مشترکات ادیان ابراهیمی

متن سخنرانی استاد جعفری در کنفرانس اسلام و مسیحیت در کشور سوئیس که در تاریخ پنجم و ششم آذرماه 1374 برگزار گردید.

تجدید نظر در دین جهانی ابراهیمی برای هماهنگی اهل کتاب و توجه آنان به یک وحدت عالی

بحث یکم

تجدید نظر در دین ابراهیمی جهانی در عصر حاضر و تصفیة آن از عوارضی که آن دین الهی را در گذرگاه قرون متمادی پوشانده است، از با اهمیت‌ترین واجبات دینی و عقلی است؛، زیرا این دین جهانی که از طرف خداوند سبحان به پدر بزرگ ما حضرت ابراهیم (ع) نازل شده است، همان است که همة اهل کتاب را در اصول جامع و مشترکی متحد ساخته است. این اصول مشترک که معتقدات کلّیه همة ما را تشکیل می‌دهند، عبارتند از:‌ توحید، نبوت، معاد، تکالیف الهی و حقوق و اخلاق عالی انسانی.
همین معتقدات است که یگانه عامل نجات انسان از پوچی هلاکت‌بار است که امروزه درهای امید انسان‌ها را به آن حیات سعادتمند و آینده بهتر که اصیل‌ترین آرزوی آنان می‌باشد، بسته است.
ضرورت تجدید نظر پیرامون دین الهی جهانی، چیزی نیست که تنها حوادث جبری دوران معاصر ما، آن را برای ما تحمیل کرده باشد. بلکه ریشه‌های ضرورت اهتمام و تکلیف جدّی ما به این تجدیدنظر، به نصوص کتب مقدس منتهی می‌گردد که همة ما اهل کتاب را با اشتراک در عرصة زندگی مادی و معنوی سعادت آمیزی دعوت می‌نمایند. بطوری که اگر اهل کتاب به آن نصوص اهمیت لازم می‌دادند، نه جنگ‌های صلیبی اتفاق می‌افتاد و نه غیر آنها.
همة ما دائماً با امثال این آیات در قرآن مجید رویاروی هستیم:
1- قطعاً کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی که به دین یهود گرویده‌اند و صابئیون و نصاری، کسانی هستند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و عمل صالح انجام می‌دهند، برای اینان خوفی نیست و اندوهگین نخواهند بود. (1)
2- بگو ای اهل کتاب، بیایید همة ما به یک کلمة مشترک ما بین ما و شما بگرویم (آن کلمه این است): نپرستیم مگر خداوند را و چیزی را برای او شریک قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را در برابر خدا، خدایان قرار ندهیم و اگر آنان (از این دعوت) رویگردان شدند به آنان بگویید: شاهد باشید که ما مسلمانیم. (2)
زیرا آن وحدت معقول که آرمان اعلای اهل کتاب (مسلمانان و مسیحیان و یهود) می‌باشد و دعوت صریح به آن وحدت، مقتضای دین جهانی ابراهیمی است که به صراحت قرآن، محمد (ع) پیامبر اسلام از آن تبعیت نموده و آن را برای مردم تبلیغ نموده است- «سپس ما به تو وحی کردیم که از ملت حنیف ابراهیم تبعیت نما.» (سورة نحل/ آیة‌123).
و اما وحدت اهداف انبیاء (ع) و لزوم تبعیت از آنان، در قرآن چنین آمده است:‌
