سیر و سفر زنان از منظر قرآن و روایات (2)

نقش سفر در سلامت جسم و روح:

برخی از روایات معصومین برای تأکید سفر برای سلامت و تندرستی روح و جان انسان و فواید مادی آن اشاره می شود. از جمله پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «سافروا و تصحوا و ترزقوا» مسافرت کنید تا تندرست و سالم بمانید و رزق و روزی بدست آورید. «المتقی هندی، 6/701» و نیز می فرماید: «سافروا تصحوا و تغنموا» مسافرت کنید تا تندرست شوید و غنیمت بدست آورید. «پاینده، 1385ش، ‌ص 437»
تجزیه و آموزه های علمی نشانگر آن هستند که یکی از مهمترین عوامل ایجاد سلامتی در روح و جسم انسان مسافرت است که نقل مکان از یک محیط به محیط دیگر موجب شادابی و فرحناکی روح می شود و شادابی روح نیز باعث سلامتی و شادابی جسم خواهد شد همانگونه که سلامت روح نیز در گرو سلامت جسم می باشد. همانگونه که پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «هر گاه زندگی برای یکی از شما تنگ و دچار افسردگی خاطر شد پس در زمین مسافرت کند و در جستجوی احسان و نعمت های خدا برآید و مبادا نفس خود و خانواده ی خود را غم زده و محزون کند. «نعمان بن محمد تمیمی مغربی، 2/13»

مزِّاق شریعت:

برای دست یابی به مزاق شریعت افزون بر قرآن کریم و روایات رسیده باید دید زنان پیامبر اکرم (ص) و امامان (ع) و نزدیکان آنان چگونه عمل می کرده اند، رفتار زنان مسلمان در صدر اسلام چگونه بوده است؟ به نمونه هایی اشاره می شود:
1ـ با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام می یابیم که در صدر اسلام زنان به تنهایی و یا به همراه شوهران خود در صحنه های پیکار و جهاد با دشمن برای امدادگری و تهیه ی آب و غذا و... حضور می یافته اند و در صورت نیاز، به نبرد نیز می پرداخته اند، چنانچه در جنگ خیبر زنان با اجازه ی پیامبر شرکت داشته اند که مجروحان را مداوا و آب و غذا برای رزمندگان تهیه می کردند. همچنین ام سنان اسلمیه «طبقات الکبری، ‌ابن سعد، 8/293» ام مطاع «طبقات همان 8/292» و... با اجازه ی پیامبر در جنگ شرکت کردند یکی از زنان بنی غفار گفته: به هنگام عزیمت پیامبر اکرم (ص) به خیبر، با عده ای از زنان بنی غفار،‌ خدمت آن حضرت رسیدیم و عرض کردیم می خواهیم با شما همراه باشیم، مجروحان را مداوا کنیم، مسلمانان را در حد توان کمک کنیم پیامبر اکرم (ص) فرمود: «اخرجی علی برکاه لله» آن حضرت اجازه فرمود و دعا کردند. (سیره ی نبویه) ابن هشام، 3/356 عمر رضا کحاله ج/33»
در جنگ زنی به نام (نسیبه) برای امدادگری شرکت کرده بود ولی به هنگام سختی کارزار و فرار بسیاری از جنگجویان مسلمان از میدان جنگ، خود را به پیامبر اکرم (ص) رساند و به دفاع از آن حضرت پرداخت، به گونه ای که زخم های بسیاری برداشت، پیامبر اکرم (ص) از وی تجلیل کرد و وقتی آن حضرت از حمراء الاسد برگشت پیش از آن که به خانه برود از حال نسیبه که در خانه بستری بود جویا شد وقتی که خبر سلامتی او را شنید بسیار خوشحال شد «ابن ابی الحدیدف 1377 ق، 14/366» همچنین واقدی می نویسد: چهارده زن از جمله فاطمه دختر پیامبر اکرم (ص) به اُحُد آمده بودند غذا و آب سربازان را بر پشت خود حمل می کردند به مجروحان آب می دادند و آنها را مداوا می کردند. «المغازی، واقدی، 1/248»
شماری از زنان صحابی،‌ در جنگ های گوناگون شرکت کرده اند از جمله ام عطیّه می گوید: در هفت غزوه همراه پیامبر (ص) بودم، غذا برایشان می پختم و از اثاثیه ی آن ها محافظت می کردم، مجروحان را مداوا کرده و به کار مریضان می پرداختم. «طبقات الکبری، ابن سعد، 8/455»
لیلا غفاری زنی مجاهد و رزمنده بود، با پیامبر (ص) به غزوات می رفت، مجروحان را مداوا می کرد و به امور مریضان می پرداخت و هنگامی که علی (ع) برای سرکوبی اصحاب جمل، به بصره رفت همراه آن حضرت بود. «سیره النبویه،‌ابن هشم، 3/356»
ام الخیر، از زنان تابعی نیز در جنگ صفین شرکت کرد و با نطقهای مهیّج خود روح شجاع و حماسه آفرینی را در سربازان علی (ع) تقویت می کرد. تأثیر کار او به گونه ای بود که سالها بعد معاویه او را بر این کار سرزنش کرد، امّا او پاسخی کوبنده و شجاعانه داد. (سید محسن امین، 3/476، ذبیح الله محلاتی، 3/383»
ام هیثم، یکی دیگر از زنان مسلمان است که همراه با شوهر خود در سپاه معاویه بوده است. ولی چون پیرو علی (ع) بود اخبار سپاه معاویه را به علی (ع) می داد. «ابن ابی الحدید، 4/92» اینها و دهها نمونه ی بارز دیگر، حکایت گر حضور فعال زنان در اجتماع و سیر و سفر آنان برای کمک رساندن به مجاهدان اسلام بوده است.
2ـ زنان در صدر اسلام به خدمت پیامبر اکرم (ص) رفت و آمد داشتند. پرسشهای خود را از آن حضرت می پرسیدند. شمار زیادی از این زنان به مقام بلند راویان احادیث پیامبر اکرم (ص) راه یافتند. پیامبر اکرم(ص) به این رفت و آمدها خرده نمی گرفت و آن را خلاف شرع نمی دانست که ایشان بارها با عمل خود آن را تأیید کرده است، مثلاً‌ روزی پیامبر اکرم (ص) در جمع صحابه نشسته
بود. اسماء که زنی فاضل و سخنور بود و به خطیب زنان شهرت داشت، ‌بر آن جمع وارد شد و پس از احترام به پیامبر (ص) عرض کرد: به نمایندگی از سوی زنان پرسشی دارم و پرسش خود را مطرح کرد. پیامبر (ص) و اصحاب گوش می دهند. حضرت رو به یاران نمود و در تشویق و تحسین فرمود: «هل سمعتم مساله امراه قط احسن من مسالتها فی امر دینها من هذه» آیا تاکنون به این زیبایی که این زن درباره ی دینش سؤال کرد از کسی شنیده اند؟ «سیره ی نبویه،‌ابن هشام، 1/356، عمررضا کحاله،‌ 4/336،‌» آن گاه پیامبر (ص) پاسخ داد و فرمود: آنچه را گفتم به همه ی زنانی که از سوی آنان نمایندگی داری ابلاغ کن.
از روایات یاد شده برمی آید که حضور زنان در مجامع،‌ برای فراگیری مسائل دینی، ‌امری عادی، بلکه خوشایند بوده است.
3ـ گروه زیادی از زنان مسلمان در صدر اسلام، برای امر به معروف و نهی از منکر به سیر و سفر پرداخته و با حکومت هایی چون معاویه و حجاج ابن یوسف ثقفی و... درگیر شده اند. چنانکه سوده، از قبیله ی همدان،‌ پس از شهادت حضرت علی (ع) برای شکایت از حاکمی که معاویه بر آنان گمارده بود، ‌به شام آمد و پس از گفتگوی بسیار، معاویه مجبور شد که به خواسته ای او تن در دهد.
زرقا، ‌یکی دیگر از زنان مسلمان بود که از کوفه به شام آمد «بحارالانوار 41/119 ـ 130) و در برابر معاویه ایستاد. «العقد الفرید، ابن عبدربه، 1/347» هم چنین ابن عبدربه، در عقد الفرید، نام های بسیاری از زنانی که در برابر معاویه ایستاده اند، آورده است. ام سنان بنت خیثمه،‌ عکرشه بنت اطریش، ‌بکاره هلایه، ‌درامیه حجونیه، ام الخیربنت حریش، از جمله این افراد هستند. «همان. 349، 353، 354»

سیره

سیره پیامبر (ص) و معصومان (ع) و متشرعان در رابطه زنان بویژه بستگان خود دلیل دیگری بر این مدعاست، به چند نمونه اشاره می شود.
1ـ به نقل از شیعه و سنی پیامبر اکرم (ص) در مسافرت ها و جنگ ها به قید قرعه یکی از همسران خود را همراه می برد،‌ «جلال الدین سیوطی، ‌25/5،‌ المنار، ج11،‌ ص 53، علامه طباطبایی،‌ 18/96»
2ـ پس از جنگ جمل، حضرت علی (ع) چهل زن را مسلح کرد و برای پاسداری از عایشه از بصره تا مدینه فرستاد. «الجمل، شیخ مفید، تحقیق سید علی میر شریعتی 415»
3ـ امام حسین (ع) همسران، خواهران و دختران خود را به سمت کوفه و عراق برد. محمد بن حنیفه از سر خیر خواهی گفت: «حال که مصمم به رفتن هستی زنان و کودکان را با خود نبر»
امام (ع) فرمود: «ان الله شاء یراهن سبایا» «لهو خسا، سید بن طاووس، ص 40.»
4ـ سخنرانی فاطمه زهرا (س) در جمع مهاجران و انصار. «طبرسی، تعلیق و تحقیق، محمد باقری موسوی خراسان،‌ 1/97»

