در نخستین روزهای ژانویه 1979 که فرماندهی عالی نیروهای متحد در اروپا را بر عهده داشتم یکی از مقامات وزارت دفاع آمریکا با من در باره اوضاع رو به وخامت ایران و تمایل رئیس جمهور برای فرستادن ژنرال رابرت هایزر ، معاون من در مقر نیروهای متحد اروپا، به تهران صحبت کرد. ماموریت هایزر مشکوک بود. مذاکرات بعدی با مقامات کاخ سفید حکایت از آن داشت که هدف وی به راه انداختن کودتای نظامی در ایران است. با این که مقامات دولتی نظرات مختلفی در این خصوص داشتند، اما نظر غالب این بود که منافع آمریکا با خطر روبه رشدی مواجه شده است.
تجربه نشان می‌دهد که آشفتگی در مرکز، معمولاً تلاش های پیرامونی را خنثی می‌کند. من با ماموریت هایزر مخالف بودم. زیرا هدف آن مشخص نبود و در ضمن عمدتاً یک ماموریت سیاسی بود نه نظامی. چنان که بعدها هارولد براون وزیر دفاع به من گفت: پرزیدنت کارتر نیز با این ماموریت موافق نبود. ژنرال هایزر رفت و ادامه داستان به طوری که گفته اند در تاریخ است.
مسلماً پیامد بحران ایران چیزی بیش از سرنوشت شاه بود. این بحران علاوه بر افزایش بهای نفت و دور تازه ای از تورم ها موجب رکود اقتصادی بین المللی و بدهی هایی شد که هنوز از آنها رها نشده ایم. تصویری از اسلام بنیادگرا و ضد غربی به وجود آمد و به جنگ ایران و عراق منجر شد. این بحران اعتبار آمریکا را کاهش داد و در جریان گروگانگیری ایالات متحده را تحقیر کرد. در نهایت این بحران منجر به تعهد آمریکا در دفاع از خلیج ( فارس ) در برابر تجاوز شوروی شد، طرحی پر هزینه و دامنه دار که دوره ای نامعلوم دارد.
در میان همه بحث ها و جدل ها در باره ایران باید پرسید چگونه ایالات متحده با تغییر تاریخی در کشورهای در حال توسعه برخورد می‌کند. حکومت ها و سنت های سیاسی بسیاری از این کشورها به ندرت دموکراتیک بوده و اغلب استبدادی هستند. منافع ما عمدتاً از سوی حکومت هایی تامین می‌شود که نمی‌توانند تجربه دموکراتیک داشته باشند. ایران یک مورد کلاسیک است، اما امروز موارد دیگری هست و فردا نیز قطعاً موارد مختلفی وجود خواهد داشت.
زمان زیادی گذشته تا آمریکا دریابد چه سیاست هایی اتخاذ کند تا خود را با این اوضاع وفق دهد: اول اینکه سیاست موثر ایالات متحده در برابر این تغییر باید یک رویکرد متوازن در خانه باشد. وقتی کاخ سفید در برابر هیجان عمومی مردم بر سر موارد نقض حقوق بشر توسط یک دولت خارجی برخورد عجولانه کند. در صورت سقوط آن دولت، منافع ایالات متحده ممکن است به طور جدی آسیب ببیند. عکس آن نیز صادق است. سیاستی که استبداد متحدان آمریکا را به نام « سیاست واقعی » نادیده بگیرد نیز دوام ندارد. بنابراین رئیس جمهور باید سیاست متوازنی را به مردم آمریکا بیاموزد که ارزش های آمریکایی را در چهارچوب یک مجموعه استراتژیک واقع بینانه ارتقا دهد. دولت کارتر آشکارا فاقد چنین توازنی بود.
دوم اینکه سیاست ما باید محدوده ملاحظات لازم برای دفاع از منافع آمریکا را مشخص کند. ما نمی‌توانیم جهان را بر اساس تصور خودمان ترسیم نماییم و بحرانهای آن را حل کنیم. در عین حال منافعی داریم که از آنها دفاع کرده و از ارزش هایمان بدون ترس و شرم حمایت می کنیم. کوتاهی در دفاع از این منافع و ارزشها نشان دهنده بی اعتمادی و بی اعتقادی ماست که فقط به گسترش خشونت می‌انجامد. در بسیاری از موارد، جایگزینی برای حضور آمریکا در آن کشورها وجود ندارد.
اشتباه اصلی و اساسی در باره ایران این بود که تلاش شد « ژاندارم خلیج فارس » را بر این کشور در حال توسعه بگمارند . زیرا ما و متحدانمان آماده نبودیم نقش تاریخی تثبیت کننده ای را پس از خروج انگلیسی ها از منطقه در 1971 بر عهده بگیریم.
سوم اینکه سیاست ما باید تاثیر تحولات محلی بر روابط منطقه ای و حتی جهانی را دریابد. بحران ایران ، اقتصاد بین المللی را تحت تاثیر قرار داد و توازن قوا در خاورمیانه و روابط شوروی و آمریکا را بر هم زد.
و چهارم اینکه بایستی اقدامات دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی‌مان را هماهنگ کنیم. اختلافات هایزر و سولیوان نشان دهنده تزلزل در اراده واشنگتن بود. حتی جایی که هدف واحدی وجود ندارد، دولت باید دارای اصول اساسی ای باشد که بتواند اقدامات را هماهنگ کند. چنین معضلی وجود دارد و باید از بین برود والا در چنین شرایطی بهترین طرح ها محکوم به شکست است. امیدواریم آمریکا با درسی که از تجربه ایران گرفت، راهکار خردمندانه تری برای حل بحرانهای آینده پیدا کند.
***
توضیح: الکساندر هیگ وزیر خارجه اسبق آمریکا ( دولت رونالد ریگان ) بود که در اسفند سال 1388 در 85 سالگی درگذشت.
منبع مقاله :رابرت هایزر ، ماموریت به تهران ، مترجم : نعمت الله عاملی ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، برگرفته از بخش مقدمه کتاب به قلم : الکساندر هیگ

/ج