انگلستان و جدایی بحرین از ایران

مقدمه

دولت انگلستان با اتکاء به قدرت نیرومند دریای خود پا به خلیج فارس نهاد و طی سالیان متمادی با استفاده از سوء‌سیاست دولت مرکزی ایران، ضعف قوای نظامی و دریایی ایران، انعقاد قرار داد با شیوخ عرب منطقه،... حضوری فعال در این ناحیه داشت. بریتانیای کبیر ذره ذره و آرام آرام تسلط خود را توسعه داد. علاوه بر هندوستان، کشف نفت در این منطقه و ظهور بلشویسم در روسیه در ابتدای قرون بیستم، دلمشغولی های انگلستان را در این منطقه بیشتر کرد.
حنگ های اول و دوم جهانی که هر دو منجر به اشغال ایران گردید، انگلستان را وادار نمود که نیروی نظامی ثابتی در منطقه داشته باشد و ملی شدن نفت در ایران و کانال سوئز در مصر به این حضور رنگی دیگر بخشید. اما به تدریج ناتوانی های مالی آن دولت و تعویض استراتژی غرب در برابر شوروی در خلیج فارس و اقیانوس هند، موجب شد انگلستان منطقه و نیز نیروی جایگزین انگلستان به روشنی مشخص می شد. استقلال بحرین، پیدایش امارات عربی متحده و تقویت نیروی دریایی ایران از ویژگی های استراتژی جدید غرب در خلیج فارس بود.

نفوذ انگلستان در خلیج فارس

پس از فتخ قسطنطنیه توسط عثمانی در 1453م/857هـ، بازرگانان اروپایی به دنبال یافتن راه جدیدی برای تجارت با شرق بودند. با کشف دماغه امیدنیک پای اروپاییان به خلیج فارس رسید و داشتن یک پایگاه ثابت در منطقه، ضروری به نظر می رسد. فتح جزیره هرمز به دست آلفونسو آلبو کرک پرتغالی این فرصت را ایجاد کرد. به تدریج پرتغال، اسپانیا، هلند، فرانسه و انگلستان بر منطقه مسلط شدند. (1) تأسیس کمپانی هند شرقی به دستور ملکه الیزابت اول نخستین اقدام دولت انگلستان برای تسلط بر این منطقه بود. (2) تسلطی با ظاهر اقتصادی که در عمل منافع سیاسی و نظامی را دنبال می کرد. تصاحب یکی کشتی پرتغالی توسط آنان در 1578م/966هـ و دسترسی به اسناد آن به انگلیسی ها فهماند که سود تجارت با شرق چقدر است. (3) در سال 1612م/991هـ سه فروند کشتی انگلیسی به سورات، در هند رسید و با امرای محلی، قراردادی منعقد کرد که به ایجاد تجارت خانه ای منجر شد. (4)
در دوران صفویه و خصوصاً شاه عباس اول، کاناک E.Connock و بارکر T.Barker امتیازات زیادی برای دولت انگلستان به دست آوردند؛ حق کاپیتولاسیون، تأسیس تجارت خانه، فروش انحصاری ابریشم و... و قرارداد مانوکس -امام قلی به پایان دادن کار پرتغالی ها و تسلط انگلیسی ها بر هرمز انجامید. (5) سپس انگلیسی ها از جاسک به بندر هرمز آمدند.
هلند به عنوان یکی از رقبای انگلیس در این منطقه شکست خورد و حذف شد. نادر افشار سعی کرد با ایجاد نیروی دریایی، سیاست دریایی ایران را تجدید کرده (6) و اجازه حضور نیروی دریایی بیگانه در جنوب را ندهد. این تلاش با رقابت انگلستان و مخالفت روسیه ناکام ماند.
