اعتیاد و زیان های آن

معنای اعتیاد

«اعتیاد» در لغت، از «عَود» مشتق شده که به معنای کردار یا رفتاری را پی در پی تکرار کردن است. هنگامی که می گویند فلان شخص به فلان چیز معتاد است، که پیوسته بر تکرارکردن آن به سهولت مداومت ورزد. (1)
ابن اعرابی گفته است: «خود را به اخلاق شایسته عادت بده که می بینیم افراد به آن چه عادت کرده اند، انس [و تمایل] دارند». (2)

معنای عرفی و اجتماعی اعتیاد:

اعتیاد، بر ایجاد حالتی نکوهیده اطلاق می گردد که کسی از نظر جسمی یا روانی خود را نیازمند به ادامه انجام رفتار یا مصرف ماده ای می یابد و خود به خود بدون انجام هیچ وقفه ای، منظور خود را عملی می سازد؛ به گونه ای که رفتارهای سالم را تحت الشعاع قرار می دهد. (3)
بر پایه این تعریف، دایره «اعتیاد» گسترش می یابد و پرخوری، جویدن آدامس، کشیدن سیگار، ناخن جویدن، مصرف الکل، مصرف موادّ مخدّر، کار زیاد و ... را در برمی گیرد.
اما در اصطلاح، «اعتیاد» به استفاده بسیار از الکل و دیگر مواد و داروهای مخّدر و زیان بار ومحرک گفته می شود؛ از این رو آن را یک آسیب و بلای اجتماعی دانسته اند؛ زیرا در تعهّدات اجتماعی اثر می گذارد، سلامت فرد و اجتماع را به خطر می اندازد و موجبات انحطاط روانی و اخلاقی افراد را فراهم می آورد.
مهم ترین و گفتنی ترین ویژگی اعتیاد، وابستگی جسمی و روانی به عنصر طبیعی یا شیمیایی است که پس از اعتیاد، جدایی از آن بسیار دشوار می گردد. وابستگی جسمیف وضعی است که در آن، بدن معتاد به آن ماده سازگار می شود و بخشی از وضع طبیعی عملکرد معمولی سلول های بدن شده است. این وضع دو ویژگی دارد:
الف) تحمل؛ که بدن به گونه فزاینده، خود را در جذب آن ماده ساگار می بیند و باید هر بار بیش از پیش برای ارضای خود استفاده کند.
ب) محرومیّت از مواد؛ در این صورت،آثاری به بار می آید که عبارت است از نشانه های جسمانی و روانی ناخوشایند در معتاد، هنگامی که از استفاده موادّی که به آنها وابسته است بی بهره شود. بروز نوع نشانه ها به موادّ مصرف شده بستگی دارد: اضطراب، تحریک پذیری عصبی، میل بسیار شدید به مصرف مواد، توهّم، تهوّع، سردرد و لرزش های عضلانی از آن دسته است. مواد گوناگون، قدرت های بالقوّه متفاوتی در ایجاد وابستگی جسمی دارند ودر این میان، وابستگی جسمی به هروئین بسیار بالاست.
وابستگی روانی، حالتی است که در آن، فرد، در استفاده از مواد برای لذت بردن، احساس اجبار می کند، بی این که الزاماً در واقع چنین باشد. بسیاری از فعالیت های آنان، ضمن داشتن وابستگی شدید به این ماده، برای به دست آوردن این مواد است. (4)

