آزادی بیان و عقیده

امروز مهم ترین مسأله ای که اندیشه ی نسل جوان و تحصیل کرده را به خود معطوف ساخته، مسأله ی آزادی عقیده و بیان است . کرامت انسان را در این می دانند که انسان در گزینش هر نوع عقیده، و در نشر و گسترش آن، آزاد باشد و هیچ شخص و مقامی نتواند انسان را به خاطر عقیده و اندیشه اش نکوهش کند و یا از تبلیغ و دعوت به آن، جلوگیری نماید .
این گروه احیاناً برای ساکت کردن گروه مخالفت به آیه (لا إِکراهَ فِی الدِّین) استدلال می کنند، و می گویند: به حکم محکومیت اکراه در گزیش دین، انسان در انتخاب هر نوع عقیده و نشر آن آزاد می باشد .
این نوع داوری درباره ی آزادی عقیده با فرهنگ غربی کاملاً همسو است، زیرا ریشه ی آزادی در غرب، خواست و تمایلات انسان است، نه مصالح و سعادت او .
به دیگر سخن: فلسفه و پشتوانه ی آزادی در غرب خواست و تمنای دل انسان است، در این صورت هر نوع ایجاد مانع در برابر خواسته ی دل، نوعی مبارزه با آزادی تلقی می گردد. ولی در عین حال، مدافعان این نوع نگرش باید بدانند که پیروی از هر نوع تمنای دل در غرب نیز مجاز و مشروع نیست، بلکه تمام حرکت ها باید پوشش قانونی داشته باشد و در غیر این صورت نوعی «آنارشیسم» و شورش کور، به شمار می رود.
در نظر اول، آزادی در غرب بسیار گسترده و چشم گیر است، و مهاجرت گروه های مرفه یا نیمه مرفه از ایران اسلامی، به غرب، به خاطر برخورداری از آزادی و بهره گیری از آن می باشد ولی اگر دقت کنیم خواهیم دید که در آنجا قانونی که آزادی ها را محدود می سازد، ساخته و پرداخته ی توده ی مردم نیست، بلکه محصول تبلیغات سرمایه داران بزرگ است که نبض اقتصاد کشور را در دست دارند، این گروه که به نام «کمپانی» و «کارتل» معروفند، با تبلیغات خاصی، افکار عمومی را به سوی آنچه که می خواهند هدایت می کنند، و مردم خواسته و ناخواسته، به نخبه هایی رأی می دهند که مجریان منویات سرمایه داران باشند.
شیوه ی تبلیغات در غرب به هنگام انتخاب رئیس جمهور، یا مقدمات دیگر، آنچنان هیجان انگیز و شورآفرین است که رأی به فلان نخبه یا نماینده را در مغز طرف کاشته و او را ناخواسته به سوی صندوق رأی سوق می دهد.

تفاوت های جوهری دو نوع آزادی

امروز جهان غرب پرچم آزادی را به دست گرفته و جنگ ها و نبردهای بسیاری را به عنوان جنگ آزادی بخش، آغاز می کند، حتی اشغال و جنگ عراق نیز به بهانه ی یافتن سلاح های کشتار جمعی صورت گرفت، تا مبادا روزی دیکتاتور عراق که روزی دست نشانده ی خود آن ها بود، دست از پا خطا کند، حیات و زندگی ملت ها را به خطر افکند.
اسلام نیز قرن ها پیش منادی آزادی بوده و هدف از اعزام نبی خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم)، رهایی ملت ها از غل و زنجیری بود که به دست و پای آنها بسته شده بود.
(و یضعُ عنهم إصرهُم والأغلال التی کانت علیهم).(1)
«[پیامبر] بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آنها بود، برمی دارد.»
ولی در عین حال میان آزادی در غرب و اسلام تفاوت هایی وجود دارد که به آنها اشاره می کنیم:

1. آزادی در غرب فقط یک شرط دارد

آزادی فرد در غرب مشروط بر این است که مزاحم دیگران نباشد و از آنان سلب آزادی نکند.
و به دیگر سخن: آزادی در غرب از طریق قانون محدود می گردد، و سر و کار قانون با امور اجتماعی و روابط افراد با یکدیگر و مجموع با دولت است، در این صورت آزادی افراد، تا آنجا محترم است، که با مصالح جامعه در تضاد نباشد در غیر این صورت هر چه می خواهد بیندیشد و بگوید و انجام دهد.

