theory Mass به نقل از: محسنیان راد، درآمدی بر تئوری ارتباط جمعی، در مورد مدل بالا توضیح نکات زیر ضروری است.

1- نهادهای رسانه ای

از یک سو آنچه در مدل نشان داده شده است، نظمی اغراق آمیز دارد. سازمان های رسانه ها اغلب واحدهای جامع و مستقل نیستند. برخی فقط بخشی از یک کل را انجام می دهند (مانند مؤسسات ضبط نوار ویدئو یا تلویزیون های کابلی محلی)(3)، اما تاکنون بر روی تنوع فزاینده این سازمان ها و روابط آنها با یکدیگر کمتر تحقیق شده است و هنوز تمایل به بررسی همان وسایل بزرگ ارتباط جمعی با بورکراسی خاص آنها است.
از سوی دیگر رسانه های بسیاری وجود دارند که با کار و سیاست و آموزش و پرورش و غیره مشترکند. در مجموع این مؤسسات در هر مرحله زمانی قواعد
سازمانی خاصی را به کار می گیرند که حتی گاهی با فرضیه های هنجاری ذکر شده نیز همخوانی ندارد.
- مهم ترین متغیرهای نهادی رسانه های مختلف و قواعدی که سازمان های رسانه ای به کار می گیرند، با عناصر زیر مرتبط است:
1- نوع رسانه: انتظارت و استانداردهای متفاوتی که هر رسانه در تأسیس خود دنبال می کند.
2- میزان و حدود عملکرد رسانه: که از رسانه های بین المللی تا محلی متفاوت است و بستگی به درجه ی حرفه ای بودن و میزان آزادی و پاسخگویی به فشارهای اجتماعی دارد.
3- وظیفه و کارکرد آنها.
4- شکل مالکیت و نحوه ی اداره و کنترل.
انواع مالکیت رسانه ها عبارتند از: حکومتی، تجاری، غیر انتفاعی، داوطلبانه، خود مختار و... علاوه بر آن، نهاد رسانه به روابط متقابل میان رسانه های مختلف و مشاغل گوناگون کمک می کند. البته چنین روابط متقابلی اغلب غیر معلوم و پنهان و غیر رسمی است؛ مانند روابط متقابل روابط عمومی ها و رسانه ها و اداره مطبوعات و سازمان های دولتی و روزنامه نگاران و پیام آفرینان آماتور و غیرحرفه ای.

2- سازمان رسانه

سازمان رسانه به روابط درونی انواع رسانه ها و مشاغل گوناگون در آن مربوط می شود. روابط درونی رسانه ها می تواند توسط مبادله یا همکاری، آگاهی و حس تعلق به سازمان ایجاد شود. سازمان رسانه ها روی فعالیت کسانی که در این سازمان ها کار می کنند، اثر می گذارد. یعنی اینکه فرد پیام آفرین در یک سازمان بزرگ رسانه ای کار کند یا یک روزنامه کوچک محلی، متفاوت است؛ حتی اگر کار آنها مشابه نیز باشد.
سازمان رسانه ها قرارگاه ویژه ای است که در آن تولید پیام توسط یک سیستم مدیریت کم و بیش جامع مثل یک روزنامه، یک شرکت تلویزیونی یا ایستگاه رادیویی
یا آژانس خبری و... انجام می شود. اغلب این سازمان ها در دل سازمان های بزرگ تر و اغلب چند ملیتی قرار دارند.

3- ارتباط گران

این اصطلاح حداقل از سال 1969رایج شده است و به کسانی اطلاق می شود که در رسانه ها کار می کنند و نقش مشخص و مهمی در کانال های مختلف ارتباط جمعی ایفا می کنند. اما سطوح مختلفی بر عملکرد ارتباط گران اثر می گذارد:
1- سطح مافوق ملی (مانند قوانین و آژانس های بین المللی که نظارت جهانی دارند.)
2- سطوح اجتماعی (مانند دولت و قوانین ملی)
3- سطح صنعتی (شرکت های رقابتی رسانه ها و ارتباط آنها با تبلیغات گران)
4- سطح مافوق سازمانی (مانند گروه های فشار)
5- سطح جامعه
6- گروه های رسمی درون سازمانی
بر اساس این مدل، هر چه جامعه وسیع تر باشد و هر چه تعریفی که از هدف رسانه و آزادی وجود دارد، متنوع تر باشد، مرز محدوده ی قدرت و نقش ارتباط گر نیز تغییر می کند.
ساخت یک مدل ترکیبی با استفاده از جدول شماره 1و 2 و مدل فوق و تفکیک آن بر اساس تمایزات انواع رسانه ها، پرسش های لازم را برای طراحی یک نظریه ی هنجاری در مورد رسانه ها مطرح می کند. این مدل که با 7 مقوله ی اصلی و 27 متغیر فرعی طراحی شده است، بسیاری از وجوه درون سازمانی، میان سازمانی و اجتماعی رسانه های مختلف را در رابطه با مکتب فکری حاکم بر آن و واقعیات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جوامع خاص به تحلیل می کشاند.
ویژگی های هر یک از متغیرهای 27 گانه مدل 2 در یک نظام اسلامی مفروض با استناد به قرآن، احادیث، تاریخ صدر اسلام و نظریات متفکران مسلمان قابل تشریح است؛ اگر چه تعمیم این ملاک های بررسی به نظام ها و ساختارهای اجتماعی دیگر و
به دست آوردن الگوهای تفصیلی و چند وجهی در تئوری هنجاری رسانه ها نیز ممکن است و برای مطالعات مقایسه ای ضروری است.
تکمیل مدل شماره 2 مستلزم پژوهشی مستقل است، ولی آنچه در اینجا دنبال می شود، نقش اجتماعی رسانه ها در نظام اسلامی معاصر است. البته نباید از این نکته غافل شد که تبیین این بخش به منزله ی درآمد یا اساسی برای بخش های بعدی خواهد بود.

