جامعه شناسان مسلمان
تطبیق و مقایسه آراء و نظرات فارابی و ابن خلدون
بررسی آراء و نظریات فارابی و ابن خلدون در باب انواع اجتماعات انسانی زمینه مناسبی را جهت تحقیق و تفحص در افکار دیگر اندیشمندان مسلمان فراهم می آورد. فارابی فیلسوف بزرگ عالم اسلام را با طرح حکمت مدنی به بیان مشخصات مدینه فاضله وخصوصیات انواع مدینه های غیرفاضله می پردازد. وی در معرفی مدینه فاضله به جامعه مطلوب نظر داشته و اصول و مبانی آن را طراحی می کند. بینش فلسفی و دیدگاه خاص وی از انسان و جهان در طراحی نظام اجتماعی مطلوب ( مدینه فاضله) تأثیر تام دارد.او در تعریف مدینه فاضله به مبانی کلی پرداخته و از ذکر جزئیات خودداری می کند. فارابی با مبنا قرار دادن اعتقادات و اعمال انسان جوامع را به فاضله و غیرفاضله تقسیم می نماید؛ در مدینه فاضله مردم جهت تحقق سعادت حقیقی با یکدیگر همکاری و تعاون دارند و در مدینه های غیرفاضله همکاری مردم در رسیدن به سعادت پنداری است(ثروت، لذت، قدرت...).
ابن خلدون فیلسوف اجتماعی با طرح علم عمران جوامع واقعی و خارجی را مورد بررسی قرار می دهد. وی در حالی که به بررسی وقایع جاری اجتماعی می پردازد به سیر تاریخ جوامع و مراحل پیشرفت و انحطاط آن نظر داشته و درصدد تبیین وقایع و تعیین مراحل و سیر جریانات اجتماعی می باشد. او از یک طرف به کاوش در منشأ تکوین نهادهای اجتماعی می پردازد و از طرف دیگر تأثیر و تأثر نهادها در یکدیگر و نحوه فروپاشی و انحطاط آن را مورد تبیین و تحلیل قرار می دهد. او با استفاده از شیوه های تجربی و عقلی به بررسی جوامع روزگار خود پرداخته و به مدد مبادی و طبایع امور، تاریخ گذشته را تحلیل نموده و شیوه تنقیح اخبار را ارائه می نماید. ابن خلدون با توجه به بساطت و ترکیب اجتماع(عمران) به دو نوع اجتماع کلی یعنی بادیه نشینی و شهرنشینی معتقد است. بادیه نشینی اصل و مقدم بر شهرنشینی است و شهرنشینی در اثر فزونی قدرت دفاعی و نظامی و همچنین توان اقتصادی و مالی ایجاد می شود.
ابن خلدون سیرتحول بادیه نشینی به شهرنشینی و سپس اوج و اقتدار شهرنشینی و در پایان انحطاط و سقوط آن را با روشی عقلی و تجربی تحلیل و تبیین می کند.
در پایان این مباحث می توان استنباط کرد که فارابی و ابن خلدون پس از طراحی این سیر طولانی سرانجام در نقطه ای به یکدیگر می رسند. فارابی با معیارهای فلسفی و اخلاقی جوامع غیرفاضله را به علت فساد اخلاق و زشتی اعمال مطرود و محکوم به فنا می داند و ابن خلدون دوران کمال شهرنشینی را که وجود تشابه زیادی با مدن غیرفاضله دارد از طریق تحلیل ساخت اجتماعی و اقتصادی آن محکوم به سقوط و زوال تلقی می کند.
به اعتقاد ابن خلدون در مرحله کمال شهرنشینی فساد اخلاق، تباهی دین، ضعف قدرت و پستی همت باعث از هم گسیختگی جامعه و سبب انهدام و فروپاشی آن می گردد. بنابراین، دو اندیشمند فرزانه مسلمان در تأثیر پاکی اخلاقی و تعصب دینی در حفظ انسجام و موجودیت جامعه با یکدیگر هم عقیده اند.
لازم به ذکر است که مقایسه و تطبیق نظرات فارابی و ابن خلدون به علت تفاوتهای عمده ای که در زمینه تفکر دارند کاری خالی از اشکال نمی باشد اما جهت تقریب ذهن و تمهید مقدمات تفحص و تأمل بیشتر در مبادی و نتایج افکار آراء آنها ضرورت داشت که این امر حداقل به نحو اجمال ولو به اشکال انجام پذیرد.