کریم خان زند امتیازات زیادی به انگلیسی ها داد؛ جز حق خروج طلا و نقره از کشور. در جنگ های انگلستان و فرانسه -رقیب جدید- باز پیروزی با انگلستان بود. اهمیت فوق العاده این منطقه که راه رسیدن به هند را شش ماه نزدیکتر می کرد،‌ (7) باعث شد انگلستان با استفاده از نیروی نظامی رقبا را بیرون کند. روی کار آمدن ناپلئون در فرانسه و رقابت تعطیل ناپذیر او با انگلستان و شوق دسترسی به هند، اهمیت این منطقه را بیشتر کرد و انگلستان امتیازات بیشتری از قاجارها گرفت (8) و سرانجام برای حل رقابت ها در منطقه ایران، ناگزیر شد قرارداد 1907م را با روسیه امضا کند.
اولویت های انگلستان در خلیج فارس عبارت بود از:
1. حفظ امنیت مرزهای غربی هند و بندر کراچی از تعرضات خارجی
2. حفظ امنیت شریان مواصلاتی با استرالیا و زلاندنو
3. حفظ امنیت تردد دریایی خلیج فارس
4. حفظ امنیت حوزه های نفتی و لوله ها و پالایشگاه نفت آبادان
5. حفظ شط العرب در موقعیتی که در زمان جنگ بتواند از آن استفاده کند
6. حفظ داد وستد تجاری و دیگر منافع آن دولت (9)
ذکر چند نقل قول از دست اندرکاران سیاست خارجی انگلستان اهمیت این موضوع را روشن تر می کند:
لرد کرزن: «اگر روسها در خلیج فارس دارای بندر شوند، تعادل ظریفی که با رنج زحمت برقرار کرده ایم بر هم می خورد و تجارتی که ارزش آن چندین میلیون استرلینگ است نابود می شود،... آن وزیر مختاری [را] که تسلیم [این امر] شود به جرم خیانت به کشور متهم می کنم...». (10)
سر آرنولد ویلسون: «مدت یک قرن است که ما انگلیسی ها خلیج فارس را به زور اسلحه و شمشیر مبدل به منطقه ای آرام کرده ایم و هیچ یک از عملیات ما در نقاط دیگر جهان، ‌مثل اقداماتی که در خلیج فارس کرده ایم، رضایت بخش نبوده. نابودی دزدادن دریایی، منع برده فروشی، نابودی قلاع دزدان، آشتی دادن شیوخ، تحت الحمایه کردن بحرین، ایجاد رابطه با کویت، مساحی و نقشه برداری خلیج فارس...». (11)
لرد پالمرستون: «ما وظیفه داریم خلیج فارس را زیر سلطه نیروی دریایی خود در آوریم، به طوری که هیچ قدرتی نتواند با ما به رقابت برخیزد، در این راه باید روشی اتخاذ کنیم که از لحاظ ملی گران نباشد...» (12)

اقدامات انگلستان برای تسلط بر بحرین

دولت انگلستان بنا به دلایلی که ذکر شد، تلاش های خود را آرام آرام شروع کرد تا بر این منطقه مسلط شود. مهم ترین اقدام، داشتن رابطه مستقیم با شیوخ بود. اختلافات سنتی اعراب با ایرانیان از یک طرف و اختلاف اعراب با یکدیگر بهترین دستاویز انگلستان برای مداخله و استفاده بود.
سال 1820م/1199هـ دولت انگلستان با عشایر عرب خلیج فارس قراردادی امضا کرد که دو ماده مهم آن عبارت بود از:
ماده 5: به فرماندهان کشتی های انگلیسی اجازه داده می شود تا تردد کلیه سفاین اروپایی از جمله کشتی های متعلق به اعراب در خلیج فارس را کنترل کنند؛
ماده6: حکام و شیوخ حاشیه خلیج فارس مکلفند که نمایندگان خود را به انگلستان بفرستند؛ برای اخذ دستورالعمل های سیاسی در مسائل عمده داخلی خود [!].