اهداف:

وسایل ارتباط جمعی نیز مانند دیگر نهادهای اساسی اجتماعی، الگوهای رفتار اجتماعی شایسته را در موقعیت های گوناگون در اختیار جامعه قرار می دهند. رسانه ها دور نمای نقش های اجتماعی مطلوب و نامطلوب را در اختیار نسل جدید می گذارد و آنان را تشویق می کنند که با رفتار مطلوب، همساز شده و رفتار نامطلوب را نابهنجار تلقی کنند. رسانه ها در نظارت اجتماعی نیز نقش حیاتی دارند. از آنجا که رسانه ها چشم داشت های پذیرفته شده جامع را متبلور می کنند، تنبیهات نمادینی را نیز برای رفتار نابهنجار در نظر می گیرند. وزن بخشی معنایی به رفتارها، نگرش ها و باورهای مخاطبان، هدف اصلی تمام رسانه ها است.
کارکرد اجتماعی رسانه ها در امت اسلامی تابعی از رسالت عمومی انبیاء یعنی سعادت انسان ها است. سعادت انسانی در دیدگاه قرآنی، شناخت، یادآوری دائم و عبادت مطلق خداوند است. (انعام: 162، ذاریات: 6، رعد: 128، فصلت: 53)
مرحوم مطهری پس از ذکر انواع نظریه های فلسفی، عرفانی، زیبایی شناختی و... در مورد هدف زندگی با طرح نظریه ی عبادت معتقد است: «هدف همان حقیقت است... حکمت، عدالت، محبت و زیبایی همگی مقدم ی وصول انسان به حقیقت است.» (مطهری، بی تا: 79) او در جمع بندی دیگری، «ایمان» را به لحاظ اینکه نمود عینی پیوند انسان با حقیقت است، هدف اصلی خلقت می داند: «به هر حال از نظر ما «ایمان» در اسلام هدف است نه وسیله، این خلاصه حرف است... ایمان قطع نظر از اینها خود هدف است، چون ایمان پیوند انسان با حق و حقیقت است.» (مطهری، بی تا: 80)

اگر هدف رسانه ها را در جامعه ی اسلامی تسهیل وصول انسان به حقیقت بدانیم، اشاعه ی حکمت، عدالت، محبت، زیبایی و ایمان را باید جزء وظایف اصلی آنان به شمار آورد.