پیامبر به آنچه که از پروردگارش به او نازش شده ایمان آورده است و همة مومنان به خدا و فرشتگان او و کتب و رسولان او ایمان آورده‌اند. ما میان هیچ یک از پیامبران خدا تفاوتی نمی‌گذاریم و (مؤمنان) گفتند: ما شنیدیم و اطاعت کردیم. مغفرتت را نصیب ما فرما و سرنوشت همة ما به سوی توست. (3)
اما وحدت معنا و اهداف کتب آسمانی، در قرآن چنین آمده است:
الف- ما تورات را فرستادیم، در این کتاب هدایت و نور است که پیامبرانی که به دین یهود گرویده‌اند مطابق آن حکم می‌کنند (و هم چنین) انسان‌های الهی و روحانیون نیز مطابق آنچه که از کتاب خداوندی حفظ نموده‌اند به پیروی از آن حکم می‌کنند و آنان بر آن کتاب شاهد بودند، پس از مردم نترسید و از من بترسید و آیات مرا در برابر ارزش اندک از دست ندهید و هر کس به آنچه که خداوند فرستاده است حکم نکند آنان هستند گروه کافران (4)
ب- و به دنبال آنان عیسی بن مریم را فرستادیم که در مقابل خود تورات را تصدیق می‌کرد و انجیل را به او دادیم. هدایت و نور در آن بود و تصدیق می‌کرد آنچه را که از تورات و هدایت و موعظه برای مردم پرهیزکار در مقابل خود داشت. (5)
ج- و برای تو فرستادیم کتاب را بر مبنای حق که آنچه را (از کتب آسمانی) پیش رو داشت تصدیق می‌کند و پیرو آن است. پس میان آنان به آنچه که خداوند فرستاده است حکم کن و از هوای آنان که (بر خلاف حق فرستاده شده به توست) ‌پیروی مکن. (6)
سپس ما با کمال وضوح می‌بینیم که دین ابراهیمی که برای همه امت‌های جهانی است در کتاب تورات چند بار تصریح شده است.
از آن جمله:
خداوند به ابراهیم گفت: از سرزمین و خویشاوندان پدرت به سوی زمینی که به تو نشان خواهیم داد حرکت کن (هجرت کن) تا من تو را یک امت عظیم قرار بدهم و تو را مبارک و نام تو را با عظمت بسازم و تو خود برکت شوی و من کسانی را که تو را مبارک بدانند، مبارک می‌‌گردانم و کسی را که به تو لعنت کند، لنعت می‌کنم و همة مردم روی زمین به وسیلة تو مبارک خواهند گشت. (تورات سفر تکوین اصحاح دوازدهم)
و در مورد دوم از تورات چنین آمده است:
و خداوند به ابراهیم پس از جدا شدن قوم لوط از او، چنین گفت: چشمت را باز کن و از آن محل که هستی به طرف شمال و جنوب و شرق و غرب نگاه کن، زیرا همة زمینی را که تو می‌بینی، به تو و نسل تو خواهم داد و من نسل تو را به قدر خاک زمین قرار خواهم داد تا آنجا که اگر کسی بتواند دانه‌های خاک زمین را بشمارد، نسل تو قابل شمارش خواهد بود. برخیز و در طول و عرض زمین حرکت کن؛ زیرا آن را به تو عطا خواهم کرد. (التکوین- اصحاح سیزدهم)
اما کتاب عهد جدید (انجیل) چنین می‌گوید:
من به شما می‌گویم مردم فراوانی از مشارق و مغارب می‌آیند و به ابراهیم در ملکوت آسمان‌ها تکیه می‌کنند (انجیل متی- اصحاح هشتم)
پولس بارها گفته است: ختنه کردن، انسان را فرزند ابراهیم نمی‌نماید، بلکه فرزندان او کسانی هستند که با قدمهای ایمان حرکت می‌کنند و ابراهیم پدر همه ما است و خداوند او را پدر امت‌های فراوانی قرار داده است. (7)