بحرین نیز بعد از مدتی به این قرارداد پیوست. (13)
در سال 1870م/1287هـ انگلیسی ها، شیخ محمد، حاکم بحرینی طرفدار ایران را بر کنار و شیخ عیسی را بر سر کار آوردند تا بدین ترتیب بتوانند بحرین را رسماً تحت الحمایه خود کنند. (14)
بر اساس اسناد اداره محرمانه حکومت هندوستان در سال های 1904-1854م دولت انگلستان از شیوخ ساحل متصالح عمان تعهد کتبی گرفت که وضعیت موجود را حفظ کنند و شش نفر از شیوخ مذکور طی نامه هایی ملتزم شدند بدون موافقت حکومت بریتانیا با هیچ حکومت خارجی مکاتبه نکنند، در عوض انگلستان هم اجازه نخواهد داد نماینده هیچ دولت خارجی به جز بریتانیا در خاک آنان مستقر شود. (15) در سال 1882م انگلستان قراردادی دیگر با شیوخ امضا کرد که 3 بند مهم داشت:
1. به هیچ وجه با قدرت دیگری سوای دولت بریتانیا وارد گفتگو نشودند.
2. به هیچ یک از کارگزاران دیگر دولت ها اجازه اقامت در آن قلمرو را ندهند.
3. به هیچ وجه بخشی از قلمروشان را به دولتی سوای دولت بریتانیا واگذار یا فروش یا اجاره و دیگر موارد مشابه ندهند.
به طور خلاصه می توان گفت بحرین در عصر قاجار عملاً از دست ایران رفته بود؛ گرچه دولت ایران هیچ گاه از حقوق قانونی خود بر این جزایر و سایر جزایر خلیج فارس دست بر نداشت. مسئله بحرین و جدایی سایر نقاط ایران آن قدر برای مردم ایران مهم بود که در عصر مشروطه در یکی از نامه های علماء نجف به آن اشاره شده: «آیا بر احدی از مسلمین مخفی است که از بدو سلطنت قاجار چه حد صدمات فوق الطاقه بر مسلمانان وارد آمد و چقدر از ممالک شیعه از حسن کفایت آنان [!] به دست کفار افتاد: قفقاز، شیروانات، بلاد ترکمان، بحر خزر، هرات، افغانستان، بلوچستان، بحرین، مسقط، غالب جزایر خلیج فارس، عراق عرب و ترکستان...». (16)

بحرین در دوره رضاشاه

در دوره رضاشاه پهلوی اختلاف بین ایران و انگلستان بر سر بحرین همچنان باقی ماند. عمده محورهای این اختلافات عبارت بود از:
1. مسئله نفت بحرین:
امتیاز استخراج نفت بحرین در سال 1930م به کمپانی آمریکایی استاندارد اوایل آف کالیفرنیا داده شد (17) که لنچافسکی آن را به سال 1927 م نوشته است. (18)
از آنجا که ایران بحرین را بخشی از قلمرو سرزمینی خود می دانست، سهم خود را از نفت بحرین مطالبه کرد و کار را به مجامع بین المللی کشاند. (19)
2. صدور گذرنامه:
در سال 1922م/1301هـ ش ایران به حاکم بنادر خلیج فارس اطلاع داد از آن پس اهالی بحرین را از اتباع ایران محسوب داشته و اجازه ندهند بدون دارا بودن گذرنامه ایرانی از کشور خارج شوند. دولت بریتانیا هم دست به اقدام متقابل زد (20) و سال 1307هـ ش هم مجدداً این مسئله مورد تأکید قرار گرفت. (21)
3. مسئله قاچاق اسلحه از بحرین: (22)
تیمورتاش وزیر دربار ایران در 8 ژوئن 1930م/مطابق با 18خرداد 1380هـ ش ضمن ارسال نامه ای به کلایو Clive (سفیر انگلیس در ایران) اعتراض کرد: «اینکه قاچاقچیان می توانند از دست مأمورین ایران که فاقد نیروی دریایی هستند بگریزند، امری است قابل درک، ولی چگونه است که می توانند از مناطقی عبور کنند که کشتی های انگلیسی مستقر است. کشتی هایی که جلوگیری از قاچاق اسلحه را وظیفه خود می دانند. (23)
