استعمار انگلیس و جدایی بحرین از ایران

درآمد

رقابت پرتغال، هلند و انگلیس بر سر تجارت خلیج فارس، در نهایت میدان را به استعمار انگلیس واگذار کرد. از آن پس انگلیسی ها برای پیشبرد اهداف تجاری خود از ابزارها و بسترهای سیاسی نیز بهره مند شدند. در طول مدت حضور انگلیسی ها در خلیج فارس، جزیره بحرین به عنوان یکی از پایگاه های مهم خلیج فارس مورد توجه جدی انگلیسی ها بود. انگلیس ها با استفاده از ضعف حکومت مرکزی ایران به روش های متعددی هم چون، تعیین و انتصاب شیوخ وابسته به خود، جمع آوری اسناد و ادله دال بر حاکمیت ایران بر بحرین و در مقابل تهیه و توزیع مطالبی مبنی بر عدم مالکیت ایران بر بحرین، و نهایتاً استفاده از روش تحبیب و تهدید شیوخ دست نشانده متوسل می شدند.
این سیاست ها در جنوب ایران ادامه داشت تا این که در خلال سال های دهه 1920م، بحرین برای بریتانیا از اهمیت فوق العاده ی برخوردار شد به گونه ای که بریتانیا در 1935میلادی/1314هـ ش در آنجا دست به تأسیس پایگاه دریایی زد. (1) در این مقطع زمانی آگاهی از ارزش نفت و وجود منابع نفتی عمده ترین عامل تحریک انگلیس بود. مع الوصف فعالیت های آن دولت در منطقه تا آنجایی که به ایران مربوط می شد، مورد اعتراض واقع می گردید. تا پیش از کودتای 1930م/1299هـ ش دولت ایران یازده بار درصدد اعاده حکمرانی و مالکیت خود بر جزایر بحرین برآمد و هر بار در برابر مخالفت بریتانیا تلاشش به جایی نرسید. (2) انگلیسی ها در بحرین روز به روز حلقه را بر ایرانی ها تنگ تر می کنند و روندی را در پیش می گیرند که ما در این مقاله با اصطلاح «ایران زدایی» از آن یاد می کنیم.