باید ها و نبایدها

وسایل ارتباط جمعی در جامعه شناسی جدید به عنوان یک نهاد اجتماعی مورد مطالعه قرار می گیرد و در کنار نهادهای خانواده، آموزش، مذهب، اقتصاد و حکومت، کارکردها و مسئولیت های معینی دارد. رسانه ها با هدف بر آوردن نیازهای اجتماعی خاص و متبلور کردن ارزش های غایی اعضاء خود تشکیل می شوند. نهاد رسانه به نسبت پایدار است و حیطه ی فعالیت وسیع و متقابل دارد، اما در عین حال رسانه ها بر محور یک رشته هنجارها، ارزش ها و الگوهای رفتاری، ساختارمند شده، سازمان یافته و معمولاً مورد پذیرش اکثریت عظیمی از جامعه می باشند. (کوئن 1371: 110-115)
در مکتب اسلام علم فقه عهده دار تبیین بایدها و نبایدها جهانی سازی رفتار فردی و اجتماعی است؛ اگر چه در اصطلاح قرآن و سنت، «فقه» به معنای علم وسیع و عمیق به معارف و دستورهای اسلامی است ولی در تاریخ علوم اسلامی این اصطلاح به تدریج به «فقه الاحکام» اختصاص یافت. در علم فقه احکام اموری مورد بحث قرار می گیرد که انسان در واقعیت زندگی انجام می دهد یا باید انجام دهد.
فقه، پردامنه ترین و حجیم ترین بخش علوم اسلامی است. در فقه اسلامی احکام عملی به جهات گوناگون تقسیم شده اند. در یک تقسیم بندی بسیار کلی مقررات الهی به دو گونه احکام تکلیفی و احکام وضعی تقسیم می شود. حکم تکلیفی شامل وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه می شود و احکام وضعی در مورد نسبت های مختلف میان اشخاص و اموال به کار می رود. تقسیماتی نظیر تعبدی و توصلی، عینی و کفایی، نفسی و مقدمی نشان از دقت نظر فقها در تفکیک انواع احکام دارد. (نک: مظفر 1405)
فقه معمولاً به خارجی ترین لایه ی رفتار و ارتباطات انسان می پردازد و بر اساس آن هم تقسیم می شود. محقق حلی صاحب شرایع الاحکام تمام ابواب فقه را بر چهار دسته دانسته است:
• اعمال مشروط به قصد قربت: عبادات در 10 باب
• اعمال غیر مشروط به قصد قربت
• اعمال مشروطه به اجراء صیغه خاص: دو جانبه: عقد در 15 باب/ یک جانبه: ایقاع در 11 باب
• اعمال غیر مشروط به اجراء صیغه خاص: احکام در 11 باب
محقق حلی در این تقسیم بندی، مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار داده است.
• عبادات در ده باب شامل طهارت، نماز، زکات، خمس، روزه، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.
• عقود در پانزده باب شامل: تجارت، رهن، ورشکستگی، حجر (ممنوعیت از تصرف)، ضمانت، مصالحه، مشارکت، مضاربه، مزارعه و مساقات، امانت، عاریه، اجاره، وکالت، وقف و صرفه، حبس و سکنی، هدایا، سبق در مایه، وصیت، ازدواج (در مقام تقسیم عملاً 19 مورد می باشد)
• ایقاعات در یازده باب شامل: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاد، جعاله، سوگند، نذر.
• احکام در دوازده باب شامل: شکار و سر بریدن حیوانات، خوردنی ها و نوشیدنی ها، غضب، احیاء زمین های بایر، اشیاء پیدا شده، ارث و میراث، قضاوت، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص، دیات (نک: محقق حلی، شرایع الاسلام)
مرحوم شهید محمد باقر صدر در تلاش برای یک تقسیم بندی عینی تر و کار آمدتر احکام را به چهار دسته کلی تقسیم می کنند.
• عبادات: طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره، کفارات
• اموال:
* اموال عمومی: زکات، خمس، خراج، انفال
* اموال خصوصی:
- اسباب شرعی تملک یا کسب حق خاص
- احکام تصرف در مال
• رفتار شخصی: (رفتار غیر عبادی و غیر اقتصادی)
- روابط زناشویی
- رفتار مربوط به خوراک، پوشاک، مسکن، معاشرت و...
• رفتار عمومی:
* رفتار ولی امر در حوزه حکومت، قضاوت، جنگ
* روابط بین المللی و.... (نک: صدر:132:1983-134)
نظریه ی شهید مطهری در مورد احکام بر پایه ی دیدگاهی کاملاً ارتباطی استوار شده است.
* رابطه خدا و انسان (پرستش)
* رابطه ی اجتماعی انسان ها با لحاظ روح پرستش
* رابطه ی انسان با خودش
* رابطه ی انسان با طبیعت
* رابطه ی انسان با یکدیگر در موضوع بهره مندی از طبیعت و اموال
* روابط انسان ها با یکدیگر در حوزه ی حقوق اقتصادی
* روابط انسان ها با یکدیگر در حوزه ی حقوق خانوادگی
* رابطه انسا ن ها با یکدیگر در حوزه ی حقوق قضایی
* روابط انسان ها با یکدیگر در حوزه ی حقوق جزایی و جنایی (نک: مطهری 124:1358-130)
فقه اسلامی انسان را به عنوان «موجود مکلف» مورد مطالعه قرار می دهد، لذا به کلیه ی دقایق زندگی او می پردازد. فقهای شیعه در حوزه ی مسایل فرهنگی و ارتباطی نیز به تحقیق پرداخته اند و کتابی مانند مکاسب شیخ انصاری در بخش مکاسب محرمه با تعمیم مفهوم کسب به کلیه ی افعال اجتماعی به حکم فقهی گونه های مختلف اقدامات زیر پرداخته است:
* کسب از طریق خرید و فروش اعیان نجس
* کسب از طریق خرید و فروش ادوات عبادت غیر خدا و آلات قمار
* کسب از طریق خرید و فروش اشیاء و یا حیوانات بی ارزش
* کسب از طریق اشتغال به اموری که فی نفسه حرام است.
* اخذ اجرت برای انجام اعمال واجب
بخش چهارم مفصل ترین قسمت مکاسب محرمه است و شامل اموری می شود از قبیل: تدلیس ماشطه، تزیین رجل، تشبیب بالمرئه، تصویر صور ذات الارواح، تنجیم، حفظ کتب ضلال، رشوه، سب المؤمن، سحر، شعبده، غش، غناء، غیبت، قمار، قیادت، قیافه، کذب، کهانت، لهو، مدح ما لا یستحق، معونه الظالمین، فحش، نمیمه، نوح بالباطل، الولایه من قبل الجایر، هجاء المؤمن، الهجر. (انصاری 1:1368-66)
ملاحظه می شود که شمول فقه بر مسایل فرهنگی و ارتباطی به گونه ای است که نمی توان محتوای وسایل ارتباط جمعی را در یک نظام اسلامی بدون توجه به بایدها و نبایدها و در یک کلام مقاصد و احکام تکلیفی - فقهی تنظیم کرد. رویکرد جدیدی که در برخی کشورهای اسلامی به فقه الاعلام یا فقه وسایل الاعلام تعبیر می شود، ناشی از چنین درکی است. (نک: علوان: 1405)