2. آزادی در اسلام دو شرط دارد

آزادی در اسلام علاوه بر اصل گذشته، شرط دومی دارد و آن این که: باید بر سعادت فرد، لطمه ای وارد نسازد، این جاست که آزادی در عقیده و اندیشه و فعل و رفتار از محدودیت بیشتری برخوردار می گردد. بت پرستی و خضوع انسان والا مقام، در برابر سنگ و گل، گاو و مار، اهریمن و شیطان، چون با سعادت او در تضاد است طبعاً نمی تواند مجاز و قانونی باشد .
میگساری و قماربازی، مصرف انواع مخدّرات، ضربه شدیدی بر رستگاری او وارد می سازد، از این جهت ممنوع است، در حالی که در غرب، هیچ نوع محدودیتی در برابر این نوع عقیده و اندیشه ها، یا اعمال و رفتارها وجود ندارد.

3. آزادی در غرب نفی تکلیف است

آزادی در غرب، خواسته ی طبیعی و مادی انسان است و هدف از آن، ارضای خواسته ها و تمناهای درونی است،« هر آنچه دیده بیند دل کند یاد»، بنابراین درباره ی اعمال غرایز شهوانی و مادی انسان، هیچ نوع رادع و مانعی در کار نیست، و یک چنین آزادی، ابزاری برای نفی تکلیف در زندگی فردی است .

4. آزادی در اسلام مبنای تکلیف است

در حالی که آزادی در غرب اساس نفی تکلیف است، آزادی در اسلام مبنای تکلیف می باشد. تکلیف از آن موجودی است که حر و آزاد باشد، هر موجودی که در گزینش خود، فقط باید یک طرف را برگزیند و طرف دیگر از قدرت و توان او بیرون است، قابلیت تکلیف ندارد، عقرب و مار را نمی توان تکلیف کرد، چون جز گزیدن، کاری نمی توانند انجام دهند زیرا «مقتضای طبیعتش این است». اما انسان را می توان، تحت تکلیف قرار داد، و باید و نبایدها را متوجه او ساخت و در پوشش این تکالیف، بخشی از خواست ها و تمایلات او را طبعاً محدود کرد.

5. هدف از آزادی در غرب ارضای غرایز است

هدف از آزادی پاسخ گویی مثبت به خواست های درونی و بالأخص غرایز متنوع انسان است و لذا همه نوع رفتارهای فردی قانونی بوده و لباس مشروعیت بر تن می کند.

6. هدف از آزادی در اسلام احیای ارزش ها است

هدف از آزادی در اسلام احیای ارزش های والای انسانی است چون آفرینش او با آزادی عجین گردیده است و خوبی ها و بدی را از صمیم دل تشخیص می دهد . باید خوبی ها را به صورت یک ارزش انجام دهد و بدی هارا به صورت ضد ارزش، ترک کند.

7. آزادی در غرب، در محدوده ی نیازهای مادی است

آزادی در غرب برای تأمین خواسته های مادی انسان است و بیشترین هدف، تأمین غرایز در زندگی فردی، و در عرصه ی مسایل اجتماعی، آزادی احزاب و جریان های سیاسی است و حقی به نام «حق خالقیت» یا «ربوبیت» برای خدا مطرح نیست، و از این رو هیچ محدودیتی برای آزادی انسان پدید نمی آورد.