آداب و شرایط

از آنچه گذشت برمی آید که حضور زنان مسلمان در عرصه های اجتماعی از جمله سیر و سفر و گردشگری جایز است و از آنجا که زن مسلمان پای بند به ارزش های اسلامی و دستورهای دینی است، حضور او دارای شرایط و محدودیت هایی است که باید در همه ی تلاش های اجتماعی وی و از جمله در سیر و سفر به آن توجه داشته باشد از آن میان می توان به رعایت عفاف و حجاب،‌ متانت در گفتار ورفتار، اجازه ی همسر برای جهانگردی، همراه محرم در سفر برای زن اشاره نمود.

رعایت عفاف و حجاب:

از دیدگاه اسلام بی حجابی با عفاف سازگار نیست. در سوره ی نور آیاتی که مربوط به عفاف و حجاب است، وظیفه ی زن و مرد را در معاشرت ها و رفت و آمدها با یکدیگر بر 3 اصل زیر مبتنی می داند:
1ـ مردان و زنان مسلمان باید عفیف و پاکدامن باشند.
2ـ مردان و زنان مسلمان باید از نگاه های مسموم به یکدیگر بپرهیزند.
3ـ زنان باید پوشش داشته باشند، آرایش و زیور خود را در نزد نامحرمان آشکار نکنند و درصدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.
با وجود شرط و محدودیت یاد شده، ‌زن می توان به سیر و سفر برود با این حال، حجاب و دیگر وظایف خود را نیز به خوبی رعایت کند، ‌لازمه ی گردشگری بی حجابی و بی بند وباری نیست. و حجاب محدودیت نمی تواند باشد بلکه مصونیت است و با توجه به آیات قرآن زنان برای این که از
اذیت و آزار دیگران مصون باشند حجاب را رعایت کنند.
بر اساس بینش اسلامی باید با آنچه سلامت اخلاق جامعه را خدشه دار می کند مبارزه و آن چه آن را تضمین می کند تقویت گردد از این روی،‌ پاسداری از عفت اجتماعی، ‌وظیفه ی همگان است. ولی سهم زنان در این بعد سنگین تر و مهم تر است زیرا زن هایی که بی بند و بار هستند مردان را به گمراهی می کشانند.

متانت در رفتار و گفتار:

زن و مرد هر دو باید از کارهایی که سبب فتنه در دین و اخلاقشان می گردد بپرهیزند، با وقار و متانت در اجتماع حاضر شوند. البته چون حرکت ها و حضور زن در جامعه حساس تر و راه لغزش برای او فراهم تر است، او باید به هنگام حضور دقیق تر باشد و از حرکت ها و رفتارهای خودش بیشتر مواظبت کند. چنانچه در آیه «و لا یضرین بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن» زنان با هدف آشکار ساختن زینتهای خود پا بر زمین نکوبند. (نور /31) این امر مورد تأکید قرار گرفته است. در گذشته،‌ زن های عرب خلخال به پا می کردند،‌ برخی از آنان برای این که آن را به دیگران نشان دهند پا بر زمین می کوبیدند آیه ی بالا آنها را از این کار بازداشت.
زن در رفت و آمد ها نباید کاری کند که سبب تحریک و تهیّج و جلب توجه مردان نامحرم گردد. شهید مرتضی مطهری در این باره گفته «مساله حجاب، شهید مطهری،‌ ص 86»
«شرافت زن اقتضا می کند هنگامی که از خانه بیرون می رود، ‌متین، ‌سنگین و با وقار باشد در طرز رفتار و لباس پوشیدنش هیچ گونه عمدی که باعث تحریک و تهیّج شود به کار نبرد، عملاً مردم را به سوی خود دعوت نکند، زباندار لباس نپوشد، زباندار راه نرود، زباندار و معنی دار به سخن خود آهنگ ندهد،‌ چه آن که گاهی اوقات ژستها سخن می گویند، راه رفتن سخن می گوید، طرز حرف زدنش،‌حرف دیگر می زند.»
پس سیر و سفر زن از دیدگاه قرآن و اسلام ممنوعیتی ندارد بلکه زن مسلمان هر جا که باشد باید متانت در گفتار و رفتار داشته باشد تا بهتر بتواند مسیر سعادت را طی کند و این را هم نمی توان محدودیت دانست بلکه به بوسیله ی این مواظبت بر گفتار و رفتار است که انسان می تواند طریق معرفت را طی نموده و به درجات برتر معنوی برسد. و این امر خاص زنان نیست بلکه مردان هم باید دقت در گفتار و کردار خود داشته باشند تا به سعادتی که شایسته است برسند.
منبع: فصلنامه قرآنی کوثر- ش 37