روند ایران زدایی انگلیس در بحرین

سیاست ایران زدایی انگلیس را باید در راستای تلاش برای تسلط سیاسی بر مشرق زمین و پیشبرد اهداف تجاری بررسی نمود. از این رو انگلیسی ها یکی از اصول سیاست خارجی خود در حوزه خلیج فارس را «منزوی کردن و ضعیف نگه داشتن» تعریف کرده بودند. در همین چارچوب تقویت شیخ نشین های جنوب خلیج فارس و دخالت در عزل و نصب شیوخ عرب نیز نوعی مداخله در منطقه و بی توجهی به اقتدار ایران در این منطقه بود. شروع دخالت علنی انگلستان در بحرین به سال 1814م بر می گردد که از جانب کمپانی هند شرقی با شیخ عبدالله بن احمد به توافق رسید تا در ازای یاری او در مقابل ایران، شیخ کلیه خواسته های انگلستان را به مورد اجرا گذارد و این نقطه آغازین توافق های بعدی بود و بالاخره در 22 دسامبر 1880 بین کلنل بروس(3) نماینده سیاسی انگلیس در خلیج فارس و شیخ عیسی حاکم بحرین معاهده ای منعقد شد که در جریان آن چنین آمده است: «اینجانب عیسی بن خلیفه، شیخ بحرین بدین وسیله از طرف خود و اخلافم به حکومت بریتانیا تعهد می نمایم که از وارد شدن در مذاکره یا دخول در تعهدی با هر دولت یا حکومتی بجز بریتانیا بدون موافقت بریتانیا امتناع کنم و از اجازه تأسیس نمایندگی سیاسی یا کنسولی به دیگر حکومت ها به جز بریتانیا و یا ائتلاف در مسائل نظامی در قلمرو خود امتناع نمایم مگر با اجازه دولت بریتانیا.» (4)
در طول این سده، بحرین برای دولت انگلستان اهمیت فوق العاده ای داشت. بحرین پایگاهی برای حفاظت از منافع بریتانیا بوده است. از این رو تمام ترتیبات لازم از جمله انعقاد قراردادها و همچنین دست نشاندگی شیوخ در راستای حفظ منافع انگلیس در منطقه به شدت دنبال می شد. شیوخ متمرد از جانب آن دولت حذف و وفاداران جایگزین می شدند، از جمله محمد بن خلیفه که با ترفندهای مختلفی از قبیل حمایت از دزدان دریای مورد اتهام واقع شده بود، در جریان به توپ بستن منامه از جانب آن دولت به عدن تبعید گردید. در سال 1286هـ ق شیخ دست نشانده ای به نام عیسی بن علی از جانب آن دولت استعماری در آن منطقه منصوب گردید. گرچه انگلیس وی را مجبور ساخته بود در 1278هـ ق/1861م عهد نامه ای را با آن دولت امضاء کند، شدت بغض و کینه انگلیس نسبت به شیخ نشین های غیروابسته به انگلیس همچون شیخ مدذکور به حدی بود که حاضر به تحمل آنها نبود و برای عزل آنها اقدام می نمود.
استعمار انگلیس برنامه های مختلفی برای کم رنگ کردن نفوذ ایران در بحرین را هم زمان با ضعف حکومت قاجاریه شروع کرد و در دوره رضا شاه اقدامات تکمیلی در این زمینه را به انجام رساند. از جمله اقداماتی که در این دوره انجام شد تشکیل حکومت عربی در خلیج فارس و اعطای نشان به شیخ دبی و حل اختلاف بین شیوخ است. (5) در خصوص تلاش انگلیسی ها برای تجزیه بحرین از ایران و دیگر فعالیتهای آنان در این جزیره میرزا احمد فرامرزی در نامه مورخ 1312/11/29 به دولت ایران چنین گزارش می دهد: «انگلیسی ها برای بی اثر ساختن ادعای ایران نسبت به بحرین درصدد تشکیل کابینه و هیأت وزرایی به نحو حکومت های قانونی هستند... .» (6)
بریتانیا از طریق انعقاد قراردادهای تحت الحمایگی با شیخ نشین های منطقه و بکارگیری قدرت نظامی و نیروی دریایی و دیپلماسی فعال و کارا، مانع اثربخشی اقدامات ایران برای حفظ منافعش در خلیج فارس می گشت.
انگلیسی ها در بحرین روز به روز حلقه را تنگ تر و مداخلات خود را بیشتر می کنند. مداخلات آنها تا بدان حد پیش می رود که از تدریس زبان فارسی در مدارس بحرین جلوگیری می کنند. در مکاتبه ای که رئیس نظمیه با رئیس الوزرا دارد چنین آمده است: «نظمیه بندر لنگه راپورت می دهد مستشار انگلیس در بحرین قدغن کرده که در مدارس بحرین تعلیمات زبان فارسی منع شود و برای شاگردان مدارس رسمی دستور داده است لباس مخصوص تهیه کنند. اولیا و اطفال از این قسمت عصبانی شده و مدارس را تعطیل نموده اند.»(7)
اختصاص بودجه از طرف دولت انگلیس برای ایجاد مراکز نظامی و تأسیسات دفاعی و رصدخانه در جزایر بحرین برای کنترل تردد کشتی ها در خلیج فارس از دیگر اقدامات انگلیسی ها در بحرین بود: «آن گونه که ملاحظه می شود تدابیر جنگی و نظامی انگلیسی ها روزبروز در خلیج فارس و به ویژه جزیره بحرین گسترش پیدا می کند.»(8)
در 23 شهریور 1303 مکاتبه ای بین وزارت خارجه با وزارت جنگ راجع به ورود نظامیان انگلیسی به بحرین صورت گرفته. (9)
انگلیسی ها برای توسعه و تحکیم منافع سیاسی و اقتصادی خود در منطقه کشتی های جنگی خود را وارد خلیج فارس می کنند و نیروهای نظامی خود را در بحرین پیاده می کنند که این عملاً نقض حقوق ایران در بحرین بود. روزنامه صوت الاحرار تحت عنوان «تهدید روزنامه ایرانی به دولت انگلیس» خبر تلگرافی ذیل را از تهران انتشار می دهد:
تهران -خصوصی- ورود کشتی های جنگی بریتانیا به خلیج فارس و پیاده کردن قوای امدادیه به جزایر بحرین برای تحکیم قوای موجوده انگلیس در آنجا یک هیجان عمومی در محافل و مجامع سیاسی ایران تولید کرده است. روزنامه های مرکز این اقدام دولت انگلیس را ستیزی نسبت به دولت ایران دانسته و روزنامه کوشس می نویسد: ایران پهلوی هنگام لزوم می تواند از استقلال و موجودیت خود دفاع نموده و دولت انگلیس خواهد دید که با این کشتی ها بلکه بیشتر و بزرگتر از آن هم نخواهد توانست ایران را تهدید نماید. (10)
انگلیسی ها در بحرین برای تحقق مطامع و پی گیری منافع خود اختلاف بین اعراب شیعه و سنی در این کشور دامن زدند. انجمن ایرانیان مقیم بحرین نامه ای به نخست وزیر و وزیر جنگ ایران می نویسد و در آن به تحریکات کنسول انگلیس در بحرین اشاره می کند. (11) گزارشهای واصله از بحرین به وزارت خارجه در خصوص درگیری های سنیان و شیعیان بحرین سیاست انگلیسی ها را در منطقه مزبور نشان می دهد و هم چنین اثبات می کند مردم بحرین از حکومت مرکزی ایران درخواست کمک دارند. رضازاده رئیس اداره اول سیاسی در گزارش ارسالی خود می نویسد که «کم کم سیاست انگلیس نزدیک به رونق کامل رسیده است و نزدیک است میوه آنها برسد تازه دارند دستی نو از آستین جمعی چیدن میوه بیرون می آورند؛ سیاست معمول انگلیسی ها که تفرقه بینداز و حکومت کن است را نشان می دهد.»‌(12)
اعمال فشار و محدودیت برای ایرانیان ساکن بحرین و مسافران بحرینی از جانب عمال انگلیس بارها از جانب حکام محلی ایران گوشزد اولیای دولت ایران شده است. «انگلیسی ها از ویزا نمودن تذکره خودداری می کنند و ادعای مالکیت بحرین را دارند.» (13) در گزارش دیگری که رئیس نظمیه به دفتر مخصوص شاهنشاهی ارسال می دارد، اظهار شده که کنسولگری انگلیس در بوشهر برای ورود مسافرین بحرینی به ایران شرایط خاصی را در نظر گرفته است »... به طوری که نظمیه راپرت می دهد به قرار اطلاع حاصله از طرف ژنرال قونسولگری انگلیس مقیم بوشهر تعلیماتی به کمپانی مس پرس (جهازرانی) داده شده که مسافرین بحرینی را که با جواز علم و خبر(14) عازم می باشند قبول ننمایند. مگر اشخاصی که دارای تذکره رسمی بوده و آن را یک نفر از قنسول های انگلیس ویزا نموده باشد... .» (15)
گزارش دیگری که از کارگزار حکومت بنادر جنوب به وزارت داخله ارسال شده است نمونه دیگری از تمبر سورشارژ مخصوص بحرین در مراسلات پستی را نشان می دهد. «از جمله تغییراتی که به تازگی از طرف انگلیسی ها در امور بحرین داده شده اینجاست که تمبر پست انگلیس با سورشارژ مخصوص بحرین استعمال و رایج نموده اند. مطابق دستور وزارت جلیله پست و تلگراف پستخانه های ایران خلیج [فارس] پاکات و اوراق دارای تمبر مزبور را مثل اوراق بی تمبر محسوب و جریمه مقرر را دریافت می دارند.» (16)
مأمورین سیاسی انگلیس در بحرین درصددند شیخ بحرین را به عنوان شیخ الشیوخ خلیج فارس معرفی کنند و در این خصوص مذاکراتی را شیخ کویت شروع می کنند. «غرض از ملاقات آنها حکم روابط فیمابین بوده و چون می گویند شیخ بحرین را می خواهند شیخ الشیوخ مملکت خلیج [فارس] نمایند برای انجام این مقصود موافقت شیخ کویت به وسیله مأمورین سیاسی انگلیس از لوازم اولیه بوده است.» (17)
همچنین حاکم ایالت فارس تلاش انگلیسی ها به منظور یکپارچه کردن شیخ نشین های خلیج فارس (عمان، کویت و...) با محوریت بحرین را خاطر نشان می سازد. (18) انگلیسی ها با به قدرت رساندن شیوخ دست نشانده خود آنها را مدیون خود کرده و در جهت مقاصد استعماری خود هدایت شان می کردند.
موضوع نفت بحرین در زمره مهم ترین دلایل تلاش انگلیسی ها برای جدایی بحرین از ایران بود. از آن پس شرکت های آمریکایی نیز چشم طمع به نفت بحرین داشتند. به طوری که این موضوع در روزنامه های چاپ انگلیس و فرانسه مدت ها درصدد اخبار قرار داشت. یکی از تلگراف هایی که از سفارت ایران در لندن راجع به مطالب مندرج در روزنامه تایمز چاپ لندن در مورد عدم به رسمیت شناختن واگذاری امتیاز نفت بحرین به آمریکایی ها از سوی انگلیسی ها ارسال شده است این گونه است: «امتیاز نفت بحرین که تحت حمایت انگلیس است دولت ایران را وادار نموده ادعای مالکیت خود به این جزیره را تجدید نماید. به دولت انگلیس اعتراضاتی شده و یک مراسله از آمریکا به تهران ارسال شده مشعر بر اینکه دولت ایران از شناختن امتیازاتی که بدون اجازه او بوده امتناع دارد.» (19)
موضوع اهمیت نفت بحرین مورد توجه نشریات خارجی نیز قرار گرفته بود. نمونه ای از این توجه را می توان در نشریه کمانتر چاپ پاریس مشاهده کرد که در آن به تفصیل در خصوص «اختلافات ایران و انگلیس در مورد بحرین و احتمال سفر رضاشاه» سخن به میان آورده است. (20)
دفتر مخصوص شاهنشاهی در مورد اقدامات جامعه ملل درباره اعتراض دولت ایران به اقدام انگلیسی ها برای واگذاری نفت بحرین به آمریکایی ها از وزارت خارجه جواب می خواهد و وزیر خارجه چنین جواب می دهد: «ایران اعتراض خود در خصوص اقدامات کمپانی نفت انگلیس در بحرین را به اطلاع دول عضو جامعه ملل می رساند و نفوذ انگلیس در جامعه ملل مانع از پیگیری این امر می شود.» (21)‌ «نفت جزیره بحرین واقع در خلیج فارس موضوع مناقشات سختی بین انگلیس و ایران گردیده است. به طوری که همه می دانند سلطان جزیره مزبور که تحت الحمایه انگلیس است اخیراً امتیاز نفتی به استاندارد داویل داده است. در صورتی که شاه ایران حاکمیت خود را بر بحرین اکیداً تقاضا و اشعار داشته است که امتیاز مزبور دارای اعتبار نمی باشد و جامعه ملل نخواسته در این باب اظهار رأی نماید.»‌(22)
وزیر مختار انگلیس در حجاز به نمایندگی امارات بحرین قراردادی در خصوص ترانزیت و مبادلات تجاری بحرین و عربستان سعودی با دولت حجاز ترتیب دادند که عملاً مداخله این کشور را در مسائل داخلی ایران نشان می دهد. در همین زمان مکاتبه ای بین وزارت خارجه با دفتر مخصوص شاهنشاهی صورت گرفت که در خصوص استعلام نظر رضاشاه در مورد انتظار یادداشت اعتراضیه وزارت خارجه به سفارت انگلیس است. «وزیر مختار انگلیس در حجاز به نمایندگی امارات بحرن راجع به ترانزیت و مبادلات تجاری مملکت سعودیه و بحرین قراردادی با دولت حجاز منعقد نموده بود. نظر به این که دولت شاهنشاهی اقدام مزبور را مخالف حقوق خود در بحرین می دانست بر حسب امر ملوکانه یادداشت اعتراض آمیزی به سفارت انگلیس در تهران نوشت و سواد آن را هم به دارالانشاء جامعه ملل ارسال کرد تا مراتب را به دول عضو جامعه اطلاع دهند.» (23) همچنین تیپ مختلط مستعل فارس نامه ای به ریاست کل قشون می نویسد و اظهار می دارد: «پس از ورود جهازات و سقوط طیاره در بحرین کنسول انگلیسی از بوشهر به بحرین آمده است، نطق مفصلی راجع به اقتصاد اروپا خصوصاً از دولت انگلیس ایراد نموده است و اعانه از اهالی بحرین برای بازماندگان طیاره چی خواسته است.» (24)
با آن که مأموران ایرانی مقیم خلیج فارس و کارگزاران و حکام بنادر و سواحل، مداخلات انگلیس ها در امور ایران را بارها گوشزد اولیای دولت مرکزی ایران ساخته بودند، معهذا توجه جدی به این مسئله حیاتی و اساسی نشد. در شکل گیری این وضعیت، عوامل مختلفی دخیل بوده است که از جمله آن، ‌استفاده انگلیس از عناصر ذی نفوذ وابسته به خود در ایران است. یکی از این افراد که نقش مؤثری به دلیل دسترسی رسانه ای خود داشته سناتور عباس مسعودی است.