تقابل ها

تقابل های رفتاری در فقه و اخلاق اسلامی در چارچوب دو مفهوم پر محتوای امر به معروف و نهی از منکر طرح شده است. تشریح این دو مفهوم به نحو تفصیلی و بیان تعامل آن با رسانه ها برای شناخت الگوی هنجاری رسانه ها در نظام اسلامی ضروری است.

تحول مفهوم معروف و منکر

اصل این اصطلاح مربوط به فرهنگ قبیله ای است و قرآن کریم مفهوم آن را متحول کرده است. معروف به معنی دانسته شده و آن چیزی است که از نظر اجتماعی پذیرفته و تأیید شده است و منکر آن چیزی است که ناپذیرفته و تأیید نشده است، به لحاظ آنکه مجهول و بیگانه است. روب نلوی در کتاب ساختار اجتماعی اسلام معتقد
است: «همه جوامع قبیله ای در مرحله ای از تمدن، هم سطح و همسان با مرحله ای که قبایل عرب جاهل در آن قرار داشته اند، همانند آنها شناخته شده، معلوم و آشنا را خوب و غریب و بیگانه و ناآشنا را بد و شر می شمارند.» (ایزوتسو، 1378)
در بررسی ریشه های معروف و منکر در زبان عربی و اصطلاح قرآنی می توان به کتاب های لغت و تفسیر مراجعه کرد؛ ابن فارس در معجم مقاییس اللغه ذیل ریشه سه حرفی "ع ر ف" می نویسد:
معروف - اعتراف - عرف:
1- تتابع الشیی متصلاً بعضه ببعض
2- السکون و الطمأنینه - الرائحه الطیبه
منکر - انکار - نکر: خلاف المعرفه التی یسکن الیها القلب - لم یقبله قلبه و لم یعترف به لسانه
ابو عبداله حسین بن محمد دامغانی در کتاب الوجوه و النظائر فی القرآن با تکیه به آیات قرآنی چهار مصداق زیر را برای معروف مشخص کرده است:
1- فرض 114:4/6:4
2- تزیین المرأه اذا انقضت عدتها 240:2/234:2
3- العده الحسنه به: 235:2 و 236
4- ما ییسر علی الانسان 233:2/241:2
راغب اصفهانی در المفردات به لطایفی در معانی معروف و منکر اشاره کرده است: المعرفه... ادراک الشیء بتفکر و تدبر لاثره و هو اخص من العلم و یضاده الانکار/ العلم القاصر المتوصل به بتفکر اصله من عرفت ای اصبت عرفه ای رائحته
المعروف: اسم لکل فعل یعرف بالعقل او الشرع حسنه و المنکر ما ینکر بهما/ الاقتضاء فی الجود/ العرف: المعروف بالاحسان
ایزوتسو نیز در کتاب مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید سه حوزه ی مفهومی برای معروف قائل شده است:
1- شایسته: پسنده و درست
2- کاربرد عمومی در بخش های حقوقی قرآن به ویژه در جاهایی که مفردات مربوط به وظایف و فرایض اخلاقی در روابط خانوادگی مانند رابطه میان زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان میان اقربا و خویشان نزدیک مطرح است.
3- مطابق رسوم موضوعه متداول
المعروف هو الذی یعرفه الناس بالذوق المکتسب من نوع الحیاه الاجتماعیه المتداوله بینهم.... فالمعروف تتضمن هدایه العقل و حکم الشرع و فضیله الخلق الحسن و سنن الادب و حیث بنی الاسلام شریعته علی اساس الفطره و الخلقه کان المعروف عنده. هو الذی یعرفه الناس اذا سلکوا مسلک الفطره و لم یتعدوا طورالخلقه.
با توجه به حاصل آنچه از کتاب های لغت و تفسیر ذکر شده، می توان پذیرفت که معروف و منکر جزئی از دو مفهوم وسیع تر نیک و بد (خیر و شر) به عنوان زیر بخشی از مفاهیم اخلاقی - دینی در فرهنگ اسلامی است.
پیش از اسلام، خوبی و بدی تابعی از شناخته ها و ناشناخته های قبیله ای بود. درون قبیله معروف و بیرون قبیله منکر بود. اسلام با حفظ واژه ها به توسعه ی مفهوم پرداخت و قلمرو این دو مفهوم را علاوه بر عرف اجتماعی، به «حدود الهی» کشاند.