4. اقدامات شیوخ بحرین علیه ملت ایران:
هدایت می نویسد: «در سنوات 1311 -1302هـ ش راپورت داشتیم که حکومت، سکنه ایران را جمع می کند، اسناد مالکیت را از بین می برد. مدرسه ایرانی ها را می بندد، قبوض مالیاتی را از دست شیوخ می گیرد، کلاه پهلوی را موقوف می کند»... . (24)
5. نوع تمبر پاکت نامه ها:
دولت ایران دستور می دهد که چون بحرین متعلق به ایران است، مرسولات باید تمبر ایرانی داشته باشد که با مخالفت انگلستان مواجه شد. در سندی که از مصوبات هیأت وزرا به نمره 5702 مورخ 24 /10 /1311 هـ ش موجود است آمده: «هیأت وزرا در جلسه چهارشنبه 14 دی 1311 مراسه نمره 12456، وزارت پست و تلگراف و تلفن را در موضوع پاکت های واصله از بحرین مطرح [و مورد] مذاکره قرار داده تصویب نمود که اداره پست نسبت به پاکت های بحرین که دارای تمبر یا سورشارژ بحرین باشد، مطابق معمول داخلی مملکت رفتار و آنها را بدون تمبر فرض کرده، به اخذ دو برابر جریمه و الصاق تمبر به مقصد برسانند». (25)
گاشیندن (معاون پارلمانی وزارت خارجه انگلیس) در نامه ای به کلایو در 8 نوامبر 1928 م نوشته: «یکی از ارکان مهم سیاست بریتانیا در این منطقه حمایت از شیوخ در مقابل ایران است و شما در مذاکراتتان با ایران تأکید کنید که جزایر تنب و ابوموسی از اول متعلق به امرای جاسمی بوده که به اعقاب کنونی آنان (شیوخ شارجه و رأس الخیمه) منتقل شده... ما باید حتی با جنگیدن و به کاربردن قوای مسلح مانع از این شویم که ایران جزایر را بگیرد.» (26)‌در این ماجرا انگلستان پیش دستی کرد و دو بار طی سال های 1888 و 1928م به شیوخ دستور داد اسناد و مدارکی که برای اثبات مالکیت و سبق تصرف شیوخ است را جمع آوری کنند. (27) با اصرار ایران و سماجت تیمورتاش حل اختلاف دو کشور به جامعه ملل کشانده شد. البته تیمورتاش اعلام می کند ما راضی به این امر نبودیم، اما به علت قرارداد جده (ماده ششم) ناگزیر به این امر شدیم. (28) مراجعه به جامعه ملل مسبوق به سابقه است. در 1923م/1302هـ ش نیز دکتر مصدق وزیر وقت خارجه ایران در مورد اختلاف بر سر بحرین به کرزن اعلام کرد ما حاضریم از طریق حکمیت مسئله را حل کنیم؛ اما او مخالفت کرده، گفت: «این مسئله به اعتبار انگلستان نزد شیوخ لطمه می زند». (29)‌
در عصر پهلوی اول، ایران دوباره به جامعه ملل شکایت کرد:
1. در بهمن 1306هـ ش به واسطه عقد قرار داد جده بین انگلستان و عربستان (30)
2. در خرداد 1313 هـ ش به واسطه واگذاری امتیاز نفت بحرین به یک شرکت آمریکایی. (31)
دلایل ایران برای مالکیت بحرین که از طرف انگلستان سال ها قبل پذیرفته شده بود، در دو سند زیر خلاصه می شود:
1. قراردادی در 30اوت 1822م/12 ذی حجه 1236هـ بین کاپیتان ویلیام بروس و شاهزاده حسینعلی میرزا والی فارس که در آن اذعان شده بود بحرین همیشه متعلق به ایران و جزء استان فارس است.