نقش مسعودی در تجزیه بحرین

عباس مسعودی، (25) سناتور و رئیس مؤسسه اطلاعات از جمله کسانی که نقش مهمی در جدایی بحرین از ایران داشتند.
در دوران حاکمیت پهلوی ها بر ایران، ارتباط رجال سیاسی و نظامی با سفارتخانه های خارجی نه تنها قبحی نداشت که بعضاً حتی نوعی تفاخر و ارزش نیز به حساب می آمد. مسعودی ها پیرو چنین تفکری با انگلیسی ها نیز پیوندهای عمیقی برقرار کرده و از سیاست های این کشور حمایت می کردند. آغاز این وابستگی احتمالاً به سال های آغازین فعالیت ژورنالیستی مسعودی در دوره رضاخانه باز می گردد،‌ که در جریان آن وی توانست امتیاز خبرگزاری رویترز انگلستان را برای ترجمه و نشر دریافت کند.
سفرهای متعدد مسعودی به انگلستان و ملاقات وی با رجال سرشناس انگلیسی از برنامه های معمولی مدیر روزنامه اطلاعات بود.
مسعودی در سفر به کشورهای حوزه خلیج فارس نیز همواره دیدارهایی با سفرا و نمایندگان سیاسی بریتانیا در این شیخ نشین ها می کرد. در یکی از اسناد آمده است: «سناتور مسعودی در ابوظبی به سفارت انگلیس رفته و به مدت دو ساعت با سفیر انگلستان ملاقات نموده است.» (26)
در بحرین تماس هایی گرفته که باعث دلتنگی ایرانیان جزیره بحرین گردیده است.» (27)
ارتباط مسعودی با این افراد باعث نگرانی ایرانی های ساکن بحرین شده و به گفته ی اسناد، اطلاعات غلطی راجع به اوضاع ایرانیان بحرین به وی می داده اند:
... شنیده می شود در زمانی که سناتور مسعودی در بحرین بوده سیدمحمود علوی مطالب و اطلاعات دروغ و عاری از حقیقت درباره وضع رضایت بخش فارسی زبانان مقیم در اختیار سناتور مسعودی قرار داده... (28)
سند دیگری در دست است که وابستگی وی به انگلستان را نشان می دهد. این سند نامه ای است که از طرف سفارت بریتانیا در تهران برای وزارت امورخارجه انگلستان در لندن تنظیم شده است.
در این نامه عباس مسعودی به مسئولین سیاسی آن کشور معرفی و ضمن تمجید از خدمات وی به انگلستان توصیه می شود که از او پذیرایی در خوری به عمل آید. به دلیل اهمیت این سند، متن ترجمه شده ی آن را در اینجا می آوریم:
بدین وسیله عباس مسعودی به شما معرفی می شود. او در حال اعزام به انگلستان است تا بخش خوب و موفقی از دوران خود را بگذراند. نامبرده یکی از دوستان قابل اعتماد ماست که همواره کمک های ارزشمندی را در تهران به ما کرده است. لطفاً تا جایی که ممکن است در زمان اقامت وی در لندن در فعالیت هایی که دارد به او مساعدت کنید و با او مذاکره و گفتگو نمایید. من فکر می کنم شما موفق خواهید شد که از طریق این شخص با روزنامه ها و انتشاراتی ایرانی و فارسی زبان برای ما ارتباطات بزرگی را لینگ و برقرار کنید. از شایستگی نامبرده در ارتباط گیری اش با مقامات رسمی غافل نشوید... سرجان رابرتسون (29)‌
براساس شواهد موجود، در اجرای سناریوی استعماری جدایی بحرین از ایران به نظر می رسد عباس مسعودی دو وظیفه را برعهده داشته است؛‌ نخست اقناع افکار عمومی از طریق روزنامه اطلاعات و سپس جذب رجال سیاسی رژیم برای همسویی با این طرح خائنانه.
بر اساس طرح انگلیسی ها در منطقه، حاکمیت بحرین می بایست پس از خروج ظاهری آنها به شیوخ عرب که از مدت ها قبل برای تحقق اهداف انگلیس در منطقه نهایت همکاری را با آنها داشتند واگذار می شد و ایران نیز باید از حق حاکمیت خود صرفنظر می کرد.
در راستای تحقق این هدف به تدریج اقداماتی از قبیل آزار و اذیت شیعیان و اجحاف بر ایرانیان ساکن بحرین شدت گرفته و با بی تفاوتی رژیم پهلوی همراه گردید. عباس مسعودی از جمله کسانی بود که در جریان کامل این اجحافات بوده و از آن آگاهی داشته است، اما وی هرگز در سفرهایش به بحرین یا مقالاتش در روزنامه اطلاعات به این موضوع اشاره نکرده است. (30)‌در یکی از اسناد ساواک آمده است:
به هنگام اقامت سناتور مسعودی نامبرده حتی با یک نفر فارسی زبان مقیم یک کلمه حرف نزده است و کوچکترین سئوالاتی راجع به وضع نکبت بار فارسی زبانان نیز ننموده است. (31)
جالب تر این که در انتهای همین سند می خوانیم: «این گزارش به عرض تیمسار مدیریت کل رسیده لیکن اوامری صادر نفرموده اند.» (32) واکنش ساواک به این موضوع قابل تأمل است و به نظر می رسد همسویی کاملی میان رژیم پهلوی و انگلستان در منطقه وجود داشته است. (33)
بر اساس اسناد ساواک عباس مسعودی در قبال این خوش خدمتی مبلغ هنگفتی از شیوخ عرب دریافت داشته است:
1- ضیافت شام سفیر شاهنشاه آریامهر در ابوظبی که به افتخار سناتور مسعودی برپا گردیده بود و در آن عده زیادی شرکت داشتند یک آمریکایی به سناتور مسعودی گفته است امیدوارم بتوانی پول زیادی از شیوخ به چنگ آوری.
2- سناتور مسعودی در ابوظبی به سفارت انگلستان رفته و مدت دو ساعت با سفیر انگلستان مذاکره نموده است. (34)
ظاهراً اقدامات مسعودی برای زمینه چینی جدایی بحرین از ایران، چندان بی مزد و منت هم نبوده است. بر اساس اسناد ساواک:
در جلسات میهمانی هایی که سید محمود علوی سکرتر شیخ عیسی به افتخار سناتور مسعودی برقرار نموده بود به مسعودی قول داده اند در صورتی که نامبرده اقداماتی به عمل آورد که دولت ایران از ادعای خود بر بحرین چشم پوشی کند رژیم بحرین نیز ده تا پانزده میلیون دلار آمریکایی به وی حق الزحمه خواهد پرداخت. گفته می شود سناتور مسعودی نیز قول مساعد به شیوخ آل خلیفه را داده است و از قرار معلوم عباس مسعودی تا حدی اقداماتی هم به نفع شیوخ آل خلیفه به عمل آورده است. (35)
اقدامات مسعودی در جهت جدایی بحرین از ایران و پیشبرد اغراض شیوخ منطقه به حدی بود که هنگام ورودش به بحرین، «شیخ عیسی» شخصاً به استقبال وی رفته و هنگام خروج تا ورودی محوطه قصر به بدرقه وی رفته است.‌(36)
... از نکات قابل توجه اظهارات سناتور عباس مسعودی که شب گذشته در میهانی خصوصی غلامحسین صاحب دیوانی در حضور آقای استاندار و تعداد معدودی از رؤسای دوایر استان فارس و ارباب جراید محلی بیان نمودند اینکه بحرین به طور عجیب سنگر تبلیغاتی ناصر علیه ایران در زمینه اینکه ایرانیان چشم طمع به سرزمین اعراب دارند گردیده است. آقای سناتور چنین نتیجه گرفتند که بایستی وضع بحرین روشن شده و دولت با شهامت تمام در مورد بحرین که جز سنگر تبلیغاتی عاید دیگری برای ایران و ایرانیان ندارد چشم پوشیده یا تصمیم مقتضی بگیرد...! (37)
مسعودی این اظهارات را در ایران و در حضور بسیاری از مقامات ارشد سیاسی و مطبوعاتی شیراز ایراد کرده است، بدون اینکه واکنشی را به دنبال داشته باشد. مسعودی پس از این اظهارات صریح در شیراز در سال 1345 به خلیج فارس سفر می کند و به بستر سازی برای جدایی بحرین از ایران می پردازد. وی پس از بازگشت به ایران در سلسله مقالاتی در روزنامه اطلاعات این تفکر را دنبال می کند که با واکنش های بسیار زیاد مردم در کشور مواجه می شود. وی در کتاب خاطراتش نیز به همین موضوع پرداخته است.
مسعودی در گفتگویی با روزنامه الاضواء نیز در همان زمان می گوید:
ما بحرین را نمی شناسیم و اضافه می کند که اعراب اهالی بحرین را برادران خود می دانند. در حالی که با موقعیتی که ما در مقابل بحرین داریم نظر اعراب نسبت به ما مشکوک می گردد.
این روزنامه در تفسیر خود درباره این اظهارات می نویسد:
سناتور عباس مسعودی معاون رئیس مجلس سنا و رئیس مطبوعات ایران مقالاتی از مسافرت های خود به امارات خلیج فارس در مجله (تهران جورنال) منتشر کرده است. سناتور مسعودی در این مقالات از روش تازه و معتدلی که ایران در مورد بحرین اتخاذ خواهد کرد شرح داده و اضافه می کند براثر تماس و گفتگو با یکی از ایرانیان بحرین به عمل آوردم دریافتم در مورد آنچه که در گذشته می گفتیم سخت در اشتباه بوده ایم. زیرا ما بحرین را استان چهاردهم خود دانسته و دو کرسی برای آن در مجلس تعیین کردیم و در نظر داشتیم مردم کشورمان را تشویق به مسافرت به بحرین کنیم. همچنین از مردم بحرین نیز بخواهیم که از سایر شهرهای ایران دیدن کنند در حالی که سخت در اشتباه بودیم و آن طور که باید و شاید بحرین و اهالی آن را نمی شناختیم. اعراب اهالی بحرین را برادران خود می دانند در حالی که ما بحرین را از آن خود دانسته و تهدید می کردیم که به زور آن را تصرف خواهیم کرد و به خاطر همین موضوع بود که بعدها نظر اعراب نسبت به ما تغییر کرد. (38)‌
بنا به گفته اسدالله علم، وزیر دربار رژیم پهلوی،‌ عباس مسعودی از طرف محمدرضا شاه برای مذاکره با شیوخ و اعضای «سازمان ملل متحد» مأموریت داشته است. وی در خاطراتش درباره سیاست رژیم پهلوی در قبال بحرین و مأموریت عباس مسعودی می نویسد:
از یک قرن پیش [ایران] ادعای مالکیت بر بحرین را می کرد و به همه قرارهایی که این شیخ نشین ها با انگلستان بسته بود اعتراض داشت.
با این همه شاه نگران بود مبادا پس گرفتن ادعای ایران را، مردم تعبیر به خیانت به کشور و حقوق حقه آن کنند. شاه اصرار داشت تنها در صورتی می تواند با استقلال بحرین و پس گرفتن ادعای ایران موافقت کند که مرد بحرین از راه رفراندوم صراحتاً نظر خود را ابراز دارند. سرانجام به دنبال مذاکراتی غیررسمی که در آن با تأیید شاه، دوران عباس مسعودی مدیر روزنامه اطلاعات نقشی فعال داشت، قرار شد از اوتانت دبیرکل سازمان ملل متحد بخواهند و به صورت خصوصی نظر مردم بحرین را جویا شود. (39)
این اظهارات علم آشکار می کند عباس مسعودی به صورت شخصی و خودسرانه سیاست انفکاک بحرین از ایران را دنبال نمی کرده است و وی مجری منویات محمدرضا شاه نیز بوده است. سرانجام بحرین بدون اینکه همه پرسی ای در آنجا انجام شود، فقط با مصاحبه و گفتگوی مستقیم اعضای سازمان ملل با تعدادی از شیوخ و اعراب بحرین از ایران جدا گردید.
به هر حال آنچه از این تسامح و سکوت برای دولت ایران حاصل شد این بود که امکان دفاع مؤثر از حقوق و مالکیت ایران بر بحرین از میان رفت.