8. آزادی در اسلام در محدوده ی حقوق الهی است

در اسلام، هر نوع آزادی در محدوده ی حفظ حقوق و تکالیف الهی است، خدا کسی است که انسان را پدید آورده و چون از سعادت و شقاوت او کاملاً آگاه است، او را در پوشش تکالیف ـ که ضامن سعادت اوست ـ قرار داده است .
چقدر زشت و نازیباست، که در قلمرو آزادی، حقوق الهی در نظر گرفته نگیریم، ودر باورها و رفتارها، خود را از رهنمودهای الهی بی بهره سازیم.
با توجه به این تفاوت های چهارگانه در گستره ی آزادی در غرب و اسلام، نمی توان آزادی در عقیده و رفتار، و گفتار را ـ یک اصل بی قید و شرط تلقی کرد. اسلام پذیری، جدا از پذیرش این حدود و خصوصیات نیست، اصولاً نمی توان از یک طرف اسلام را پذیرفت، اما این قیود را در باورها و رفتارها و گفتارها نادیده گرفت .
خلاصه آن چیزی که امروز مسأله ی «آزادی» را پیچیده تر ساخته، و در مقابل «آزادی مثبت» «آزادی منفی» بیشتر مطرح می شود، این است که مفهوم آزادی همراه با بار مادی و ضد ارزشی آن وارد فرهنگ ما شده و در حوزه ی اندیشه و رفتار، ارتباط انسان با خدا، و تکالیف الهی، نادیده گرفته شده و «خردمحوری»، جای خود را به «غریزه محوری»، داده و به جای این که رعایت حقوق خدا و داوری خرد، آزادی را محدود سازد، خواست جامعه و یا فرد در امور فردی، حالت محوری به خود گرفته است .
در جایی که حکومت «من» بر حکومت قانون خدا، و ارضای تمنیات دل، بر حفظ ارزش ها غلبه کند، از چنین آزادی جز لجام گسیختگی، نفی ارزش ها، و بریدگی از خدا و تکالیف او، انتظار دیگری نیست .
با توجه به این مقدمه و تفاوت های واقعی، میان دو نوع آزادی، سخن خود را درباره ی دو موضوع که در آغاز مقاله آمده است، متمرکز می سازیم . نخست آزادی بیان، را مطرح کرده، بعداً به آزادی عقیده می پردازیم .

تعریف آزادی بیان

پیش از تشریح خطوط کلی آزادی بیان، به تعریف اجمالی آن اشاره می کنیم:
آزادی بیان عبارت است از: ارایه ی هر نوع فکر و اندیشه که به صورت های گوناگون عرضه می گردد مانند: گفتار و سخن، قلم و نگارش، تصویر و فیلم، تئاتر و تعزیه و هر چیزی که می تواند اندیشه ی انسان را در اذهان مخاطبان مجسم سازد، البته، ابزار بیان افکار و عقیده، به آنچه که اشاره شد، منحصر نیست ولی راه های مهم آن همان است که مطرح گردید.
بیان اندیشه ها از موهبت های الهی است که قرآن، از آن یاد می کند، و می فرماید (خَلَقَ الانسان، عَلَّمَهُ الْبَیَان)(2): «انسان را آفرید، و به او سخن گفتن آموخت». هر گاه بیان اندیشه به صورت گفتگو صورت پذیرد، ابهام های دیرینه را از سیمای حقیقت می زداید، و چهره ی واقع با درخشندگی خاصی خودنمایی می کند. اگر بشر، بر تمدن و تمدن هایی دست یافته، نتیجه ی گفتگوهای علمی پیراسته از غرض ورزی بوده است .
در علوم طبیعی، در تفسیر پدیده ای، فرضیه ای مطرح می گردد، چیزی نمی گذرد، در سایه آزادی بیان، فرضیه یاد شده جای خود را به فرضیه دومی می دهد و سرانجام پس از فرضیه های متوالی، بشر به یک اصل مسلم و حقیقتی پایدار دست می یابد، اگر برای بیان فرضیه ها فضای بازی نباشد، دانش بشر، دچار رکود می شود.
جوانان عزیزی که آزادی بیان را، یک اندیشه ی غربی می انگارند، قرآن و صفحات تاریخ اسلام را ورق بزنند، تا روشن گردد که مبتکر و پایه گذار آن، مصلحان انسانی، و پیامبران الهی بوده اند.
حوار و گفتگوی قهرمان توحید، ابراهیم خلیل را با نمرود زمان، و مناظره ی موسی کلیم را با فرعون و دیگر مناظرات پیامبران را با امت های خویش مورد بررسی قرار دهید تا روشن گردد که تا آنجا که هدف، حقیقت یابی است، قلم و بیان، آزاد است .
در اوج درخشندگی آفتاب اسلام، که همه نقاط، متمدن را تحت پوشش داشت، و اولین و آخرین سخن از آن حاکمان اسلامی بود مع الوصف بازار مناظره آنچنان داغ و فضای مناظره آنچنان وسیع و گسترده بود که پیروان مذاهب گوناگون به نشر عقیده ی خود می پرداختند تا آنجا که ابن میمون یهودی در قرن ششم به دفاع از کلام یهودی برخاسته و کتاب «دلاله الحائرین» را نشر داده است .
مجموع مناظره های پیشوایان ما که در کتاب «احتجاج» طبرسی گرد آمده است حاکی از فضای باز، برای بیان عقاید بوده است.
در حوزه های علمی، فن مناظره، یکی از علومی است که در گذشته، ماده ی درسی بوده و هم اکنون در «دروس خارج» شاگردان در نقد اندیشه ی اساتید آزاد می باشند و به کلاس درس، زیبایی خاصی می بخشند.