پیامدهای ناگوار اعتیاد

مصرف درازمدت از موادی هم چون مرفین و هروئین، سبب ایجاد تغییرات بنیادین و شخصیت و فعالیت های جسمی انسان می گردد. همه بدن فرد، برای پذیرش مواد یادشده آماده می شود و تحملش بالا می رود؛ در نتیجه، معتاد برای ایجاد حالات مورد نظر به گونه ای فزاینده از این مواد استفاده کند و اگر این مواد به او نرسد، احساس ناراحتی شدید و تیره روزی می کند.
مصرف این مواد بر پایه چگونگی اعتیاد، سبب کم شدن اشتها، کم وزنی، یبوست و بی علاقگی به روابط جنسی و اجتماعی می گردد و اخلاق و ارزش های معنوی نیز کم رنگ می شود. به نظر می رسد که در بیشتر معتادان، زمینه های اخلاقی و معنوی از آغاز سست بوده است.
معتاد، بر پایه شعف و خوشحالی بی پایانی که فرایند نشئه و خلسه به وی دست می دهد، اقدام به افزایش میزان مواد برای حفظ این حالات و فرار از رنج واضطراب می کند؛ از این رو، ابتلای بیمار، رفته رفته وابستگی روانی پیدا می کند، نشانه های نامطلوبی در وی به وجود می آید که ممکن است به بی هوشی و کوماهای طولانی و حتی مرگ بینجامد.
هر سال، به طور مستقیم، نزدیک به 390 هزار نفر در امریکا در نتیجه اعتیاد به سیگار، پیش از زمان طبیعی می میرند: نزدیک به 125 هزار نفر بر اثر سرطان ریه، نای و مثانه؛ 170 هزار نفر به سبب بیماری قلبی عروقی و دیگران به خاطر بیماری های مزمنِ مسدودکننده ریه و آمفیزم.
کشیدن سیگار در دوران بارداری ممکن است به کم شدن وزن نوزاد در هنگام تولد و تاخیر در رشد مغزی جنین و نیز افزایش خطر ابتلا به غدّه بدخیم در نوزاد و مرگ ناگهانی اش بینجامد. هم چنین سلامت کسانی که در معرض دود سیگار دیگران قرار می گیرند نیز به خطر می افتد.
سیگاری ها بیش از کسانی که سیگاری نیستند بیمار می شوند. بیماری های حاد میان مردان سیگاری 14% بیش از مردان غیرسیگاری است و 33% بیش از دیگران، روزهای کاری را از دست می دهند.(5)
بیشتر معتادان، نامتعادل و مهاجم هستند. آنان در برابر دنیایی قرار دارند که ارزش های اجتماعی و ملاک های پذیرفته جامه را در برابر خود می بینند؛ از این رو عوامل بسیاری در مخالفت با برداشت های ایشان، قد علم می کنند. این امر، معتاد را غیر اجتماعی می کند و کم کم به عنصری ضدّ اجتماعی تبدیل می کند؛ از این رو معتادان از جامعه خود می بُرند. اینان بیشتر در تکاپوی ارضای نفسانیات خود می باشند و به دنبال لذّات می روند و به مرحله خودشیفتگی برمی گردند. در این حالت، تفکر و تعقل درست و انتقاد از خود، در آنان تضعیف می شود و احیاناً کاملاً از میان می رود. پس معتاد نمی تواند با واقعیت، که شرط عقل سالم است، همسویی پیدا کند و با انکار واقعیت، در پناه مکانیزم دفاعی، قضاوت نادرست را جایگزین بیان حقایق می سازد.
غذا و موادّ مخدر جایگزین محرک های ارضا کننده دیگر می شود و تنها راه ارتباطی معتاد را با جهان خارج تشکیل می دهد. ین حالت به بریدن روابط خانوادگی و اجتماعی معتاد می انجامد، او را کم حوصله وپرخاشگر می کند و به گفته یکی از دانشمندان، تمایلات دارویی جای همه امیال او را می گیرد. (6)
قطع ناگهانی موادّ اعتیادآور هم چون مخدّرها (نارکوتیک ها)، پس از استفاده درازمدت، باعث بروز آثاری می شود که عبارت است از فعالیت های افراطی اعضای گوناگون بدن. فرد در حال تخدیر کاملاً آرامش یافته؛ اما قطع ناگهانی این آرامش، شدیداً تحریک آمیز، اغتشاش زا و خطرناک است. نشانه های قطع، بی قراری، عصبیّت، دردهای شدید، گرفتگی عضلانی، ریزش بی اراده اشک، تعریق زیاد، لرزه، تهوّع، اسهال و از دست دادن دو تا هشت کیلوگرم از وزن بدن در 24 ساعت است. شدت نشانه های قطع مواد، در 72 ساعت پس از آخرین بار استفاده از مواد، به اوج خود می رسد و در یک هفته کم کم تقلیل می یابد. در هفته دوم، نشانه های قطع، جز اندکی عصبیّت، کم خونی و ضعف عضلانی، از میان می رود. (7)
ویژگی های بارز اعتیاد، شامل میل شدید و کنترل ناپذیری برای به دست آوردن مواد، به هر قیمتی که باشد، ازدیاد مقدار استفاده آن به گونه رو به افزایش و وابستگی مفرط روانی و جسمانی به بهره مندی از آن، می باشد. (8)