رد حاکمیت ایران بر بحرین توسط انگلستان

در اواخر سده 19م که تسلط انگلستان بر منطقه تا حدود زیادی کامل گردیده بود آن کشور استعماری دلایلی را در رد حاکمیت ایران بر بحرین ارائه می نمود که مهمترین آنها عبارتند از:
1. بحرین از نقطه نظر جغرافیایی با ایران فاصله زیادی دارد و به واسطه دریا از ایران جدا شده است و به سواحل عمان نزدیکتر است.
2. شیوخ منطقه و به خصوص شیخ بحرین، فرمانروای مستقلی می باشند. (40)
3. ساکنین آن دیار به زبان عربی تکلم می کنند و ایرانی نژاد نیستند. (41)
4. دخالت دولت انگلیس در بعضی تعهدات و قراردادها با شیوخ و حکام بحرین و عدم انعقاد آن قراردادها با دولت مرکزی ایران دال بر آن است که این شیوخ وابسته به دولت مرکزی ایران نبوده اند و تمام این قراردادها مبنی بر این فرض بوده است که ادعایی دایر بر حق حاکمیت چه از طرف دولت شاهنشاهی (ایران) و چه از طرف عثمانی امکان ندارد از طرف دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان تصدیق شود. (42)‌
5. در سال 1822م/1237هـ ق در زمان فتحعلی شاه قراردادی میان کاپیتان ویلیام بروس، کمیسر مخصوص دولت انگلییس در خلیج فارس و شاهزاده حاکم فارس، حسینعلی میرزا فرمانفرما منعقد شده که در آن حق حاکمیت ایران بر بحرین شناسایی شده است. بنا به اظهار وزیر امور خارجه انگلیس این قرارداد به علت آن که بدون اجازه لازمه منعقد شده فوراً در همان موقع از شناختن آن ابا شده است و بنابراین عدم تصویب آن از جانب دولت انگلیس دال بر رد حاکمیت ایران بر بحرین است. استین چمبرلین در یادداشت خود در تاریخ 28 دی 1307 هـ ش/ 1928م به سفارت ایران در لندن در این خصوص می گوید: این قرارداد در همان وقت از طرف نمایندگان صالح دولت انگلیس به عنوان این که بدون اختیارات بسته شده تصدیق نگردید و اعلیحضرت فتحعلی شاه نیز از شناختن شرایط آن ابا نمود و از اینکه شاهزاده شیراز بدون اطلاع و دستور او داخل تعهداتی با دولت انگلیس شده تنفر خود را اظهار داشت. به این ترتیب بنا بر حقوق و عادات بین المللی این قرارداد را نمی توان قابل اجرا دانست.‌(43)
6. انگلستان اعلام کرد در قسمتی از سده هفدهم و چند سال آخر سده ی هجدهم بحرین از طرف قشون ایران یا پیروان بعضی رؤسای سواحل خلیج فارس تسخیر شده و تحت تصرف درآورده بود؛ ولی به نظر می آید که در سال 1783م یا در آن حدود، در نتیجه استیلای قبایل عرب، دولت ایران مالکیت جزایر را از دست داده است و از آن به بعد هیچ وقت جزایر در تحت نظارت مؤثر ایران در نیامده است. (44) بنابراین چون ایران حقوق مالکیت از 1783م به این طرف اعمال ننموده بحرین در مالکیت آن کشور نخواهد بود.