آزادی بیان و گفتار

هر موقع سخن از آزادی بیان و گفتار به میان می آید، تصور می شود که لازمه ی آزادی بیان این است که از هر قید و شرطی پیراسته باشد، زیرا در غیر این صورت، موضوع (آزادی) منتفی خواهد شد .
این اندیشه ی افراط گرایانه برخی از نویسندگان است که تصور می کنند که هر نوع قید و شرط، در مورد انواع آزادی ها ضد آزادی است و در این مورد می نویسد: «بحث به طور مطلق، بر سر خواستن و نخواستن است، و دیگر شرط و شروطی وجود ندارد بدین معنی شاید بتوان گفت آزادی از مقوله «همه یا هیچ است» به نظر می رسد یا آزادی هست که هست و دیگر خط قرمز در میان نخواهد بود.(3)
گویا آزادی لغوی با آزادی اصطلاحی یا به تعبیر دیگر آزادی جنگلی با آزادی عقلانی به هم آمیخته شده است، در قسم نخست، هر نوع قید و شرط، نافی آزادی است، در حالی که در آزادی های عقلانی و مدنی، آزادی بی قید و شرط، ضد مدنیت تلقی می شود و نام قانون شکن به خود می گیرد.
در آزادترین نقاط جهان، آزادی مدنی، رها از قید و شرط نیست، و اصولاً لازمه ی دمکراسی و حکومت مردم بر مردم، محدود سازی آزادی ها است که بتواند، سعادت بشر را تأمین کند. لذا «منتسکیو» آزادی را به «انجام هر چیزی که قانون اجازه داده است»، تعریف می کند.
اینکه ما در این جا به برخی از حدود آزادی بیان و رفتار اشاره می کنیم که در جوامع عقلانی و مدنی کاملاً پذیرفته شده است .

1. مایه تجاوز به حقوق دیگران نباشد

در یک نظام مدنی، آزادی در همه مقوله ها و در بیان خصوصاً، تا آنجا محترم است که بر معنویت و آبروی افراد دیگر لطمه ای وارد نسازد، مسلماً «خدشه دار ساختن حیثیت و آبروی افراد» نوعی جرم تلقی می شود (هر چند آبرو و حیثیت در دو فرهنگ شرقی و غربی تفاوت هایی دارند مثلا ستودن زیبایی زنان و دختران مردم در قالب ادبیات، در غرب مشکل ایجاد نمی کند، در حالی که میان مردم مشرق زمین بالأخص مسلمانان، نوعی تجاوز به حیثیت افراد به شمار می رود، و لذا یکی از محرّمات در اسلام «تشبیب» است).

2. امنیت ملی را تهدید نکند

«امنیت ملی» واژه ای است که همه ی شؤون مربوط به یک نظام سیاسی را در بر می گیرد، مانند نظام اداری، تمامیت ارضی، حاکمیت ملی و غیره، و چون نظام سیاسی برخاسته از اراده و حاکمیت مردم است، هر نوع تهدید امنیت ملی، نوعی تجاوز به حقوق جامعه است که این نظام را با اراده ی خود پدید آورده، و در راه آن جان و مال داده است . در این قسمت فرقی میان نظام های دینی و غیره نیست .
خطوط قرمز در نظام های مبتنی بر عقلانیت لیبرالی، ممنوعیت هایی است که قانون آن را تعیین می کند ولی در نظام های دینی آنگاه که اکثریت قاطع مردم نظام الهی را پذیرفته اند، الزامات و تعهدات دینی خط قرمز است و با آزادی منافاتی ندارد.