بنابراین در معناشناسی قرآنی معروف به عرف مطابق شرع و منکر به آنچه خلاف شرع است نیز اطلاق می شود.

حوزه مفهومی معروف و منکر در قرآن

تحلیل محتوای معروف و منکر در قرآن کریم نشان می دهد که این دو واژه به طور مثبت یا منفی با مفاهیم زیر مرتبط شده اند.
(برای نمونه نک: بقره :236-231/ احزاب:32/آل عمران:104/ اعراف:157/ توبه: 212/ محمد:21/ نور:53/ ممتحنه:12/ طلاق:6/ لقمان15 و 17)
حیطه ی مفهومی معروف و منکر در قرآن به گونه ای است که می توان گفت تعلق امر و نهی به معروف و منکر، حد وسط امر و نهی در حقوق و اخلاق است؛ به این معنا که هدف از امر و نهی ایتمار و انتهاء اختیاری و ارادی است نه پذیرش از روی اکراه و اجبار. شش حوزه ی اساسی زیر قلمرو امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم است.
1- حقوق جزایی
2- حقوق مالی: اعتدال در دریافت و پرداخت و معامله
3- حقوق خانواده: زوجین / فرزندان/ طلاق/ پدر و مادر
4- حقوق اجتماعی: اخلاق اجتماعی
5- حقوق سیاسی: تبعیت از رهبری
6- حقوق الهی: اطاعت از اوامر الهی
ایجاد تحول در مفهوم امر به معروف و نهی از منکر تابعی از شیوه ی تدریج در قرآن کریم است.
خداوند در ابتدا خود و پس از آن پیامبر و سپس بزرگان اقوام پیشین را به عنوان آمر و ناهی معرفی می کند. اما در دوران مدینه اولین پیام، امری عمومی و مستقیم برای دعوت به خیر و نیکی است. خداوند در مراحل بعدی ضمن تشویق عمومی کارهای نیک را به طور تفصیل طرح می کند و با شرح وظایف ضروری حکومت صالحان در این مورد به بیان عواقب ترک امر به معروف و نهی از منکر در میان اقوام پیشین و بیان کوتاهی های علمای دینی آنان می پردازد. پیامبر در سال های آخر حیات، با توجه دادن مؤمنان به خطر منافقان در عرصه ی تغییر ارزش ها و هنجارها آنان را به امر به معروف و نهی از منکر تشویق می کنند. جدول شماره 3 و شماره 4 که در پایان مقاله ارائه شده اند، این سیر تحول تدریجی را نشان میدهد.
بررسی عمیق تر در این گستره وسیع مفهومی معقول به تشکیک بودن معروف را در سطوح مختلف اجتماعی نشان می دهد. حیطه کاربرد امر و نهی در قرآن وسیع تر از امر به معروف و نهی از منکر است. اگر مطلقِ متعلق أمر در قرآن را معروف و مطلق متعلق نهی را در قرآن منکر بدانیم، دریچه جدیدی از مصادیق معروف و منکر بر روی ما باز می شود.