بررسی دلایل انگلیس

در مورد اول، فاصله جغرافیایی یک قطعه از خاک یک کشور نسبت به مرکز آن هیچ گاه نمی تواند دلیل بر رد حاکمیت مرکز بر آن باشد. چرا که بسیاری از بخشهای کشورهای مختلف با حکومت مرکزی فاصله زیادی داشته و دارند؛ ولی همواره عرف بین المللی رد الحاق آنها به مرکز را نپذیرفته است. بحث فاصله جغرافیایی وقتی وارد است که دولتی الحاق یک قطعه از خاک جدید به مملکت خویش را ادعا کند؛ ولی تجزیه قسمتی از خاک یک کشور که از دیرباز بخشی از آن بوده است، در عرف بین الملل پذیرفته نیست.
در مورد دوم، به موجب این نظریه، دولت انگلستان معتقد است بحرین یک کشور مستقل عربی است که روابط و پیمان های خاصی با انگلستان دارد. این مناسبات خاص مربوط است به پیمان های رسمی منعقده در سال های 1820، 1847، 1856و 1861 و موافت نامه های سال های 1880 و 1892 که منحصراً‌ بین دولت انگلستان و حاکم بحرین انعقاد یافته است. (45)
اگر به تاریخ این منطقه و به خصوص بحرین توجه کنیم در می یابیم که حکام بحرین همچون رؤسای قبایل و حکام محلی در سایر مناطق ایران همواره مطیع و منقاد حکومت مرکزی بوده اند و فقط در بعضی از مقاطع تاریخی که این جزیره توسط بیگانگان اشغال می شد (نظیر تسلط پرتغالی ها از 1507 تا 1622م) و یا بعضی حکام به دلایلی از اطاعت دولت مرکزی سرپیچی می کردند، در بیشتر مقاطع تاریخی وفاداری خود را به دولت مرکزی ایران اعلام و با پرداخت مالیات به خزانه مرکزی و گرفتن دستورالعمل از مرکز، انقیاد خود را به ایران نشان و اصولاً جزایری بسان بحرین هیچ گاه به عنوان یک دولت مستقل هویت تاریخی نداشته اند. بنابراین محلی که از خود هویت تاریخی مستقل نداشته و در نتیجه دولت مستقلی شناخته نمی شده است، چگونه می تواند حاکمیت مستقل و آزاد داشته باشد؟
در رابطه با مورد سوم، با بررسی و ارزیابی ساختار قومی نظام های سیاسی در طول تاریخ و به خصوص کشور ایران،‌ پی به بی اساس بودن این ادعا می بریم. اگر گفته شود «چون ساکنین بحرین اکثراً به زبان عربی تکلم می کنند در نتیجه از حیث نژادی، ارتباطی با مرکز ایران که به زبان فارسی صحبت می کنند، ندارند» بنابراین باید نتیجه گرفت که در سایر مناطق ایران که اقوام مختلفی از قبیل لر، عرب، کرد، بلوچ و... زندگی می کنند، این مناطق نیز با پذیرش این قول نباید به ایران مربوط باشند، در صورتی که چنین نیست. از طرفی مگر نمی شود که اقوام و حتی نژادهای مختلف در کنار یکدیگر یک حوزه تمدنی واحد ایجاد نمایند؟
در مورد بند چهارم، تذکر این نکته مهم است که انعقاد قرارداد با حکام محلی متمرد، حتی برای کشور طرف قرارداد ایجاد نمی کند. اگر دولت بریتانیا تحت شرایطی مساعد با دادن امتیازات به حکام محلی همراهی آنان را به دست آورده و به آنها وعده استقلال داده است دلالت بر این مدعا ندارد که این مناطق از قبل مستقل بوده و هیچ گونه وابستگی و ارتباط با دولت مرکزی ایران نداشته اند. بلکه این یک حرکت مداخله جویانه بوده است که انگلیسی ها در زمان ضعف دولت مرکزی ایران و هرج و مرج ناشی از مشکلات داخلی و یا خارجی به آن دست یازیده اند.
دکتر علیقلی اردلان در رابطه با مسئله تحت الحمایگی می گوید: «حقوق بین المللی وضع تحت الحمایگی را وقتی قانونی می شمارد که اولاً مقام حمایت کننده و مقام حمایت شونده هر دو دولت به معنی حقوقی آن باشند؛ زیرا دولت ها هستند که از لحاظ حقوق بین المللی «موضوعیت» دارند و ثانیاً دولتی که خود را تحت حمایت دولت دیگر قرار می دهد باید «مستقل» باشد. آنچه به عنوان قرارداد 1861م از طرف انگلستان ارائه می شود و مبنای تحت الحمایگی بحرین می باشد قراری است که بین کمپانی هند شرقی و شیخ بحرین امضاء شده است. (46)
در رابطه با مورد پنجم برخلاف ادعای گردانندگان حکومت وقت انگلیس انعقاد قرارداد خود حاکی از تصدیق و اذعان کاپیتان بروس نماینده انگلیس است بر اینکه بحرین تابع ایالت فارس می باشد و نهایتاً یک سرزمین ایرانی است. حال اگر بعداً‌ مسئولین بالاتر مملکتی از پذیرش آن قرار داد شانه خالی کردند مسئله دیگری است. مسئله این است که نماینده انگلیس (کاپیتان بروس) با شاهزاده حاکم فارس که وابسته به دولت مرکزی ایران بوده است مبادرت به انعقاد قرارداد نموده است. بنابراین وی تعلق بحرین به ایران را فرض نموده و با این شرط مبادرت به عقد قرارداد با حاکم فارس نموده است. از طرفی در مقاطعی دولت انگلستان، بحرین را از ایران به اجاره می خواست که بعضاً صورت نمی گرفت. این نیز خود نشانگر حاکمیت ایران بر بحرین است.
در خصوص دلیل ششم نکته قابل تأمل آن است که سیاستمداران انگلستان تاریخ را تحریف نموده و یا حداقل از ذکر تمامی تاریخ طفره رفته و به طور مقطعی به آن پرداخته اند. اسناد بسیاری از منابع مختلف داخلی و خارجی در قالب نقشه، نوشتار و غیره موجود است که جملگی سیادت ایران را بر بحرین به جز مقاطعی که ایران و به خصوص این منطقه مورد هجوم قدرت های خارجی واقع شده و یا دولت مرکزی دچار ضعف بوده است، نشان می دهد که انگلیسی ها آن را نادیده گرفته اند. گویا تا پیش از سده هفدهم بحرین از هویت تاریخی برخوردار نبوده است و یا به قول خود ایشان تاریخ پیش از سده 17م آن دیار مبهم است. حتی اسناد موجود حاکی از آن است که پس از سده ی 18 م یعنی در طول سده ی 19 م نیز در موارد مختلف حکام بحرین به دولت ایران وفادار بوده اند.
گرچه در این رابطه آنها دچار تناقض گویی شده و همچنان به ادعاهای بی اساس خود ادامه داداند، در اینجا صرفاً ‌به ذکر یک دلیل بر اینکه ایران حاکم حقیقی بحرین می باشد و این حاکمیت توسط نمایدگان بریتانیا اذعان شده است، می پردازیم:
وزارت خارجه ایران در 11 مرداد 1307ش (1928م) در نامه ای به سفارت انگلیس دلایلی را مبنی بر حاکمیت ایران بر بحرین آورده و در آن به مکاتبه لرد کلارندون به وزیر مختار ایران (47) می پردازد. در قسمتی از نامه چنین آمده است:
لرد کلارندون بعد از اطلاع از اسنادی که سفارت ایران در لندن به او ارائه نموده و پس از شور با هم قطار خود وزیر هندوستان در مراسله 29 آوریل 1869م خود اعلام می کند: «دولت انگلستان به سهولت اعتراف می کند که دولت شاه بر اینکه حق حاکمیت ایران نسبت به بحرین مورد اعتنا واقع نشده، اعتراض کرده و دولت انگلستان این اعتراض را مورد توجه لازمه قرار داده است. (48)
و در قسمت دیگری از مراسله خود چنین می آورد:
خاطر شما را مطمئن می سازم که دولت انگلستان شیخ بحرین را فقط برای جلوگیری از دزدی دریایی و تجارت برده و نگاهداری نظم خلیج فارس وادار به اجرای این تعهدات می سازد. اگر دولت ایران حاضر باشد که قوای کافی در خلیج فارس برای این مقاصد نگاه دارد این مملکت از یک وظیفه پرزحمت و پرخرجی خلاص خواهد شد؛ ولی اگر شاه حاضر نیست که این وظایف را به عهده گیرد دولت اعلیحضرت ملکه نمی تواند تصور نماید که اعلیحضرت شاهنشاهی مایل هستند در آن آب ها بی نظمی و جنایات به واسطه عدم تنبیه تشویق شود. افتخار دارم به شما اشعار دارم که هر وقت عملی باشد دولت اعلیحضرت ملکه از هر اقدامی که برای منقاد کردن شیخ در مواردی که رفتار شیخ مزبور لزوم آن را ایجاب کند، به عمل آورده قبلاً دولت ایران را مطلع خواهد ساخت. (49)
براساس مطالب لرد کلارندون می توان تصدیق صریح آن کشور را در رابطه با تعهدات دولت انگلیس نسبت به شیخ بحرین دریافت. وی تصریح می کند این تعهد به منظور جلوگیری از دزدی دریایی و خرید و فروش برده می باشد، بنابراین چنین تعهدی به عنوان وظیفه پلیس نمی تواند به حق حمایت تبدیل شود. همچنین وی چنین حقی را مربوط به ایران می داند و اظهار می دارد در صورتی که ایران قوای کافی جهت ایجاد نظم در آبها را داشته باشند، انگلستان این وظیفه را از خود سلب و به عهده ایران می گذارد و همچنین تعهد می نماید تعهدات خود را نسبت به شیخ بحرین به اطلاع دولت مرکزی ایران برساند. اینها همه از اذعان او بر حق حاکمیت ایران بر بحرین حکایت دارد.