تاریخچه اعتیاد

چینی ها در27 قرن پیش از میلاد مسیح علیه السلام از مری وانا (Marivuana) استفاده می کردند.
امریکایی ها در قرن نوزدهم، داروهایی را که در بردارنده «اُپیوم» بود، بی نسخه پزشک مصرف می کردند، در نتیجه، شمار بسیاری در سال های نوجوانی معتاد می شدند.
در ایران استفاده از تریاک به صورت دارو یا جز آن بوده وسوء مصرف موادّ دیگر از نزدیک به نیم قرن اخیر آغاز شده است. (9)
اسناد و مدارک تاریخی نشان می دهد که از قدیم، موادّ مخدّری هم چون برگ کوکا، حشیش و تریاک، مورد شناسایی بشر قرار گرفته و از آن در مصارف پزشکی استفاده شده است. سقراط و معاصران وی، ویژگی های آن را شناخته بودند و پزشکان یونانی و رومی آن را به کار برده اند. ابوعلی سینا و رازی نخستین پزشکان مسلمان هستند که به ویژگی های تریاک آگاه بوده و از آن در مصارف طبّی استفاده می کرده اند و نیز برای بی هوش کردن در هنگام عمل جراحی به کار می برده اند (10) و گاهی به وسیله «بذرالپنج» بیمار را بی هوش می کرده اند.
مزایای دارویی تریاک سبب شده که در نزدیک به یک صد و پنجاه سال پیش، کشت این ماده در برخی از مناطق؛ مانند جنوب شرقی آسیا و مناطق استوایی رایج شود و کم کم تجارت تریاک به صورت کالای بازرگانی متداول گردد.
گسترش کشت وتجارت تریاک از سوی کشورهای استعمارگر برای کسب منافع بیشتر و به زیر سلطه درآوردن مستضعفان جهان، موجب اشاعه استعمال آن و ایجاد مسئله ای به نام «اعتیاد» شده است. (11)
تجارت تریاک تا اواخر قرن نوزدهم آزاد بود و وقوع جنگ میان بریتانیا و چین در سال های 1839 و 1856 میلادی که به جنگ های تریاک معروف است بر این موضوع دلالت دارد.
در کشور ما نیز کشت خشخاش و استفاده از تریاک به وسیله استعمارگر انگلیسی در عصر صفویه شروع و به تدریج در دوران قاجاریه کشت و داد و ستد آن متداول گشت.
برابر نوشته شماره 29 روزنامه «وقایع اتفاقیه»، از سال 1850 میلادی، کشت خشخاش در حدود دارالخلافه به گونه آزمایشی انجا شد و چون نتیجه مطلوبی داشت به تدریج در دیگر نقاط ایران نیز کشت آن گسترش یافت و تجارت آن در انحصار شاهان و درباریان قاجار قرار گرفت و چنان که روشن است نقش مؤثری در تحقق خواسته استعمارگران ایفا نمود. (12) براثر اعقب ماندگی فکری و فرهنگی، جوانان این مرز و بوم به کشیدن تریاک دچار شدند و در نتیجه، از فعالیت بازماندند و هم چون عضو فلج یک پیکر، سربار اجتماع گردیدند.
آشکار است که فرد معتاد از لحاظ جسمی موجودی ناتوان است و از حیث روحی نیز انسانی بی اراده و بی اعتنا است که در عالم خیال سیر می کند و ازحقایق و واقعیات به دور است.
معتاد برای به دست آوردن موادّی که او را زمین گیر و بیچاره کرده، همه هستی و باورخویش را از دست می دهد. چنین کسی هیچ گاه هدف مشخصی جز تامین ماده مورد اعتیاد خود ندارد و نمی تواند در برابر دشمنان و زورگویان استقامت ورزد و قیام نماید و جلوی چپاولگری جهان خواران را بگیرد.