مصادیق امر و نهی در قرآن کریم

اسلام ابتدا لفظ کهن را پذیرفت و با ظرافت و به تدریج در مفهوم آن تصرف کرد و پس از ایجاد تحول مفهومی، پاسداری اجتماعی از معانی و مصادیق جدید را واجب
شمرد و امر به معروف و نهی از منکر را در سطح فردی (جهاد با نفس)، خانوادگی (قو انفسکم و اهلیکم نارا) و حکومتی (الذین ان مکناهم فی الارض) توسعه داد تا فرهنگ جامعه، همواره اسلامی بماند و فرآیند تبدیل دین به فرهنگ تحقق یابد. شاید بتوان دو مفهوم سنت و بدعت را ادامه ی تاریخی د و مفهوم معروف و منکر قلمداد کرد.
بحث از معروف و منکر پس از پیامبر در ادبیات تفسیری، حدیثی، کلامی، فقهی (پس از جهاد عدو) و اخلاق اسلامی (پس از جهاد نفس) تداوم یافت و در بیان اهل سنت تحت عنوان حسبه به صورت امری حکومتی و رسمی و با اختیاراتی بسیار وسیع تلقی شد. (نک: بادکوبه: 1379 و ابن اخوه: 1348) ولی در شیعه نهی از منکر در سطح اجتماعی تحت عنوان اولویت نهی سلاطین از منکر و امر به معروف در سطح فردی به صورت نیکوکاری و رفتار کریمانه مطرح شد. در دوران اخیر شیعه با بهره گیری از روایات و آیات و سنت، نظریات جدیدی را دراین مورد طرح کرده است.
1- تأسیس حکومت تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر
امام خمینی یکی از پایه های تشکیل حکومت اسلامی را وجوب امر و نهی می داند (امام خمینی، 1348)
2- تأسیس احزاب برای نظارت بر حکومت و رقابت برا ی تشکیل دولت صالح (منتظری، 1376)
3- تأسیس رسانه های حکومتی و مستقل برای اعمال نظارت متقابل بین حکومت و جامعه.
در نظریه ی سوم، رسانه ها برمبنای حق و تکلیف امر به معروف و نهی از منکر به عنوان واسطه میان حکومت و مردم قابل تحقق خارجی بوده و دارای کاربردی مشابه نهاد رسانه برمبنای نظریه ی مسئولیت اجتماعی در جامعه مدرن هستند.

حوزه های مطالعاتی بین رشته ای

مطالعه ی علمی امر به معروف و نهی از منکر را می توان در چارچوب رشته های جامعه شناسی فرهنگ، نظم و ارتباطات دنبال کرد.
وظیفه ی اصلی جامعه شناسی فرهنگ، بررسی مسئله ی تغییر فرهنگی است. فرهنگ بر اساس تعاریف مختلف قابل تفسیر است. بر اساس برخی نگرش های غالب مدل فرهنگی شامل این عناصر اصلی می شود:
1- نظام فکری و ارزش های دینی و عقیدتی
2- هنجارها و ارزش های خانوادگی
3- هنجارهای سیاسی
4- نوع تولید و شیوه توزیع و مناسبات اقتصادی
5- بافت کلی علم، تکنولوژی، زبان، ادبیات و هنر
6- کیفیت مسکن، لباس و تغذیه
در تعاریف دیگر فرهنگ عبارت از نظام مشترکی از باورها، ارزش ها، رسم ها، رفتارها و مصنوعاتی است که اعضای یک جامعه در تطبیق با جهانشان و در رابطه با یکدیگر به کار می برند و از راه آموزش از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد. (رفیع پور، 1379)، در میان شناخت ها، ارزش ها ، هنجارها و رفتارها آنچه به مفهوم کاربردی معروف و منکر نزدیک است، هنجارها است. هنجار یکی از مفاهیم مرکزی و هسته های جامعه شناسی فرهنگی است. هر قسمت از رفتارهای انسان که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم به دیگر انسان ها مربوط می شود، مبتنی بر هنجار است؛ به تعبیر دیگر شیوه رفتار فردی و اجتماعی هنجار نامیده می شود. هنجار دارای سه ویژگی اصلی است:
1- قاعده استاندارد رفتار اجتماعی (تنظیم رفتار اجتماعی، فعالیت مشترک و کنش اجتماعی)
2- رعایت کردن اکثریت
3- مجازات در صورت عدم رعایت (از فشارهای نمادین تا مجازات های فیزیکی. (رفیع پور، 1378) در حوزه ی جامعه شناسی فرهنگ می توان معروف پذیری را به عنوان اجتماعی شدن یا فرهنگ یابی و منکر را به عنوان فرهنگ باختگی و زوال فرهنگی مطالعه کرد.
مسأله ی اصلی، جامعه شناسی نظم، مطالعه چگونگی پیروی از هنجارها است.
(چلبی: 1375) امر و نهی در نگاه جامعه شناسی نظم، معادل تشویق و تنبیه (فشار) اجتماعی است که به ازاء رفتار بهنجار یا نابهنجار دریافت می شود و جامعه با اعمال تشویق و تنبیه، نظم فرهنگی حاکم را استمرار می بخشد. بنا به نظریه پاداش - هزینه انسان تمایل دارد بیشترین پاداش را با کمترین هزینه را دریافت کند. عوامل افزایش همرنگی در یک گروه به شرح زیر است:
1- اتفاق نظر اکثریت
2- میزان عزت نفس شخص
3- ترکیب گروه اکثریت (تخصص - اهمیت - قابل مقایسه بودن با فرد)
4- میزان احساس امنیت در شرایط مشخص
بنابر نظریه همرنگی، انسان ها در حضور بقیه به گونه های احساس فشار، نگرانی و عدم اطمینان از عدم پیروی از هنجارها را دارند و لذا به این علت از هنجارها پیروی می کنند. انواع پاسخ به فشار جامعه برای همرنگی مطابق جدول زیر است.