2. سلسله مکاتبات مربوط به مسئله دزدی دریایی بین کلارندون وزیر امور هند و دولت ایران که انگلیسی ها شیخ بحرین را عزل و علی بن خلیفه را منصوب کردند و ایران به این امر اعتراض دارد. وزیر در 20 آوریل 1869م/ برابر با 17 محرم 1286هـ ق جواب می دهد: «دولت انگلستان به سهولت اعتراف می کند که دولت شاه [ایران] بر اینکه حق حاکمیت ایران نسبت به بحرین از طرف مأمورین انگلیسی مورد توجه واقع نشده، اعتراض کرده و دولت انگلستان این اعتراض را مورد توجه لازم قرار داده است». (32)
از این پس مذاکرات بین تیمورتاش و کلایو، ادامه یافت. تیمورتاش برای حل این مناقشه راه حلی در سه مرحله ارائه داد:
1. بریتانیای کبیر حق حاکمیت ایران را بر مجمع الجزایر بحرین تصدیق کند.
2. همزمان با صدور اعلامیه مربوط به این قسمت، اعلامیه دیگری منتشر می گردد که دولت ایران تصمیم دارد حق مالکیت خود را بر جزایر به دولت انگلستان بفروشد، ‌و دست خریدار را باز بگذارد که ملک خریدای شده را خود نگه دارد یا اینکه عیناً به شیخ بحرین واگذار کند.
3. در این مرحله، هم ایران و هم انگلستان به حفظ جزایر بحرین نائل می شوند. مناقشه صدساله پایان می یابد و در ضمن منظور از کلمه فروش حفظ حیثیت ایران است و اگر نه چنین نقشه ای در کار نیست. (33)
نقطه قوت راه حل تیمورتاش این بود که اگر انگلستان بند اول را می پذیرفت، از این پس اختیاردار، ایران بود که با نفوذ در وکلای مجلس جلو فروش را بگیرد [!] و نقطه ضعف راه حل این بود که ایران برای اولین بار از حق حاکمیت خود می گذشت[!]
راه حل تیمورتاش مورد موافقت چمبرلین قرار نگرفت، در عوض او به کلایو توصیه کرد قراردادی با این منعقد کند که سه اصل زیر در آن مستتر باشد:
1. ترک ادعای ایران در مورد بحرین
2. به رسمیت شناختن روابط خاص بین حاکم مستقل بحرین با دولت بریتانیا
3. به رسمیت شناختن استقلال بحرین.
این پیشنهادها نیز متقابلاً از جانب تیمورتاش رد شد. او اعلام کرد ایران حاضر است در مقابل مابه ازای مشخصی از جانب انگلستان، از حق حاکمیت خود بگذرد؛‌ «مثل چند واحد شناور دریایی و 6 فروند ناوچه توپدار 200تنی و 4 فروند ناو توپ دار 1000 تنی، تا ما بتوانیم قاچاقچی های سواحل را کنترل کنیم» که انگلستان نیز نپذیرفت. (34)
آخرین پیشنهاد ایران که توسط باقر کاظمی وزیر امور خارجه ایران در 12 آوریل 1935م به وزیر مختار انگلیس اعلام شد متضمن گذشت ایران از حقوق خود در بحرین در برابر بازگرداندن جزایر سه گانه تنب بزرگ و تنب کوچک و ابوموسی بود. (35)‌بنابراین دکترین «بحرین در برابر جزایر سه گانه» مربوط به عصر رضاشاه است نه محمدرضاشاه.
در این مرافعات که تا پایان دوره پهلوی اول به نتیجه ای نرسید دولت شوروی و حزب کمونیست ایران، به طرفداری آشکار از ایران پرداخت و خواستار بازگشت جزایر به ایران شده و با هر نوع مذاکره ای قبل از استرداد جزایر، مخالفت کردند. (36)
آخرین واکنش ایران علیه انگلستان، سفارش کشتی به کارخانجات کشتی سازی ایتالیا بود تا با تهیه ناوهای جنگی (37) و قوی کردن قدرت دریایی خود بتواند جزایر را حفظ کند.