در این بررسی اگر دو مطلب مقابل یکدیگر قرار داده شده است به آن معنی نیست که آنها من حیث جمیع ابعاد با هم در تضاد هستند بلکه در اینجا وجه غالب آنها مورد نظر بوده است. همچنین اگر دو موضوع با یکدیگر مقایسه و سنجیده شده است باید توجه کرد که وجه اشتراک و اختلاف آنها در کلیت و به نحو اجمال، موردنظر بوده است. به بیان دیگر نه در مورد شباهت ها نسبت تطابق و تساوی حاکم است و نه در مورد اختلافها نسبت تباین برقرار است، بلکه دو موضوعی که از جهتی با یکدیگر تشابه دارند ممکن است از جهتی دیگر اختلاف داشته باشند.
بنابراین در بررسی تحلیلی و تطبیقی امور پیچیده اجتماعی توجه به نسبت امور و در نظر گرفتن همه عوامل و تأثیر و تأثر آنها بر یکدیگر ضرورت دارد. در پایان این نوشتار سعی می شود اصول نظریات و تفکرات اجتماعی فارابی و ابن خلدون با یکدیگر مقایسه گردد.
لازم به تذکر است که در تلخیص و تطبیق نظرات این دو اندیشمند ناگزیر از تجرید بوده ایم و به ناچار در مواردی مطالب با تأکید بیان شده است.
جدول تطبیقی مشخصات عمومی
|
|
فارابی |
ابن خلدون |
|
زمان مکان نوع زندگی
دین و مذهب ماهیت آثار و تألیفات ویژگی فکری
نحوه تحلیل
|
قرن سوم و چهارم
اسلام – به قولی مذهب تشیع و یا حداقل با افکاری نزدیک به تشیع
معلم فلسفه مشائی فلسفی و برپایه ملاکهای فکری و اخلاقی |
قرن هشتم
فلسفه تاریخ، (بیان کیفیت عمران بشری) تاریخ |
جدول تطبیقی در مورد رابطه فرد و اجتماع
|
|
فارابی |
ابن خلدون |
|
انسان و اجتماع منشأ زندگی اجتماعی تأثیر اجتماع بر فرد
مایه قوام جامعه |
انسان موجودی اجتماعی ریاست و حکمت |
انسان موجودی اجتماعی |
جدول تطبیقی اجتماعات غیرفاضله با جوامع شهری و بدوی
|
فاربی |
ابن خلدون |
|
مدن جاهلیه، ( نه سعادت را می شناسد و نه به آن عمل می کنند)
مدینه ضروریه (تأمین نیازهای ابتدایی) مدینه تغلیبیه(غلبه و چیرگی بر دیگران)
مدینه جماعیه( جامع اهداف مدن جاهلیه) مدینه های فاسقه، مبدله، ضاله |
تناسب بیشتر با مرحله کمال شهرنشینی دارد که بر اثر تجمل پرستی و فساد اخلاق عصبیت تضعیف شده و دیانت و انسانیت تباه می گردد |
جدول تطبیقی علوم و رابطه آن با علم الاجتماع
|
فارابی |
ابن خلدون |
|
تقسیم علوم به نظری و عملی |
تقسیم علوم به عقلی و نقلی
علم عمران شناخت ماهیت جامعه و بررسی علل تشکیل و نحوه تحول آن است |
جدول تطبیقی در مورد جهان و انسان
|
فارابی |
ابن خلدون |
|
قائل به عقول دهگانه و افلاک و مراتب
نظام طبیعت از پایین ترین مرتبه شروع
اوضاع فلکی و طبیعی در سرشت |
اشکال و تردید در عقول و افلاک |
جدول تطبیقی انواع اجتماعات
|
|
فارابی |
ابن خلدون |
|
تقسیم اجتماعات برحسب
مدینه و شهر جامعه جهانی
مبنای تفکیک اجتماعات ملاک برتری اجتماعات اجتماع مطلوب
مسئول اداره جامعه لوازم حکومت |
میزان بساطت و ترکیب(ناقص- کامل) معموره ، امت، مدینه
اولین مرتبه از جماعات کامل
آراء و کمال (اجتماعات کامل)
شناخت سعادت حقیقی و عمل به آن
باید فیلسوف و نبی باشد نبوت |
میزان بساطت و ترکیب(بادیه و شهر) شهر و بادیه |
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}