حاصل	علت	عامل	میزان پایداری	میزان تأثیر	شرط تأثیر
1-متابعت	قدرت	کسب پاداش یا اجتناب از تنبیه	ناپایدار	کم	کم
2-همانند سازی	جاذبه	آرزو برای همانند شدن با شخص صاحب نفوذ	متوسط	متوسط	متوسط
3- درونی کردن	قابلیت قبول	تمایل به درست و صحیح بودن رفتار و افکار	زیاد	زیاد	زیاد

از طرف دیگر جامعه تمایل دارد در برابر تغییرات مقاومت کند؛ اما تغییر امری دائمی و عمدی است. جامعه ی پویا تغییرات تعادلی را می پذیرد و گسست های تعادلی (تبدیل معروف و منکر و بر عکس) را طرد می کند. (روشه، 1375) تفاوت این دو نوع تغییر در میزان تغییرات ساختی، شدت تغییرات و میزان ثبات هنجاری است. برای جلوگیری از گسست های تعادلی دو نوع برخورد با منکر وجود دارد:
1- برخورد از بالا (از طرف قدرت حاکم که میزان موفقیت آن بستگی به میزان مشروعیت حکومت و میزان کارآمدی حکومت دارد.
2- برخورد پاتولوژیک از ناحیه متخصصان و به خدمت گرفتن تمام امکانات از جمله امکانات حکومت.
جامعه شناسی ارتباطات نیز به چگونگی انتشار هنجارها در جامعه توجه می کند و چگونگی تبدیل یک پدیده به یک هنجار اجتماعی (اشاعه نوآوری) را با مدل های مختلفی شرح می دهد.
مدل مثلثی P-O-X هایدر با دو عامل میزان مطلوبیت اجتماعی هنجار فرست و پدیده ی سرعت و وسعت، انتشار هنجارها در جامعه را ارزیابی می کند.
مدل راجرز و شومیکر با تقسیم جامعه به 5 بخش در مقابل ورود نوآوری (نوآورها، زودپذیرها، اکثریت زود، اکثریت دیر، دیرپذیرها) و بیان مراحل پذیرش نوآوری در یک جامعه (شامل پنج مرحله: آگاهی، علاقه و جلب نظر کردن، ارزیابی، آزمایش و پذیرش) به شناخت اشاعه نوآوری ها مدد می رساند. از سوی دیگر اوگما و کلاندرمانر معتقدند ساختار سیاسی مناسب، شبکه روابط اجتماعی قوی، روش های مناسب بسیج مردم، تدوین استراتژی های مشارکت، خصوصیات و شرایط محیط خاص و خصوصیات فردی افراد در سرعت انتشار و تبدیل یک پدیده به هنجارهای اجتماعی مؤثر هستند. (رفیع پور 1379) نهادهای خانواده، آموزش، مذهب و ارتباط جمعی، نقش مدیریت ثبات و تغییر فرهنگی را در جامعه بر عهده دارند. میزان هماهنگی و وزن اجتماعی هر یک از این نهادها در جهت و سرعت تغییرات تأثیرگذار است.
رسانه ها در دوران جدید تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم و قاطعی بر شناخت ها، ارزش ها، هنجارها و رفتارهای مخاطبان خود دارند؛ اگر این تأثیر وقتی در مورد یک برنامه یا فیلم یا.... بررسی شود، ممکن است قابل تأمل یا تردید باشد (نظریه جذابیت و انتخاب) اما برای بررسی عملکرد کلی رسانه ها نظریه ی شکل دهی اجتماعی، واقعیت اجتماعی و دستور کار کاربردی اساسی دارند. به تعبیر دقیق تر:

رسانه، معروف را تعریف می کند، به آن امر می کند و شرایط جذب را مهیا می کند. رسانه، منکر را از سپهر پیام نفی می کند، از آن نهی می کند و شرایط طرد را مهیا می کند.

رسانه ها معروف و منکر را بر اساس مدل های زیر تعریف/نفی، امر/نهی، جذب/ طرد می کنند.
1- گزینش: مدل دروازه بانی وایت، مدل مارپیچ سکوت نئومن
2- حذف: تابلوی اجتماعی و فرهنگی در مدل شفه
3- معنی بخشی مثبت یا منفی: مدل منبع معنی محسنیان راد (محسنیان راد، 1369)