بحرین و جدایی آن در دوره محمدرضاشاه پهلوی

بعد از کودتای 28 مرداد 1332هـ ش انگلستان با تقسیم منافعش با آمریکا در ایران، پای آن کشور را به ایران کشانید. از آن طرف مشکلات مالی انگلستان در سال های 1347-1346هـ ش در کابینه کارگری هارولد ویلسن باعث خروج آن کشور از خلیج فارس شد. (38) در نتیجه این تحولات، مجدداً مسئله بحرین، مسئله اساسی مناسبات دو کشور در سال های 1350-1349هـ ش شد. مهم ترین دلایلی که باعث طرح مجدد مسئله بحرین شد عبارتند از:
1. خالی شدن خلیج فارس از نیروهای نظامی قدرتمند؛ در زمان خروج انگلستان ابتدا آمریکا به عنوان جانشین برگزیده شد که به دلیل گرفتاری های ویتنام نپذیرفت. گزینه های بعدی ایران و عربستان بودند که با دکترین نیکسون - کیسینجر هم خوانی داشت. ایران هم پذیرش این مسئولیت را منوط به شناسایی حقوق دیرینه اش در منطقه کرد.
2. تشکیل اتحادیه یا کنفدراسیون عربی؛ که شیخ نشین های بحرین، قطر، دبی، ابوظبی، شارجه و عمان توسط مصر به این کنفدراسیون دعوت شدند، تا در راه آرمان های مشترک ملت عرب و رفاه عمومی منطقه با جمهوری عربی متحده همکاری کنند. در 22 مرداد 1342هـ ش برای اولین بار نام خلیج عربی در یک سند رسمی ذکر شد و خوزستان را هم عربستان خواندند. (39)
3. نگرانی ایران از بابت خطر بالقوه شوروی در خلیج فارس و کشورهای عربی؛ (40) پس از کودتا در عراق و روی کار آمدن ژنرال قاسم، روابط شوروی و عراق بسیار گرم شد. ناوگان شوروی وارد خلیج فارس شد و در 19 آوریل 1972م/20 فروردین 1350هـ بین شوروی و عراق عهدنامه دوستی منعقد شد. (41)
4. تمایل محمدرضا شاه به افزایش محبوبیت خود در میان مردم ایران؛ او خواهان تبدیل شدن به کورش قرن بیستم بود. وقایع خرداد1342و سال 1343هـ ش باعث کاهش محبوبیت او شده بود. بازگرداندن بحرین می توانست التیامی بر این زخم ها باشد.
5. نگرانی ایران از خطر عراق و سوریه و... و تحرکات نظامی آنان علیه ایران؛ کشف حدود 300 قبضه تفنگ و مسلسل و 6 هزار فشنگ در 21 بهمن 1351هـ در سفارت عراق در کراچی که با پست سیاسی از بغداد حل شده بود، باعث ترس ایران گردید؛ پس با پاکستان متحد شد تا راه نفوذ شوروی در خلیج فارس را ببندد. (42)
6. معامله بحرین با سه جزیره جنوبی ایران؛ کاتوزیان معتقد است محمدرضا شاه می دانست مضارّ جنگی طولانی بر سر بحرین، احتمالاً بسیار بیشتر از منافع متصور آن است. از این رو بحرین را با جزایر کوچک و بی آب و علف تنب و ابوموسی معامله کرد، به این شرط که برای فرمانروایی بر امواج خلیج فارس و دریای عمان آزاد باشد. (43)
سرانجام او در 4 ژانویه 1969م/14دی 1347هـ ش، به هنگام دیدار از دهلی، با استقلال بحرین موافقت کرد. با این مضمون که «اگر اهالی بحرین نمی خواهند به کشور من ملحق شوند، ایران ادعای ارضی خود را پس می گیرد و خواسته اهالی بحرین را اگر از نظر بین المللی مورد قبول قرار گیرد، می پذیرد. اما اگر انگلستان خودسرانه به بحرین استقلال بدهد، زیر بار نخواهد رفت، با عضویت بحرین در کنفدراسیون شیوخ مخالفت خواهد کرد و اگر بحرین بخواهد به عضویت سازمان ملل متحد درآید از آن خارج خواهد شد.» (44) اشتباه او این بود که قبل از مشخص کردن تکلیف سه جزیره حاضر به قبول استقلال بحرین شده بود.