3. با نظام مقبول جامعه همسو باشد

«آزادی در بیان و رفتار» باید با «دمکراسی» همگام و همسو باشند، هر گاه در پرتو یک انتخابات آزاد، نظامی تشکیل گردید، و اکثریت قاطع رأی به آن نظام و قانون اساسی آن دادند کلیه مصوبات دولت و مجلس، تحت عنوان «میثاق ملی» محترم می باشند، در این صورت هرگاه آزادی در بیان و رفتار با اصول مصوبه دولت و مجلس در جدال باشد، یک چنین آزادی عملاً ناقض اصول دمکراسی بوده و ضد ارزش خواهد بود.
از این جهت حکومت های مردمی می توانند، هر نوع اجتماعات، نشریات، و سخنرانی که امنیت و حکومت قانون را ـ که تجلی گاه افکار عمومی است ـ به خطر افکند ممنوع سازند .
نکته ی قابل توجه این است که سرچشمه قانون در حکومت های لیبرال، خواست مردم است، و در حکومت الهی و دینی، اراده ی خداست که مردم نیز، به آن تن داده اند.
اگر خط قرمزی در این مورد مطرح می شود، مقصود از آن خط قرمز شخص و اشخاص نیست بلکه اموری است که حاکمیت ملی، یا حکومت قانون بر قداست آن اصرار می ورزد.
در حکومت های استبدادی که رعب و ترس از نظام، همه کشور را فرا می گیرد، و نفس ها در سینه حبس، و دهان ها بسته و قلم ها شکسته می شود، احیای اصل «آزادی بیان و قلم» می تواند ندای ملت را به گوش جهانیان برساند، و مسؤولان حقوق بشر و کلیه نهادهای ذیربط را از حکومت رعب و وحشت و اعدام های دسته جمعی،‌آگاه سازد، در چنین شرایط، یک نشریه نیم بند، حتی یک مجلس نیمه فرمایشی روزنه ی امیدی برای ملت به شمار می رود.
در این نوع از نظام ها، شخص و شخصیت ها، به عنوان خط قرمز معرفی می شوند و شخص شاه و ملکه مافوق قانون به شمار می آیند . از این جهت واژه ی «خط قرمز» نوعی بوی استبداد و خودکامگی می دهد.
در حالی که در نظام اسلامی که مردم با رضایت مندی تمام، اصول کلی را پذیرفته اند و از طرف خدا مجازند با تشکیل مجلس شوری، مقرراتی را تصویب کنند که به منزله لباس اجرایی قوانین آسمانی می باشد، دو چیز خط قرمز است:
1. پیامبران و اولیای الهی .
2. قوانین و شریعت خدا.
اگر می گوییم گروه نخست، خط قرمز می باشند، مفاد آن این نیست که مافوق قانون می باشند، زیرا که چنین تفسیری از اولیای الهی، غلو و باطل است، بلکه آنان و دیگران در برابر قانون یکسان هستند.
این احترام خاص، به خاطر مقامی است که آنها در پیشگاه خدا دارند و هر نوع هتک و بی حرمتی، کیفر مضاعف دارد.
اگر می گوییم قوانین الهی خط قرمز است، علاوه بر این که فرمان خدا، و دستور خدای بزرگ است، به خاطر این است که جامعه با رضایت مندی کامل، آن را پذیرفته است و هر نوع جدال و معاوضه با آن، علاوه بر این که جدال با خداست، نوعی معاوضه با دمکراسی که مورد پذیرش همگان می باشد نیز هست.

پی‌نوشت‌ها:

1. اعراف /157
2. الرحمن /3-4.
3. خط قرمز آزادی اندیشه و بیان و حد و مرزهای آن، ص 54.

منبع : کتاب مسائل جدید کلامی