بحث دوم

پیش از ورود به تحقیق وحدت دین جهان ابراهیم چند مقدمة مختصر را برای توضیح مقصود خود در این مقاله متذکر می‌شوم:
مقدمة‌یکم- منظور ما از وحدت جهانی دین ابراهیمی، آن نیست که همة مؤمنین اهل کتاب دست از مذهب خاص خود بردارند تا در یک دین جهانی ابراهیمی شرکت نمایند، نه هرگز؛ بلکه می‌گوییم: هر امتی دین خود را دارد و به عقاید و تکالیف آن پایبند خواهد بود. مسلمان، مسلمان است، مسیحی، مسیحی است، و یهود، یهودی است. و هدف و منظور ما از این دین جهانی این است که همة ما ابراهیمیان در اعتقاد به اصول مشترکی که ما بین ما مورد قبول است متحد شویم. کلیات این اصول عبارتند از: اعتقاد به خدا و صفات کمالیة او و معاد و ابدیت و فرشتگان و تکالیف الهی (عبادات و امثال آن، هر کسی بر مبنای دین خود) و اخلاق فاضلة اعلا و مانند آنها در مسیر خود به سوی جاذبیت کمال اعلا.
مقدمة دوم- مقصود از این کنفرانس و امثال آن چیزی نیست، جز همان هدفی که متذکر شدیم (اقدام جدی به محقق ساختن وحدت عالی برای اهل کتاب در دین ابراهیمی). اگرچه رسیدن به نتایج مطلوب در راه این هدف و صرف انرژی‌های فکری و تحریک احساس‌های وجدانی فراوان و به اطلاعات گسترده و عمیق پیرامون ادیان الهی ابراهیمی نیازمند است و هم‌چنین احتیاج به بررسی نصوص اصلی در متون کتاب‌های مقدس و فعالیت‌های متنوع پیرامون مسائل مربوط دارد.
طبیعی است که چنین تحقیقی در یک زمان کوتاه و در تعدادی از این کنگره‌ها و کنفرانس‌ها به دست نمی‌آید، بلکه به صرف وقت نسبتاً طولانی نیازمند است تا بتواند به نتایج واقعی قطعی برسد.
مقدمة سوم- مقصود از این کنفرانس و امثال آن، این نیست که یک بیانیه یا قطعنامة رسمی برای صلح صادر کنیم تا ادیان ابراهیمی بوسیلة آن، تمام شدن جنگ‌های صلیبی را میان مسلمانان و مسیحیان اعلان نمایند، چنانکه بعضی از مردم گمان می‌کنند. و اختلافی در تکالیف الهی و اخلاقی انسانی عالی که مستند به امور مزبوره (خدا و معاد و...) بوده باشد. وجود ندارد، تا ما یک قطعنامه برای متحد ساختن آنها و اعلان پایان جنگ و آغاز صلح صادر نماییم، نه به عنوان جنگ‌های صلیبی و نه با عنوان دیگر موضوعات، زیرا ادیان ابراهیمی جهانی، همة انسان‌ها را برادر یکدیگر می‌داند و میان آنان هیچ خصومت و کینه و عداوتی وجود ندارد. آنچه که موجب دشمنی و کینه‌توزی و عداوت میان بشر است مستند به عواملی است که ما نمونه‌ای از آنها را در اینجا متذکر می‌شویم:
1- خودخواهی افراطی که انسان را از برادرانش جدا می‌کند و آن دو را مانند دو دشمن خونخوار رویاروی هم قرر می‌دهد، این صفت پلید، معلول دوری از خدا است که اساسی‌ترین عامل وحدت انسان‌ها است.
2- نژادپرستی است که می‌تواند آتش خصومت را میان گروه‌های بشر شعله‌ور بسازد.
3- قدرت‌پرستی و سلطه‌جویی بر دیگر انسان‌ها است که ناشی از «هدف دیدن خویشتن و وسیله دیدن دیگران» می‌باشد. این دو عامل (2 و 3) هم از نتایج خودخواهی است.
4- جهل به ارزش‌های عالی انسانی.
5- جهل به حقیقت دیدن و هدف‌ها و علل آن. بنابراین، جنگ‌هایی که دود از دودمان بشر در می‌آورد. امور مزبوره بوده است که برای توجیه خویشتن، به دفاع از دین و حق و عدالت تمسّک می‌کند. و با این حرکت نابخردانة خود، به بهانة دین و حق و عدالت، خود همین حقایق را نابود می‌سازد!! و با توجه به این حقیقت است که ما می‌توانیم به خطای بعضی از مورّخین جنگ‌های صلیبی آگاه شویم که گمان کرده‌اند یگانه علت جنگ‌های صلیبی، انگیزه‌های دینی بوده است! حقیقت این است که زعماء و فرماندهان آن جنگ‌ها توانسته بودند دین را بهانه نموده و یکی از فجیع‌ترین آدمکشی‌ها را که سه یا چهار قرن طول کشیده، خون بیگناهان را به زمین ریخته و موجب ناگواری‌ها و مصیبت‌های فراوان گشته است، به راه بیندازند. (8)
آنچه که امروزه برای ما واجب می‌باشد، این است که دربارة وحدت کلمه ما اهل کتاب پیرامون ابراهیم و دین جهانی او که همة ما در آن مشترک می‌باشیم، قطعنامة رسمی صادر نماییم.