در 18 اسفند سال 1348هـ ش ایران از دبیر کل سازمان ملل متحد تقاضای دخالت کرد و اعلام نمود هر نظری که دبیر کل بدهد خواهد پذیرفت، مشروط بر اینکه به تصویب شورای امنیت برسد. (45) این رأی گیری با نظارت سازمان ملل در 1349هـ ش انجام شد. (46) به این صورت که ویتریو ویسپر گیچاردی نماینده دبیرکل سازمان ملل، در رأس هیأتی در 30 مارس 1970م/10 فروردین 1349هـ ش به بحرین رفت و در 18 آوریل/ 29 فروردین پس پایان کار، گزارش آمده بود، اکثریت قریب به اتفاق اهالی بحرین خواهان تشکیل دولت کاملاً مستقل بوده به طوری که بتوانند در زمینه ایجاد روابط خود با سایر دول آزاد و مخیر باشند. (47) البته مخالفت شیخ بحرین با همه پرسی باعث شد فقط از طبقات مختلف اصناف بحرین رأی گیری انجام شود (48)‌ که در 11 مه 1970م این گزارش به تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد رسید. (49) دکتر خلعتبری قائم مقام وزارت امور خارجه در 21 /2 /1349هـ ش این گزارش را در مجلس قرائت کرد. (50) در مجلس بیست و دوم (51) ‌شورای ملی در 24 /2 /1349هـ ش از 191نفر، 187 نفر به جدایی بحرین رأی مثبت دادند.

- آوری، پیتر، تاریخ ایران دوره پهلوی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، انتشارات جامی، چ1، 1388.
- ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران 1320 تا 1357، تهران، انتشارات قومس، چ1، 1376.
- اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، تهران، نشر دانشگاهی، 1366.
- الهی، همایون، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، انتشارات قومس، چ3، 1373.
- بهار، ملک الشعرا، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ4، 1371.
- بهار، مهدی، میراث خوار استعمار،‌ تهران،‌ انتشارات امیر کبیر، چ15، 1372.
- پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر مترجم، چ3، 1372.
- تکمیل همایون، ناصر، خلیج فارس، تهران، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، چ3، 1380.
- دلدم، اسکندر، سلطه جویان و استعمارگران در خلیج فارس، تهران، انتشارات نوین، چ1، 1363.
- زرگر، علی اصغر تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ‌ترجمه کاوه بیات، تهران، انتشارات پروین و معین، چ1، ص 1372.
- روابط خارجی ایران در سال 1349، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
- روابط خارجی ایران در سال 1350، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
- روابط خارجی ایران در سال 1351، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
- شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات علمی، چ3، 1371.
- شواردان، بنجامین، خاورمیانه نفت و قدرت های بزرگ، تهران، انتشارات جیبی، چ2، 1354.
- شیخ الاسلامی، جواد، صعود و سقوط تیمورتاش به روایت اسناد محرمانه وزارت خارجه انگلیس، تهران، انتشارات توس، چ1، 1371.
- قجر، محمد علی، مرزهای ایران، تهران، انتشارات کیهان، 1324.
- ظهیری نژاد، مینا، اسنادی از روابط ایران و انگلیس در دوره محمدشاه قاجار، تهران، انتشارات مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی، چ1، 1381.
- کارلوترنزیو، ‌پیر، رقابت روس و انگلیس در ایران، افغانستان و تهران، ترجمه عباس آذرین، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351.
- کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران 1964 - 1814، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ2، 1371.
- کیانفر، عین الله و استخری، پروین، کشف تلبیس یا دورویی و نیرنگ انگلیس، تهران، انتشارات زرین، چ2، 1362.
- لکهارت، نادرشاه، ترجمه مشفق همدانی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 2537.
- لنچافسکی، جورج، نفت و دولت در خاورمیانه، تهران، انتشارات اقبال، چ1، 1342.