روشن است که در کشور ما ایران، سودجویان و حکومت هایی که می خواهند ما را زیر سیطره خود قرار دهند به مسئله مواد مخدر، به ویژه هروئین، به عنوان یک برنامه بلندمدت نظر دارند و برای ضربه زدن درونی به استقلال و حیثیت کشورمان از راه معتادکردن جوانان که ذخیره ها و سرمایه های اصلی ما هستند، برنامه ریزی و سرمایه گذاری گسترده ای ترتیب داده اند. آنها می خواهند بدین وسیله نیروهای فعال، غیرتمند، متعهد به مبانی فضیلت و شرافت و مخالف حاکمیت و سلطه کفار را تحلیل برده با خارج کردن آنها از صحنه تلاش و کوشش و مبارزه، تسلط خود را استمرار دهند؛ از این رو می بینیم که از راه های گوناگون با وارد کردن مواد مخدر و توزیع آن حتی به گونه رایگان، در راه تحقق این خواسته شوم، گام بردارند.
برخوردهای مرزی با قاچاقچیان موادّ مخدّر، نشانگر آن است که بیترین واردات هروئین از راه پاکستان و تریاک و حشیش از راه افغانستان انجام می گیرد. از سوی دیگر منشا اصلی «انیدرید استیک» که برای تبدیل مرفین به هروئین به کار می رود، از راه مرزهای غربی کشور؛ یعنی ترکیه صورت می گیرد و موادّ کشف شده نشان می دهد که از مبدا آلمان، تهیه و ارسال می گردد. (13)
اگر در ماهیت کشورهای تهیه کننده این گونه مواد هستند دقت کنیم، به خوبی می فهمیم که جهان خواران و سلطه جویان، افزون بر به دست آوردن سودهای مادی کلان، از موادّ مخدّر، برای ضربه زدن به ایران و دیگر کشورهای جهان سوم و جلوگیری از پیشرفت آنان و از صحنه بیرون کردن جوانان این کشورها، استفاده می کنند تا آنها را زیر نفوذ و اقتدار خودشان قرار دهند.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: لسان العرب، ماده «عود»، مجمع البحرین و مطلع النیرین، همان ماده؛ اب لدیس معلوف، المنجد: «تعوَّد الشیءَ و عاوَدهُ و اعتادَهُ و استَعادَهُ؛ صار عادهً له ... والعاده ج عادات و عادَ و عوائد ما یَعتادُهُ الانسانُ. ای یعود الیه مکرراً مراراً...».
2. تعوَّد صالح الاَخلاقِ اِنّی
رَایتَ المَرءَ یالُف ما استعادا. (لسان العرب)
3. ر.ک: علی قائمی، آسیبها و عوارض اجتماعی، فصل نهم، ص 85؛ سعید شاملو، آسیب شناسی روانی، ص 310.
4. ر.ک: سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 220-227.
5. ر.ک: روان شناسی سلامت، ج1، ص 113.
6. ر.ک: نفیسی، سخنرانی در اولین سمینار بررسی مساله اعتیاد، ص 156-157.
7. ر.ک: آسیب شناسی روانی، ص 265-276.
8. همان.
9. ر.ک: همان، ص 265-276.
10. ر.ک: منابع فرهنگ اسلامی، ترجمه خلیل خلیلیان، ص 123؛ تمدن اسلام و عرب، ترجمه هاشم حسینی، ص 616.
11. ر.ک: آسیب شناسی روانی، ص 73؛ غلامحسین مصاحب، دائره المعارف مصاحب، ج1، حرف «ج».
12. صالح ولیدی، اولین سمینار بررسی مساله اعتیاد، ص 73.
13. عباس آخوندی، اولین سمینار مسأله اعتیاد، ص 68.

منبع: صانعی، دکتر سیدمهدی؛ (1390)، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، قم، مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه)، چاپ سوم 1390.