بحث سوم

از مهمترین مسائلی که در موضوع این کنفرانس باید مورد تحقیق قرار بگیرد، منابع و مآخذی است که بتوانند دین ابراهیمی را برای ما ارائه بدهند. این منابع و مآخذ بر دو نوع است: نوع اول- کتب مقدسه‌ای است که اهل کتاب به آنها ایمان دارد و در عقاید و تکالیف و اخلاق به آنها استناد می‌نماید. نوع دوم- فطرت پاک و عقل خالص و منزه از آلودگی‌های اوهام و تخیلات است.
نوع اول- کتب مقدسه که عبارتند از: قرآن و انجیل و تورات. بدیهی است که در این کتابها، یک عدّه اصول و قضایای صریح به عنوان عقاید و تکالیف و حقوق و اخلاقیات دین ابراهیم وارد نشده است. بلکه ما در آن کتب، حقایق مزبوره را از قضایا یا صفات مستند به ابراهیم (ع) استخراج خواهیم کرد؛ زیرا هر صفت اختیاری برای انسان از اعمال و گفتارها و اندیشه‌های اختیاری او حاصل می‌گردد، مانند علم، عدالت، مدیریت و اخلاق فاضله و امثال آنها. و این اعمال و اقوال و افکار یا به تکالیف و احکام صادر از خداوند سبحان بوسیلة وحی مستند می‌گردد و یا به آنچه که وجدان صاف و آگاه در حقایق عالی حیات حکم می‌کند متکی می‌باشد.
نوع دوم- اما آن قضایای شخصی و صفات خصوصی حضرت ابراهیم (ع) که در کتب مقدس آمده است، مانند مأموریت الهی او برای ذبح فرزندش اسماعیل یا اسحاق (ع) و مانند صفت نبوت و مانند این امور که از حیطة آدمی خارج است نمی‌تواند منشأ تکلیف برای ما باشد.
اینک نخست می‌پردازیم به آن صفات عالی ابراهیمی که در قرآن آمده است:
1- صدق در حدّ اعلا در سخن و کردار و اندیشه. (مریم، آیة 41)
2- پیروزی مطلق در آزمایش‌های شدید. (بقره، آیة 124)
3- تطهیر خانة خدا و آماده ساختن آن برای عبادت. (بقره، آیة 125)
4- اشتیاق کامل به امنیت و صلح و معیشت زیبا برای مردم. (بقره، آیة 126)
5- بازگشت (توبه) به خدا. (بقره، آیة 128)
6- اعتقاد به اسلام (دین فطرت). (بقره، آیة132 و 131 و 128)
7- آموزش عبادت و تکالیف الهی. (بقره، آیة 128)
8- اشتیاق به بعثت رسولان برای تلاوت آیات خداوندی و تعلیم کتاب و حکمت به فرزندانش(همة مردم) و تزکیة آنان. (بقره، آیة 129)
9- تشویق و ترغیب برای تحصیل رشد و کمال و نهی از رویگردان شدن از کمال و مقتضای دین ابراهیم است. (بقره، آیة 130)
10- پیروی از دین حنیف که مقتضای فطرت و رنگرزی اصیل انسانی است. (بقره، آیات 138 و 135) و (آل عمران، آیة‌67)‌
11- اعتقاد به توحید. (بقره، آیات 138 و 135) و (آل عمران، آیه 64)
12- دوستی اصیل که ناشی از تقرّب به خدا بوسیلة اعتقادات سالم و اعمال صالح است. (نساء، آیة 125)
13- اعلان مخالفت با مشرکین. (انعام، آیة‌74) و (توبه، آیة 114)
14- بینایی به ملکوت آسمان‌ها و زمین. (انعام، آیة 75)
15- رسیدن به درجة‌یقین (به خدا و به حقایق غیبی). (انعام، آیة 75)
16- اهمیت دادن به عقل و استدلال برای اثبات حق. (انعام، آیة 76 الی 79)
17- مراعات ادب و احترام در بحث و احتجاج. (انعام، آیة 76 الی 79)
18- ارائه امن‌ترین راه برای اعتقادات. (انعام، آیة 80 الی 83)
19- اخلاص در همة عبادات برای خداوند متعال. (انعام، آیة 162)
20- توجیه زندگی و مرگ تنها برای خدا. (انعام، آیه 126)
21- صبر و بردباری. (توبه، آیه 114)
22- مناجات با خدا. (توبه، آیة 114)
23- رحم و محبت برای مردم. (ابراهیم، آیة 36)
24- شریعت آسان و بدون مشقت. (حج آیه 78)
25- اسناد آفرینش و هدایت و اطعام و سیراب کردن و شفاء و میراندن و زنده کردن به خداوند (این اسناد مربوط به قانون عام «لا حَولَ وَ لا قُوَهَ اِلّا بِالله» می‌باشد). (شعراء آیة‌78 الی 81)
26- قبول حاکمیت از طرف خداوند متعال. (شعراء، آیة 78 الی 81)
27- توکل بر خدا. (ممتحنه، آیة 4)
28- اعتقاد به اینکه سرنوشت همة مردم به سوی خدا است. (ممتحنه، آیة 4)
29- رشد و کمال از طرف خدا عنایت می‌شود. (انبیاء، آیة 51)