چگونگی جدایی بحرین از ایران توسط انگلستان

انگلیسی ها در ابتدا به طور تلویحی سعی داشتند بحرین را از حاکمیت ایران جدا سازند؛ ولی به تدریج با صراحت به این مطلب پرداخته و حتی به اتباع ایران که در مسیر بنادر جنوب و بحرین تردد داشتند پروانه مسافرت موسوم به علم و خبر می دادند. این علم دولت انگلیس با اعتراض کارگزاران ایرانی توأم بود. در زیر به یک نمونه از این اعتراضات و نمونه ای از پروانه های مسافرت که از سوی انگلیسی ها صادر شده است می پردازیم:
شماره:15
فرستند: کارگزاری اول بنادر خلیج فارس و عربستان
گیرنده: وزارت امور خارجه
تاریخ: 28 مهر 1300
مقام منیع وزارت جلیله امور خارجه
راجع به دخالت قنسول انگلیس مقیم بحرین در امورات اتباع ایران مکتوبی تحت نمره 27 از کارگزار لنگه، محتوی دو ورقه علم و خبر صادره از قونسولگری انگلیس جهت رعایای ایران به کارگزاری کل واصل شده که سواد مراسله و یک ورقه از علم و خبر مزبور لفاً تقدیم شده، نسخه دیگر از جهت دفتر کارگزاری کل ضبط گردید و در این مسئله هر تصمیمی که اتخاذ خواهید فرمود مرقوم بفرمایید که به کارگزاری لنگه هم تعلیمات داده شود. (50)
سواد مکتوب کارگزار لنگه به کارگزاری کل
مقام منبع کارگزاری کل بنادر خلیج فارس و عربستان
قونسول انگلیس مقیم بحرین به عنوان سرپرستی در امورات اتباع دولت علّیه دخالت می کند و در مراجعت اتباع دولت علّیه از بحرین اوراق تصدیق تابعیت ایرانیه به آنها می دهد. محض استحضار خاطر مبارک دو ورقه از آن تصدیق نامه ها لفاً ایفاد داشته است.
حسین حسام السادات
از اداره جلیله بالیوزگری دولت انگلیس در بحرین نمره 1919 /253 دارنده این علم و خبر حاجی محمدبن ملامجید عبدالرحیم خلجی از رعایای دولت ایران هست و چندی در بحرین اقامت می داشت حالا مراجعت به موطن خود می نماید می گوید که در جهازستان سفری هست. بندرلنگه تاریخ 30اکتبر سنه 1919 عیسوی مطابق تاریخ 5 صفر سنه 1338 هجری. (51)
از سوی گردانندگان امور وقت در ایران از وزرت خارجه وقت، استفتائات مختلفی در قالب گزارش صورت گرفته است که نشان دهنده آن است که همگی از دخالت های انگلیس در آن مقطع تاریخی در بحرین نگرانند، تلگراف های کارگزاری بوشهر، اداره گمرکات و... همگی در همین راستا است.
این حرکات از جانب کارگزاران ایرانی همواره مورد اعتراض واقع شده و علی رغم هرج و مرج و ضعف حاکم بر نظام سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران، دولت های مرکزی همواره تلاش هایی جهت تثبیت حاکمیت بر بحرین و سایر مناطق مورد مناقشه با انگلیس به کار برده اند.
در مقابل حمایت انگلستان از اتباع بحرین، وزارت خارجه ایران عکس العمل نشان داده به صورتی که می تواند نمونه این موضع گیری را در نامه ای از جانب وزارت امور خارجه ایران در تاریخ 6 شعبان 1329هـ ق خطاب به صدراعظم وقت (مشیرالسلطنه) دریافت. در این نامه وزارت خارجه در خصوص نامه سفارت انگلیس به آن وزارت خانه و نیات مغایر با مصالح ایران برای جلوگیری از دخالت های نامربوط انگلیس ها در امور اتباع بحرین مطالبی آورده شده است.
دخالت های انگلیس در بحرین و سایر مناطق خلیج فارس در این دوران اوج می گیرد. دولت بریتانیا برای تمشیت امور خویش و جهت آن که به اعمال خود مشروعیت ببخشد و همچنین عکس العمل حکام و شیوخ محلی را برنیانگیزد، به نحوی سکوت و همراهی آنان را به دست آورده به بهانه های مختلف با ایشان قراردادهایی را منعقد می سازد و با حمایت از آنها در جهت منافع خویش قدم بر می دارد.
از جمله در تاریخ 26 دسامبر 1915 بین سرپرستی کاکس وزیر مقیم انگلیس در خلیج فارس و سلطان نجد معاهده ای انعقاد یافته که این معاهده در تاریخ 18 ژوئیه سال 1916 از طرف نایب السلطنه هندوستان و حکومت آنجا تصویب می گردد، این معاهده 8 سال بعد یعنی در 18 اکتبر 1924م در روزنامه تایمز انگلستان مطرح می شود. معاهده دیگری به همین منوال در 20 مه 1927م بین انگلستان و حجاز در جده منعقد می گردد و در آن استقلال شیخ بحرین اعلام می شود که اعتراض ایران را بر می انگیزد.
براساس جوابیه وزارت امور خارجه به سئوال وزارت دربار وقت مبنی بر عکس العمل ایران در قبال این قضیه مستفاد می شود که وزیر خارجه ایران موضوع را به جامعه ملل احاله داده و با رد ماده ششم عهدنامه در رابطه با موضوع بحرین اعتراض کرده و معتقد به حفظ حقوق حقه ایران در بحرین می باشد و بحث پیرامون جزئی از خاک ایران را با کشورهای دیگر بی مورد و منافی با تمامیت ارضی ایران می داند. (52)‌ در اینجا اشاره به این موضوع لازم است که از آن روی که ایران عضو جامعه ملل بود و ماده ده اساسنامه جامعه،‌ تمامیت ارضی دول عضو را تأمین می نمود، ‌ایران موضوع را به جامعه ملل احاله نمود. همچنین اعتراضیه هایی از جانب ایران علیه مداخلات انگلستان در زمینه صدور مجوز مسافرتی برای اتباع بحرین به جامعه ملل فرستاده شده است. (53)
روند رد حاکمیت ایران بر بحرین رو به افزایش می گذارد، به نحوی که استین چمبرلین وزیر وقت خارجه در جواب اعتراضیه ایران به ماده ششم عهدنامه جده که در 20 مه 1927م بین دولت انگلیس و پادشاه حجاز و نجد (سلطان عبدالعزیز ابن سعود) منعقد شده و در آن با حاکمیت ایران بر بحرین مخالفت شده بود چنین می گوید:
دولت انگلستان هیچ قوت مالکیت و یا حق مالکیت ایران را بر بحرین تصدیق ننموده و این ادعا به عقیده دولت انگلستان غیرقابل قبول است. دولت انگلستان جزایر بحرین و سکنه آن را تحت حمایت انگلیس می شمارد و می بایستی از تعقیب مذاکرات در این موضوع خودداری نماید.‌(54)
در دهه 1920م بحرین جهت منافع بریتانیا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار شد و به عنوان مرکز ثقل استراتژیک منطقه خلیج فارس درآمد. انگلستان در 1935م/1314هـ ش در آنجا دست به تأسیس پایگاه دریایی زد. (55) در این مقطع زمانی آگاهی از ارزش نفت و وجود منافع نفتی عمده ترین عامل تحریک انگلیس بود. مع الوصف فعالیت های آن دولت در منطقه تا آنجایی که به ایران مربوط می شد مورد اعتراض واقع می گردید. تا پیش از کودتای 1930م/1299هـ ش دولت ایران یازده بار درصدد اعاده حکمرانی و مالکیت خود بر جزایر بحرین برآمد و هر بار، با مخالفت بریتانیا تلاشش به جایی نرسید. (56)
بعد از کودتا نیز این روند ادامه یافت. ادعای ایران به دلیل وجود تعداد زیاد نفوس ایرانی الاصل آن منطقه قوت می گرفت.
یکی از نمایندگان انگلیس در مجلس عوام آن کشور در نطقی می گوید:
... در ماه مه 1306/1927 بین دولتین بریتانیا و ایران نسبت به حق مالکیت و فرمانروایی جزایر بحرین مجادلات قلمی و کشمکش های سیاسی تولید گردیده که کم کم موضوع به جاهای حساس رسیده ست. زیرا در ماده ششم عهدنامه فوق الذکر قید شده که شاه حجاز و نجد ملتزم می شود با بحرین و شیوخ امارت قطر و سواحل عمان که با پادشاه بریتانیا دارای معاهدات دوستی هستند، دوستی خود را برقرار کند و حافظ آنها نیز باشد. همین معاهده است که با مالکیت و تمامیت ارضی و استقلال دولت ایران منافات دارد. لذا دولت ایران چندین مرتبه با وزارت امورخارجه بریتانیا مکاتبه و تقاضای عدم مداخله در امور بحرین را که جزلاینفک ایران است نموده و حتی در این باره به جامعه ملل هم شکایت برده است. (57)
و این در حالی بود که قبلاً در 1922م/1301هـ ش انگلستان از ایران خواسته بود از ادعاهای خود در مورد بحرین دست بردارد؛ ولی وزیر وقت امور خارجه، نپذیرفته بود و در عوض اعلام کرده بود دولت ایران حاضر است مسئله حاکمیت خود را بر بحرین به عهده ی یک هیأت بررسی گذاشته و رأی هیأت مزبور را قبول کند؛ (58) ولی انگلستان از پذیرش چنین طرحی سرباز زده بود.
طرح مسئله جزایر ایرانی به خصوص در دوره رضاخان عمدتاً در سال های 1927 تا 1934م توسط تیمورتاش وزیر وقت دربار و فرد شماره دو مملکت صورت گرفت. در فاصله این سال ها مذاکرات ایران و بریتانیا پیرامون موضوعات دیگری چون مسائل تجاری و نفت نیز انجام پذیرفت.
تیمورتاش در پی آن بود که مسئله بحرین را در خلال یک معاهده کلی که شامل کلیه موارد اختلافی ایران در جنوب بود حل نماید.
کفیل وزارت امورخارجه ایران در قسمتی از نامه اش خطاب به سفارت انگلیس در تاریخ 11 مرداد 1307، براساس یک اصل حقوق بین المللی چنین می آورد:
یک خاکی متعلق به یک مملکت مستقلی باشد ممکن نیست از آن مملکت قانوناً مجزا شود مادامی که حق مالکیت به واسطه یک سند رسمی مثل قرار داد به دولت دیگری منتقل نشده و یا الحاق آن قطعه و یا استقلال آن از طرف مملکتی که مالک قانونی آن رسماً شناخته نشده باشد. اینکه جزایر بحرین متعلق به ایران می باشد مثل تمام حقایق تاریخی بدیهی است. هیچ وقت دولت مستقلی در عالم مثل بحرین وجود نداشته و هیچ وقت دولت ایران از حاکمیت خود بر جزایر مزبور صرف نظر نکرده و این حق خود را به دولت دیگری منتقل ننموده و هیچ یک از شیوخ جزایر مزبوره را به عنوان حکمران مستقل نشناخته است. (59)
در این نامه که جت رد ماده ششم عهدنامه جده منعقده در 1927م بین پادشاه انگلستان و سلطان عبدالعزیز ابن سعود نگاشته شده، چنین آمده است:
بحرین دائماً و بلاانقطاع در قرون سابقه جزء ایران بوده جز در زمان تسلط پرتغالی ها از 1507 تا 1622م که در آن تاریخ ایران جزایر را مجدداً به تصرف در آورد. (60)
همچنین ایران در سال 1930م/1309هـ ش نیز نسبت به نقض حاکمیتش بر بحرین توسط انگلیسی ها به جامعه ملل مراجعه نمود. علت این رجوع تفویض حق استخراج منابع نفت جزیره بحرین به یک سندیکای انگلیسی بود. دولت ایران معتقد بود بحرین یکی از منضمات قطعی ایران است و هرگونه امتیازی که بدون اجازه دولت مرکزی به دیگران داده شود از اعتبار ساقط است.
در آن موقع در لندن این باور وجود داشت که دولت ایران نه فقط از جهت نفع شخصی این اقدام را نمود، بلکه احتمال کلی دارد که شوروی و دیگر قدرتها که این امتیاز نفتی را در دست انگلستان می بینند و ممکن است در زمانی به عنوان مرکز رقابت با منابع نفتی عراق و بین النهرین مطرح شود، ‌ایران را به این عمل تشویق نموده اند. در همین رابطه وزیر وقت امورخارجه، محمد علی فروغی که عضو لژ انگلیسی نیز بود، طی نامه ای به وزیر مختار انگلیس در تهران چنین می نویسد:
طبق خبرهایی که در جرائد مختلف منتشر گردیده است، مخصوصاً در «Near East India Baghdad Times» مورخه 5 و 18 ژوئن گذشته یک سندیکای انگلیسی از شیخ بحرین امیتاز استخراج نفت جزیره را تحصیل کرده و سرگرد هول، نماینده سندیکای مزبور گویا در آنجا شروع به کار کرده است. نظر به این که جزایر بحرین جزء لاینفک ایران می باشد و در حقوق حاکمیت ایران بر این جزایر ابداً جای تردید نیست و به طوریکه به دولت متبوع آن جناب و جامعه ملل در مراسلات 26 نوامبر 1927م و دولت اوت 1928م مدلل گردیده است و شناسایی مسلم حقوق و حاکمیت ایران به جزایر بحرین از طرف دولت متبوع شما در تاریخ 1869 یادآوری گردیده بود، دولت متبوعه اینجانب شدیداً‌ علیه امتیاز مورد بحث و کلیه امتیازات دیگری که مستقیماً از طرف دولت ایران در جزایر بحرین داده شده باشد اعتراض کرده و اعلام می دارد که آنها را باطل و کان لم یکن می داند و با روح انصافی که در دولت متبوع شما سراغ دارم خیلی متأسم که گاه گاهی در این باب ناگزیر هستم اعتراضات خود را تجدید نمایم. مسلم است که این قبیل رویه ها و عدم شناسایی حقوق حقه ایران به این جزایر هیچ اثری در تضعیف حقوق مسلم ایران نداشته و دولت متبوع اینجانب حق استرداد کلیه منافع ناشی از امتیاز مزبور و تقاضای جبران کلیه خسارات وارده و مطالبه منافع مربوط را محفوظ می دارد. (61)
بحث پیرامون این موضوع و همچنین سایر جزایر مورد اختلاف ایران و بریتانیا در همین سال ها اوج می گیرد و پیرامون آنها مذاکراتی مابین دو کشور صورت می پذیرد؛ ولی راه حل های پیشنهادی ایران در رابطه با جزایر مختلف به ویژه بحرین حاکی از ضعف ایران در مقابل ادعاهای سرسختانه انگلیس می باشد.
تیمورتاش جهت حل و فصل مسئله بحرین دو پیشنهاد کلی به بریتانیا داد:
الف. مسئله را به رأی و حکمیت یک مرجع سوم یا بی طرف واگذار کنند.
ب. نخست دولت بریتانیا ادعای ایران را بر بحرین به رسمیت بشناسد؛ ‌ایران نیز به صورت هم زمان حقوق خود را به دولت بریتانیا خواهد فروخت که دولت مزبور می تواند یا آن جزیره را خود نگه دارد و یا به شیخ واگذار نماید.
به عقیده تیمورتاش بدین طریق هم وجهه دولت ایران محفوظ می ماند و هم دولت بریتانیا بر خواسته خویش دست می یافت و به علاوه یک مسئله کهنه نیز یک بار و برای همیشه حل می شد. وزیر دربار ایران اطمینان داد مجلس و جزایر نیز با شادمانی و سرور این راه حل را خواهند پذیرفت.
هنگامی که کلایو (نماینده سیاسی انگلیس) در مورد معنا و مفهوم دقیق تر این خرید و فروش استفسار کرد تیمورتاش پاسخ داد این بیشتر راه حلی است در جهت حفظ وجهه و آبروی ایران تا کسب مال و منال برای دولت. (62)
ولی بریتانیا این پیشنهاد را نپذیرفت. در مقابل ادعاهای خصمانه انگلیس، تیمورتاش می خواست قضیه را به نحو دوستانه فیصله بخشد. از جمله ادعاهای انگلیس دستورالعمل مورخه 22 مه 1308/1929 هـ ش چمبرلین به کلایو بود که در آن انعقاد یک معاهده کلی را متضمن سه اصل اساسی می دانست:
1. ترک ادعای ایران در مورد بحرین.
2.ماده ای که طی آن ایران استقلال شیخ بحرین و روابط خاصش را با دولت بریتانیا به رسمیت بشناسد.
3. شناسایی روابط خاصی که میان حاکم مستقل بحرین و دولت بریتانیا وجود دارد از سوی شاه ایران که به معنای شناسایی غیرمستقیم استقلال بحرین خواهد بود. (63)
در مقابل نقطه نظرات انگلیس، تیمورتاش درصدد صورت بخشیدن به نوعی معامله بود. او اظهار کرد هر دو دولت ایران و بریتانیا استقلال بحرین و حق حاکمیت شیخ آن را به رسمیت بشناسند. سپس اعلام نمود ایران حاضر است در برابر ما به ازای مشخصی از جانب دولت برتانیا، از حق حاکمیت خود بر بحرین صرف نظر کند. ما به ازایی که او طلب می کرد به این قرار داد بود: نخست آن که ایران چند واحد شناور دریایی مثل شش فروند ناوچه توپدار 200 تنی و چهار فروند ناو توپدار 1000 تنی به صورت هدیه دریافت دارد. خواسته دیگر او لغو تمام بدهی های ایران به اتباع و دولت های بریتانیا و هند بود. (64)
این نخستین باری بود که ایران در قالب پیشنهاد تیمورتاش به نوعی حق حاکمیت خویش بر بحرین را قابل معامله مطرح می کرد. توجیه تیمورتاش در رابطه با طرح مذکور آن بود که چون جزایر بحرین مرکز قاچاقچی ها و حمل قاچاق به سواحل ایران است،‌ حال که ایران از بحرین محروم می ماند لااقل با استفاده از این امکانات مانع فعالیت قاچاقچی ها در سواحل کشور گردد.
این طرح نیز با موافقت انگلستان روبرو نشد و در نتیجه مذاکرات پیرامون این موضوع در 1930م/1309هـ ش قطع گردید.
در سال های 32-1931م/11-1310هـ ش نیز مذاکراتی پیرامون صورت موضوع صورت گرفت ولی به نتیجه نرسید. از جمله در سال 1310هـ ش روزنامه الاحرار چاپ بیروت تلگرافی را از تهران انتشار می دهد که بر اساس آن دولت ایران پیشنهاد دولت انگلیس را در باب اداره مشترک حکومت بحرین و شرکت در انتخابات بلدیه و فرستادن یک نفر کمیسر عالی از طرف دولت ایران به بحرین را رد کرده است. (65)
با قطع این مذاکرات و سپس اشغال ایران در جریان جنگ دوم جهانی، بی ثباتی دولت ها، همچنین تشنجات سیاسی و اقتصادی داخلی مانع از توجه ایران به منطقه خلیج فارس شد و تا سال 1947م/1326هـ ش که مجلس از دولت قوام السلطنه اعاده حاکمیت ایران بر جزایر بحرین را تقاضا نمود، بحثی پیرامون این موضوع نشده است.
در همین سال هیأتی به ریاست یکی از شیوخ برجسته بحرین به ایران آمد و تقاضا نمود به عنوان نماینده بحرین در پارلمان ایران شرکت کند و چون در شرایط سال 1947 و هرج و مرج ناشی از اشغال ایران امکان اقدام مؤثری در مورد بحرین وجود نداشت مجلس شورای ملی به عنوان اینکه شیخ مزبور بر اساس قانون انتخابات ایران برگزیده نشده است با درخواست وی موافقت نکرد. (66)
در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت که موج نهضت دامنگیر بحرین شد، مصدق در پی اعمال قانون ملی شدن نفت در مورد شرکت نفت بحرین بود، ولی انگلستان که از امتیازات نفتی خود در سایر مناطق جنوب کشور دفاع می نمود، به موجب قراردادهای قبلی خود پاسخ بحرین آن منطقه را تحت الحمایه خود دانسته و برای ایران در این رابطه حقی قائل نبود. (67)