- لنچافسکی، جورج، غرب و شوروی در ایران (سی سال رقابت)، ترجمه حورا یاوری، تهران، انتشارات ابن سینا، چ1، 1351.
- مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ تحولات و روابط خارجی ایران، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
- مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
- محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ج8، تهران، انتشارات اقبال، چ4، بی تا.
- محمدی، منوچهر، مروری بر سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، تهران، انتشارات دادگستر و میزان، چ2، 1372.
- موحد، محمد علی، مبالغه استعمار، تهران، نشر کارنامه،‌1380.
- نائبیان، جلیل، روابط ایران با دول خارجی در دوره قاجار، تهرن، انتشارات فردا به، چ1، 1373.
- نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی25 ساله ایران، ج1، تهران، انتشارات رسا، چ3، 1371.
- نوابی، عبدالحسین، ایران و جهان، ‌ج1، تهران، انتشارات هما، چ3، 1370.
- نورزاده بوشهری، اسماعیل، ایران کنونی و خلیج فارس، تهران، انتشارات روزنامه امید، ‌1325.
- ویلسن، سرآرنولد، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ2، 1366.
- هدایت، مخبر السلطنه، خاطرات و خطرات، تهران، انتشارات زورا، چ6، 1385.
- همایون کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ2، 1371.
- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان ج، ج2، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ3، 1364.
- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی 1300تا 1357، تهران انتشارات البرز، چ1، 1376.
- یزدانی، مرضیه، اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضا شاه، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، چ1، 1378.

پی نوشت ها :

1- تکمیل همایون، 1380، ص 44.
2- کارلوترنزیو، 1351، ص11.
3- ویلسن، 1366، ص147.
4- همان، ص 153.
5- مهدوی، 1364، ص91؛ نوایی، ج1، 1370، ص 267.
6- لکهارت، 2537، ص272.
7- الهی، 1373، ص 64.
8- شواردان، 1354، ص13.
9- زرگر، 1372، ص 224.
10- کاظم زاده، 1371، ص 406، ‌دلدم، 1363، ص 195.
11- تکمیل همایون، 1380، ص 49.
12- همان.
13- الهی، 1373، ص 68.
14- تکمیل همایون، 1380، ص 61.
15- موحد، 1380، ص 57.
16- مدنی، تاریخ تحولات، ج2، بی تا، ص 178 زیرنویس.
17- بهار، 2537، ص 557.
18- لنچافسکی، 1351، صص 99-98.
19- هدایت، 1385، ص 446.
20- زرگر، 1372، ص 247.
21- هدایت، 1385، ص 382.
22- شیخ الاسلامی، 1379، ص80.
23- زرگر، 1372، ص 238.
24- هدایت، 1385، ص 447.
25- یزدانی، 1378، ص 63.
26- شیخ الاسلامی، 1379، ص113.
27- موحد، 1380، ص 69.
28- شیخ الاسلامی، 1371، ص80.
29- زرگر، 1372، ص 248.
30- مهدوی، 1376، ص 364.
31- زرگر، 1372، ص 249.
32- زرگر، 1372، صص 250- 249.
33- شیخ الاسلامی، 1371، ص107.
34- زرگر، 1372، ص 254.
35- موحد، 1380، ص 75.
36- لنچافسکی، 1351، صص 115و173.
37- آوری، 1388، ص 198.
38- محمدی، 1372، ص 119.
39- همان، ص 120.
40- همان، ص 340.
41- همان، ص 334.
42- مهدوی، 1376، ص340.
43- کاتوزیان، 1371، ص 336.
44- همان، ص 363؛ محمدی، 1372، ص121.
45-همان، ص 364.
46- آوری، 1388، ص148.
47- روابط خارجی ایران در سال 1349، بی تا، ص 66.
48- مهدوی، 1376، صص 365-364.
49- روابط خارجی ایران در سال 1349، بی تا، ص 57.
50- تکمیل همایون، 1380، ص 64.
51- مدنی، همان.

منبع: نشریه مطالعات تاریخی، شماره 33.