جمع بندی

در واقعیت خارجی تنها در صورتی امکان امر به معروف و نهی از منکر از طریق رسانه ها وجود دارد که:
1- میان سطوح مختلف ارتباطات میان فردی، سازمانی، جمعی و بین المللی در امر به معروف و نهی از منکر تفکیک دقیقی صورت گیرد.
2- امر به معروف و نهی از منکر از درون رسانه شروع شود نه بیرون آن.
3- میان نهادهای رسانه ای هماهنگی لازم و تقسیم وظایف دقیق صورت گیرد تا کار یکدیگر را خنثی نکنند.
4- نظارت به صورت امری تخصصی و بر اساس استانداردها تلقی شود و از نظارت سلیقه ای و مصلحتی دوری شود.
5- وظیفه ی نظارت بر رسانه ها صرفاً به خود آنها سپرده نشود بلکه نظارت بر محتوا و اثرات تولید رسانه ای بر عهده سازمان ها و نهادهای مدنی، مذهبی، دولتی و تخصصی قرار گیرد.
6- مطالعات مستمر در مورد وضعیت شاخص های کیفی فرهنگ امر جامعه ضروری است. این مطالعات ژرفانگر برای تعیین روند معروف سازی و منکر گریزی یا بر عکس به کار می رود.
7- تغییر ساختار برنامه ریزی محتوایی رسانه ها بر اساس فرآیند امر به معروف و نهی از منکر.
8- اشاعه ی اصل تفکر انتقادی، نقادی و نقد پذیری در سازمان رسانه برای افزایش تحمل تغییرات ساختاری

پی نوشت ها :

.این نوشته را به پاس یک ماه مصاحبت آموزنده به آیت الله سید محمد حسین فضل الله تقدیم مینمایم.
2. عضو هیأت علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع).
3- در اروپا و امریکا بسیاری از مؤسسات بزرگ رسانه ای، نیازهای خود را از طریق چنین مؤسسات کوچکی برآورده می سازند.

1- آشنا، حسام الدین و رضی، حسین، بازنگری نظریه های هنجاری رسانه ها و ارائه دیدگاهی اسلامی، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) شماره چهارم، تابستان، 207-246.
2- ابن اخوه، محمد بن محمد، آیین شهرداری در قرن هفتم، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1347.
3- ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
4- انصاری، مرتضی، هدایه ی الطلاب الی اسرار المکاسب، قم: علامه، 1368.
5- ایزوتسو، توشیهیکو، مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان، 1378.
6- بادکوبه، احمد، حسبه در سرزمینهای شرقی، تهران: دانشگاه تهران، 1379 (پایان نامه دکتری).
7- چلبی، مسعود، جامعه شناسی نظم، تهران: نشر نی، 1375.
8- حرانی، حسین بن شعبه، تحف العقول، تهران: علمیه، 1363.
9- خمینی، (امام) روح الله، حکومت اسلامی، بی نا، بی تا.
10- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تهران: دفتر نشر کتاب، 1404 ق.
11- رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه، تهران: انتشار، 1379.
12-روشه، گی، مقدمه ای بر جامعه شناسی عمومی سازمان اجتماعی، ترجمه هما زنجانی زاده، تهران: سمت، 1375.
13- سید رضی، ابوالحسن محمد، نهج البلاغه، قم: هجرت، 1395 ق.
14- صدر، محمد باقر، الفتاوی الواضحه ی وفقا لمذهب اهل البیت(:)، بیروت: دارالتعارف، 1983 م.
15- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365.
16- علوان، عبدالله ناصح، حکم الاسلام فی وسایل الاعلام، بی جا: دارالسلام، 1985 م.
17- غزالی، ابو حامد، احیاء علوم الدین، استانبول: دار تمل، بی تا.
18- فیض کاشانی، محسن، المحجه ی البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم: دفتر انتشارت اسلامی 1383 ق.
19- قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، تهران: جاودان، بی تا.
20- کدیور، محسن، نظریه های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی، 1376.
21- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام)، بی تا.
22- کوئن، بروس، درآمدی بر جامعه شناسی ترجمه محسن ثلاثی، تهران: فرهنگ معاصر، 1371.
23- محسنیان راد، مهدی، ارتباط شناسی، تهران: سروش، 1369.
24- محسنیان راد، مهدی، درآمدی بر تئوری ارتباط جمعی (جزوه درسی انتشار محدود) تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام) مرکز مطالعات فرهنگ و ارتباطات، 1373.
25- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسایل الحلال و الحرام، بیروت: دارالاضواء، 1403 ق.
26- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی 3، قم: صدرا، 1358.
27- مطهری، مرتضی، هدف زندگی، قم: جامعه مدرسین، بی تا.
28- مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم: نشر دانش اسلامی، 1405 ق.
29- معتمد نژآد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، ج 1، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1371.
30- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1408 ق.
31- منتظری، حسینعلی، پاسخ فقهی راجع به سؤال در مورد احزاب، قم: 1376.
32- منصور، جهانگیر، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با آخرین اصلاحات، تهران: نشر دوران، 1376.
33- مهدوی کنی، محمد رضا، اصول و مبانی اقتصاد اسلامی در قرآن، تهران: دفتر نشر دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، 1379.
34- Mcquail, Denis, Communication Theory, London:Sage 1944
منبع: گردآوری: معاونت فرهنگی و پژوهشی، (1388)، جهانی شدن و جهان اسلام، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول 1388.