5. واکنش بحرینی ها بر ضد سلطه انگلیس

قیام ها و اعتراضات مردم علیه انگلیس در فاصله سال های 1954 تا 1956م در بحرین منجر به حوادث مهمی شد. جنبش مردمی، مرکز نمایندگی سیاسی انگلیس را که در 1947م از بوشهر به بحرین انتقال یافته بود، نشانه رفت به نحوی که انگلیس را مجبور نمود در ساخت سیاسی آن منطقه تغییراتی ایجاد نماید. در اواخر خرداد 1335هـ ش/ 1956م تایمز لندن نوشت:
در بحرین پست جدیدی به نام دبیر حکومت ایجاد و رئیس انگلیسی گمرک بحرین به این سمت گمارده شده است. این روزنامه نوشت در پی تظاهرات بحرین که در رأس آن کمیته ملی قرار داشت، کمیته تقاضا کرد سر چارلزبلگریو(68) که سی سال پیش از طرف شیخ بحرین به سمت مشاور تعیین شده از کار خود بر کنار شود. پست دبیر دولت بحرین پست جدیدی است که در بحرین ایجاد شده و گمان می رود که خواسته های کمیته اتحاد ملی بحرین را برآورد. در همان حال روزنامه الاهرام گزارش داد احتمال دارد در سه ماه آینده سر چارلزبلگریو مستشار انگلیسی شیخ بحرین از مقام خود استعفا دهد (69) که در نهایت وی در 1957م مجبور به ترک محل شد و به دنبال آن فرزندش جیمز به بحرین آمد و ملیت بحرینی گرفت. (70)
در این زمان نیز انگلستان از استقلال شیخ بحرین دم می زد و روند ایران زدایی را به شدت در آن ناحیه دنبال می نمود.
پی گیری مسئله بحرین صرفاً در حد مسائل دیپلماتیک توسط دولتمردان ایران و نه موضع گیری صریح با قاطعیت سیاسی و نظامی، و از طرف دیگر مداخلات و اقدامات مستمر دولت انگلیس به قدری تأثیر گذاشت که به همراه سایر عوامل به انتزاع و تجزیه بحرین از ایران و در 14 اوت 1971م/23مرداد 1350 هـ ش منجر شد.

پی نوشت ها :

1- زرگر، علی اصغر(1372)، تاریخ روابط ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ترجمه کاوه بیات، تهران: انتشارات پروین، ص 246.
2- همان، ص 246.
3- William Bruce.
4- Adamiyat, Fereydoun. Bahrain Islands: A Legal And Diplomatic Study of The British Iranian Controversy. NewYork: F. A. Praeger, 1954, p. 102.
5- سند نمره 774/2084 مورخ 1312/11/29 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
6- سند نمره 1121/0 مورخ 1302/6/29 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
7- سند نمره 2175 مورخ 1302/11/24 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
8- سند نمره 18508 مورخ 1303/6/23 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
9- سند نمره 11111 مورخ 1303/6/23 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
10- سند نمره 772 مورخ 1313/5/8 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
11- سند نمره 651 مورخ 1313/1/28 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
12- سند بدون نمره واصله از بحرین سال 1304موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
13- سند نمره 492 مورخ 1307/3/19 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
14- سند نمره 1 مورخ 1307/6/1 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
15- در بنادر جنوب به کسانی که به مناطق مختلف مسافرت می نمودند از طرف دولت ایران پروانه مسافرت داخلی داده می شد که به علم و خبر موسوم بود.
16- سند نمره 65-328 مورخ 1309/3/13 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
17- سند مورخ 1312/6/21 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
18- مواد راپورت محرمانه 11 کنسولگری بصره به بغداد مورخ 1312/10/17 موجود در مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
19- سند نمره 192 مورخ 1310 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
20- سند مورخ 1313/5/9 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
21- سند نمره 32868/3409 مورخ 1313/8/3 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
22- سند نمره 1486 مورخ 1313/6/7 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
23- سند نمره 3286/3409 مورخ 1313/8/3 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
24- سند نمره 482 مورخ 1315/3/31 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
25- پس از خاتمه تحصیلات مقدماتی چون قادر به ادامه تحصیل نبوده و از حیث زندگی و معاش در زحمت بود، ابتدا به شغل حروف چینی و کارگر ساده مطبعه در مطابع تهران مشغول کار شد. چهار سال حروفچین و کارگر چاپخانه بود. سپس به تدریج مصحح روزنامه های اقدام و شفق، خبرنگار روزنامه های ایران و کوشش شده و شش سال در چهار روزنامه فوق الذکر خبرنگار و نویسنده بود.
در سال 1300 شمسی ابتدا مرکز کوچکی که فقط یک اتاق داشت در تهران دایر کرد که مرکز اطلاعات نامیده می شد. او اجازه ی خبرگزاری های رویتر انگلستان، هاواس فرانسه را از دوایر مطبوعاتی این دو سفارتخانه می گرفت و با دادن مبلغ مختصری اجازه ترجمه و نشر آن در تهران گرفت. وی شخصاً با یک مترجم اخبار مزبور را ترجمه و به جراید می فروخت. چون در آن وقت جراید تهران بودجه مالی کافی نداشتند وی به زحمت مؤسسه اطلاعات و زندگی خود و سازمانش را اداره می کرد. در نتیجه به تدریج اخبار مؤسسه اطلاعات را جلب سایر سفارتخانه ها و مؤسسات داخلی و خارجی کرد. و آن را آبونه شدند. مسعودی در تیرماه 1304 امتیاز روزنامه اطلاعات را گرفت و کلیه اخبار خارجی و داخلی را در دو صفحه منتشر کرد. پرونده عباس مسعودی، سند مورخه 1339/7/28، صص 1و2.
26- همان، سند مورخه 1351/12/3.
27- همان، سند مورخه 1349/1/17.
28- سند مورخه 1348/6/31.
29- لندن، اداره امور خارجیان سر جان رابرتسون.
30- همان، سند مورخه 1347/9/14.
31- همان.
32- همان.
33- ر.ک. روزنامه اطلاعات، مورخه 1348/3/19.
34- سند مورخه 1351/12/1.
35- همان، سند مورخه 1348/6/21.
36- همان، سند مورخه 1352/1/18.
37- همان، سند مورخه 1345/6/28.
38- روزنامه عربی الاضواء، شمـ 198، مورخه 1969.
39- یادداشت های امیراسدالله علم، به کوشش علی نقی علیخانی، ج1، ص127.
40- سند نمره 3065 مورخ 1310/11/10 موجود در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
41- شورای عالی نظارت بر تدوین و نشر اسناد وزارت امورخارجه، گزیده اسناد خلیج فارس، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1368، ج اول،‌ ص 154.
42- همان، ص 152.
43- همان، ص 152.
44- همان، ص 149.
45- همان، ص 152.
46- روزنامه اطلاعات، مورخ 1349/2/14.
47- روزنامه اطلاعات، مورخ 1335/1/18.
48- لازم به توضیح است، در سال 1869م به دنبال ادعای ایران بر بحرین، سفیر ایران در لندن مأمور شد اسناد مالکیت کشور را به دولت انگلستان ارائه دهد که در پی آن لرد کلارندون وزیر امور خارجه بریتانیا پس از اطلاع از اسناد یاد شده، این مطالب را به سفیر ایران می نویسد.
49- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 119.
50- Fereydoun Adamiyat, 1954, p.259.
51- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 33.
52- گزیده اسناد خلیج فارس، صص 34-33.
53- گزیده اسناد خلیج فارس، صص 90-89.
54- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 143.
55- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 154.
56- زرگر، 1372، ص 246.
57- زرگر، 1372، ص 246.
58- نشأت، صادق، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران: شرکت نسبی کانون کتاب، 1344، ص481.
59- زرگر، ص 247.
60- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 118.
61- گزیده اسناد خلیج فارس، ص 184.
62- نشأت، صص9-478.
63- زرگر، ص 253.
64- زرگر، ص 253.
65- زرگر، ص 254.
66- گزیده اسناد، ص 202.
67- وزارت امور خارجه، کتاب سبز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1368، ص 77.
68- Belgerave.
69- روزنامه اطلاعات، شنبه 2 /4 /1335، ص 1.
70- در سال 1926 میلادی چارلز بلگریو انگلیسی مشاور ویژه شیخ، ادره امور بحرین را زیر نظر گرفت. وی به کمک درآمدهای نفتی حاصله از چاه های نفت بحرین در جهت توسعه اقتصادی، اجتاعی و مدرنیزه کردن این کشور در جهت منافع انگلیس و وابستگی به آن کشور قدم هایی برداشت.

منبع: نشریه مطالعات تاریخی، شماره 33.