صفات حضرت ابراهیم (ع) از دیدگاه تورات و انجیل

در کتاب تورات، صفاتی به حضرت ابراهیم (ع) نسبت داده شده است که کشف از وصول آن حضرت به عالی‌ترین درجات رشد و کمال انسانی می‌نماید. نمونه‌ای از آن صفات بدین قرار است:
1- ابراهیم به تنهایی یک امت عظیم الهی است. (تورات، تکوین، اصحاح دوازدهم 1-3).
این صفت را در قرآن مجید نیز مشاهده می‌کنیم: «ابراهیم به تنهایی یک امت مطیع خداوندی و رستگار می‌باشد» (نحل، آیة‌123)
2- خداوند ابراهیم را مبارک و عطا کننده برکت قرار داده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم 1-3)
3- خداوند همة مردم روی زمین را بوسیلة ابراهیم (ع) برکت داده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم 1-3)
4- دین ابراهیم، روی زمین را از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب فرا گرفت. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم 1-3)
5- خداوند به ابراهیم ظاهر شد و ابراهیم او را دید. (تورات، تکوین، اصحاح هفدهم- 1)‌
6- ابراهیم به رشد و کمال رسیده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم 2)
7- خداوند عهد نبوّت و امامت بر همة مردم را به ابراهیم عطا نموده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم6) (9)
در عهد جدید (انجیل) سخن دربارة حضرت ابراهیم (ع) در بیش از 30 مورد آمده است. در این موارد تمجید و تعظیم برای آن حضرت فراوان ذکر شده است، مانند:
الف- اینکه او پدر همة امت‌ها است.
ب- او خلیل الله (دوست خاص) خدا است.
ج- امت او زمین را به ارث می‌برند.
اگر ما در آنچه که در قرآن و انجیل و تورات آمده است دقت کنیم، خواهیم دید که این کتب مقدس در اینکه او پدر همة ما اهل کتاب است، اتفاق نظر دارند و اگر ما به دین این پیامبر بزرگ که از طرف خدا آمده است ایمان بیاوریم، در دین جهانی ابراهیمی که دین فطرت و وجدان صاف و عقل سلیم است، هماهنگ خواهیم گشت.
ما امروز اعتراف می‌کنیم: در ابتدای راهی هستیم که خداوند متعال با حرکت در این راه همة ما را در یک مجتمع برای رسیدن به هدف عالی دینی یاری خواهد کرد. و نباید از مشکلاتی که در سپری کردن این راه رو به حقیقت وجود دارد، هراسی به خود راه بدهیم؛ زیرا سپری کردن راهی که ما را به حیات سعادتمندانه خواهد رسانید از مهمترین وظایف ما است. مخصوصاً در تفسیر کتب مقدس و توجیه محتویات آنها برای استنباط دین ابراهیمی جهانی که بدون آن نمی‌تونیم به نتایج مطلوب خود برسیم، لذا همة ما در برداشتن این گام سازنده به خدا توکل می‌کنیم.

پی نوشت ها :

1-سورة مائده/ آیة 69.
2-سورة آل عمران/ آیة 64.
3-سورة بقره/ آیه 285.
4-سورة مائده/ آیة 44.
5-سورة مائده/ آیة 46.
6-سورة مائده/ آیة 48.
7-ابراهیم، ابوالانبیاء- تألیف محمود العقاد، ص 85.
8-مراجعه شود به: الف- جهاد مسلمانان در جنگ‌های صلیبی، تألیف آقای دکتر فائد حماد. ب- داستان تمدن ویل دورانت. ج- عصر ایمان و جنگ‌های صلیبی و علل و آثار آن، تألیف آقای عبدالله ناصری طاهری. د- تاریخ آلبرماله، جول ایزاک. هـ. جنگ‌های صلیبی در نظر شرقی‌ها، تألیف آقای انیس معلوف.
9-این مقام عظیم برای ابراهیم در قرآن در سورة بقره آیة 124 چنین آمده است: «در آن هنگام که خدای ابراهیم، ابراهیم را با یک عده کلمات (اعمال) آزمایش نمود آن حضرت از عهدة آزمایشات برآمد، خداوند فرمود: من تو را امام (پیشوا) برای همه مردم قرار دادم. ابراهیم گفت: آیا از نسل من هم به پیشوایی می‌رسند؟ خداوند فرمود: پیمان پیشوایی (که من مقرر می‌دارم) به ستمکاران نمی‌رسد.

منبع: جعفری، محمد تقی، (1389)، پیام خرد، تهران، انتشارات مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری