گربه شنزار

ناگفته های علمی درباره گربه سان منحصر به فرد بیابان های ایران

غروب است و رفته رفته چشمانش جان می گیرد؛ هرچه شدت نور در این بیابان کمتر می شود، او فرصت بهتری برای شکار پیدا می کند و البته فرصت بیشتری برای به دست آوردن غذا؛ فقط کافی است تا مار بی خبری به گوشه ای بخزد تا او با آن جثه نه چندان بزرگش که ظاهراً می تواند به راحتی، با نیشی از پا درآید. بی صدا و ناگهان روی سر مار آوار شود و کارش را یکسره کند. این شکارچی ماهر، گربه شنی است، عضو کوچک جثه ای از خانواده گربه سانان که در بیشتر بیابان های مرکزی و حاشیه ای ایران گزارش هایی از زندگی او به دست آمده.
از حدود نیم قرن پیش که «رودولف وایگل»-بیولوژیست آلمانی-برای اولین بار با وجود گربه شنی را در ایران، از نزدیکی تهران گزارش کرد، تاکنون گزارش ها و مطالعات جسته و گریخته ای از زندگی این گربه سان کوچک جثه بیابانی ثبت شده. اما بیشتر اطلاعات و جزئیات زندگی گربه شنی، همان است که پیش تر در مورد هم نوعانش در آفریقا و آسیای مرکزی صورت گرفته و البته به خاطر شباهت زیاد زیست بوم و پراکنش، تا حد زیادی در مورد گربه های شنی ایران هم صحت دارد. اولین بار این سروان «ویکتور لوچه» طبیعی دان فرانسوی بود که حدود یک و نیم قرن پیش توانست همراه با گروهی اعزامی، در شرق لیبی این گربه زیبا را کشف کند. گروه اعزامی توسط ژنرال «مارگارت» رهبری می شد، به همین دلیل لوچه نام گونه اکتشافی اش را Felis margarita گذاشت. 70 سال بعد، تعدادی گربه شنی دیگر هم نمونه برداری شد ولی اطلاعات در مورد این گونه هنوز خیلی پراکنده بود، تا اینکه در سال 1926 میلادی «ایوانویچ اگنف»-جانورشناس روس- اولین نمونه از ترکمنستان را مورد مطالعه قرار داد. او تصور می کرد که نه تنها یک گونه جدید، بلکه یک جنس جدید کشف کرده، پس به همین دلیل نام گربه ترکمنستانی را Eremailurus thinobius گذاشت. ده سال گذشت تا مشخص شد که ایوانویچ اگنف همان Felis margarita را در شمال شرقی محدوده پراکندگی اش، مجدداً کشف کرده است. 25 سال بعد هم، یعنی در سال 1961 میلادی، برای اولین بار وجود گربه شنی در ایران گزارش شد.

پستانداری برای کویر

زندگی در بیابان تخصص می خواهد. عوامل محدودکننده زندگی در این شرایط آب و هوایی یکی دو دو تا نیستند و جانوری که بیابان خانه اش باشد، باید از هر جهت از پس این عوامل برآید؛ گرمای روز کویر به شدت عذاب آور است و البته سرمای شب آن نیز. نه تنها شن های نرم بیابان اجازه حرکت و شکار را از جانوران سلب می کند، بلکه بیابان از نظر پوشش گیاهی، غنای غذایی و آب، به قدری ضعیف است که باید برای زنده ماندن تدابیر ویژه ای برای آن اتخاذ کرد. هر کدام از این مسائل اما برای این گربه سان کوچک که رنگ بدنش از کرمی روشن تا خاکستری روشن متغیر است، به نحوی حل شده. اصلاً اولین راهکار گربه شنی برای مبارزه با شرایط سخت بیابان، همین کمرنگی و روشنی بر و روست؛ گربه شنی، زیر پوزه و بدنش سفید رنگ است، علائم تیره ای روی بدن دارد که در ناحیه دست و پاها و دم به خط های تیره تبدیل می شود و کف دست ها و پاهایش موهای متراکم و تیره رنگی دارد. رنگ روشن بدن، نه تنها باعث می شود گرمای کمتری در روز جذب بدنش شود، بلکه از این طریق به راحتی با محیط اطراف نیز استتار می کند و کار شکار برایش ساده تر می شود. از طرفی او با کله ای تخت و پهن، گوشه های بزرگ و مثلثی شکل، پوزه کوچک و کوتاه که از گوشه خارجی چشم ها خط تیره ای تا دو طرف صورت خارج شده، ظاهری بسیار خاص و عروسک وار دارد.
جثه کوچک گربه شنی باعث می شود تا هم نیاز غذایی کمی داشته باشد و هم در فقیرترین بیابان ها با عوارض فیزیکی کم و پوشش گیاهی ناچیز، بتواند به راحتی خود را استتار کند. گوش های بزرگ این گربه باعث شده تا هم از شنوایی فوق العاده برای شکار در شب برخوردار باشد و هم به خاطر وجود رگ های خونی متعدد در گوش ها، گرمای بدن در اقلیم گرم کویر بهتر دفع شود. در عین حال موهای بلند داخل گوش هایش از ورود ذرات شن به گوش ها جلوگیری می کند. همچنین موقعیت گوش ها و فاصله بین آنها باعث شده تا بتواند گوش های خود را کاملاً بخواباند. به طوری که در امتداد یک خط افقی قرار بگیرند تا در محیط خلوت بیابان بهتر پنهان شود. گربه شنی نسبت به تشنگی و کمبود آب مقاوم است و آب مورد نیاز بدنش را بیشتر از طریق طعمه هایش به دست می آورد. موهای متراکم کف دست و پاها، هم این جانور را از گرمای سوزان شن ها در روز و سرمای آن ها در شب حفظ می کند و هم مانند کفش های مخصوص برف نوردی، مانع فرورفتن جانور در شن های سست کویری می شود.

شکارچی تنهای شب

آفتاب که رخت برمی بندد، زنگ خطری برای جوندگان کوچک به صدا در می آید. از جَربیل و موش خاردار و جرد و دوپاها گرفته تا خرگوش های جوان، پرندگان کوچک، خزندگان، بی مهرگان و حتی مارهای بیابانی سمی، به راحتی می توانند طعمه ای برای تغذیه گربه شنی باشند. این گربه کوچک توانایی خاصی در شکار مارهای سمی دارد. به گفته «آلین دراجسکوژوف» که 13 سال از عمر خود را صرف عکاسی از حیات وحش صحرای آفریقا کرده، این گربه در میان کوچ نشینان صحرای آفریقا به شکارچی مار مشهور است و معمولاً افعی شاخدار و افعی شنی را می کشد. او از یک گربه شنی در حالی که به یک افعی شنی 40 سانتی متری حمله می کند عکاسی کرده است. دراجسکوژوف، به یاد می آورد که آن مار بعد از اینکه گربه با پنجه چندین ضربه سریع به مار وارد کرد و با گاز گرفتن گردن آن، مار را کشت. سپس در عرض ده ده دقیقه آن را بلعید.
گربه شنی، حیوانی تک زی و شب گرد است و به ندرت در روز دیده می شود. با غروب آفتاب و آغاز شب، فعالیت گربه شنی با یک بررسی 15 دقیقه ای از محیط اطراف لانه آغاز می شود. پیش از طلوع آفتاب، گربه شنی به نخستین حفره ای که برسد در آن پناه می گیرد. این حفره ممکن است متعلق به گربه شنی دیگر یا حتی جانوری دیگر باشد. هنگام ورود به حفره جدید هم همان رفتارهای بررسی و نگهبانی محیط اطراف تکرار می شود. هرگز 2 گربه شنی از یک حفره برای مخفی شدن استفاده نمی کنند. همین ثابت نبودن لانه، باعث می شود قلمرو گربه شنی هم ناشناخته باشد، اما با وجود هم پوشانی، قلمرویی حدود 16 کیلومترمربع برای آن حدس زده می شود که گربه در طول یک روز حدود 5،4 کیلومتر آن را می پیماید. این حیوان در مواقع خاصی از جمله در فصل جفت گیری، فراخواندن توله ها، تماس های دوستانه یا هنگام ترس و وحشت، صداهایی مانند پارس کوتاه، خرخر و هیس هیس تولید می کند. یافتن گربه سانان در طبیعت هنگام تاریکی کار چندان سختی نیست. برق زدن چشم های این حیوانات در شب امکان مناسبی برای شناخت و یافتن آنهاست. اما گربه شنی هنگام احساس خطر و یا حضور انسان پلک هایش را بسته و مانع بازتاب نور می شود و این ویژگی به پنهان ماندنش از چشم دشمنانش کمک بسیاری می کند. گربه شنی را به جز در فصل جفت گیری و در همان بازه کوتاه، نمی توان به صورت دسته جمعی یا جفتی دید.

صحرا، خانه گربه شنی

تولیدمثل گربه شنی معمولاً فصلی است. گربه شنی نر برای یافتن جفت، صداهای بلند پارس مانندی تولید می کند و گربه ماده با استفاده از حس شنوایی قدرتمندی که دارد قادر است این صدا را از فاصله های دور تشخیص دهد. آنها از آبان ماه تا اسفندماه جفت گیری می کنند و 59 تا 67 روز بعد 2 تا 8 و معمولاً 3 تا 4 نوزاد به دنیا می آورند. نوزادها با چشمان بسته به دنیا می آیند و بسیار آسیب پذیر هستند. آنها به سرعت رشد می کنند و در 20 روزگی می توانند راه بروند، در حدود هفته پنجم هم از شیر گرفته می شوند و پس از 4 تا 8 ماه از تولد مستقل شده و در 9 تا 14 ماهلگی به بلوغ جنسی می رسند.
این گربه توانایی بسیاری در کندن گودال دارد و با کمک پنجه های قدرتمندش سوراخ هایی را به عنوان لانه در مناطق شنی و ماسه ای حفر می کند. اختلاف درجه حرارت شب و روز در زیستگاه گربه شنی بسیار بالاست، به طوری که گاهی در فصل تابستان دمای هوا در طول روز به 58 درجه سانتی گراد و در شب به نیم درجه زیر صفر می رسد. با این وجود این حیوان به خوبی خود را با چنین شرایط دشواری سازگار کرده است؛ به عنوان مثال این گربه سان برای مقابله با گرمای شدید روز، از گوش های بزرگش کمک می گیرد. سطح گوش های گربه شنی از مویرگ های نازکی پوشیده شده است. گردش خون در مویرگ ها به کاهش دمای بدن کمک بسیاری می کند. بعضی گربه های شنی هم برای کاهش دمای بدن در کنار سوراخ لانه به پشت دراز می کشند و شکم خود را که از موهای روشن و نازکی پوشیده شده است به سوی آسمان می گیرند. از طرفی موهای ضخیم بدن این حیوان هنگام شب مانند یک عایق حرارتی عمل می کند و پوشش مناسبی برای مقابله با سرمای مناطق کویری است.

گربه بیابان های ایران

ایران، سرزمین مناسبی برای زندگی گربه های شنی است؛ مناطق جنوبی کویر لوت در بخش «فهرج» و همچنین «دیگ ماهان» در استان کرمان، منطقه حفاظت شده و پارک ملی کویر و پارک ملی توران در استان سمنان، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش «بختگان»، منطقه حفاظت شده بهرام گور و منطقه شکار ممنوع دره باغ «بوانات» در استان فارس، منطقه ایرانشهر، در استان سیستان و بلوچستان، کویر مرنجاب، منطقه حفاظت شده «موته» و پناهگاه حیات وحش عباس آباد در استان اصفهان، پناهگاه حیات وحش «نایبندان» در استان یزد، منطقه ترکمن صحرا در استان گلستان، بعضی مناطق استان خراسان شمالی، منطقه پیشنهادی حفاظت شده «دق پترگان» و دشت «کریزان»-مجاور منطقه حافظت شده «شاسکوه»- در استان خراسان جنوبی و احتمالاً منطقه «دهلران» در استان ایلام، مناطقی از ایران هستند که تاکنون گزارش هایی مبنی بر حضور گربه شنی در آنها ثبت شده است. هرچند آمار دقیقی از تعداد این جانور در ایران موجود نیست، اما سبک و مکان زندگی گربه شنی باعث شده تا نسبت به دیگر گربه سانان ایران، در معرض تهدید کمتری قرار داشته باشد. با توجه به زیستگاه گربه شنی که در مناطق خشک و بی حاصل واقع شده، این گربه سان در مقایسه با دیگر گربه سانان ایران احتمالاً از کمترین تهدید برخوردار است، با این وجود، تخریب زیستگاه ناامن شدن و در دسترس قرار گرفتن محل زندگی این گربه سان به خاطر احداث جاده های عبوری، از عوامل اصلی کم شدن جمعیت این گونه هستند. شکار و خرید و فروش پوست، استخوان و گوشت گربه شنی، نسل این حیوان را در بعضی کشورها به خطر انداخته است. در بعضی کشورها نیز گربه شنی به عنوان حیوان خانگی خرید و فروش می شود. اما در بعضی کشورهای دیگر، مرسوم نبودن شکار گربه شنی، نقشی مؤثر در حفظ نسل این گربه سان داشته است.
در ایران و در خراسان جنوبی وجود تله های مخصوص شکار هوبره، بوته کنی و قطع درختچه های بیابانی جهت سوخت به عنوان عوامل تهدید گربه شنی عنوان شده اند. همچنین یک مورد تصادف جاده ای گربه شنی در این استان ثبت شده است. در منطقه عباس آباد نایین در استان اصفهان، سگ های گله یکی از عوامل تهدید جدی گربه شنی به حساب می آیند. سگ های گله با کندن لانه گربه شنی آن را شکار می کنند. تاکنون بیش از 5 مورد تلفات ناشی از حمله سگ های گله در این منطقه به ثبت رسیده است. یکی از راه های حفاظتی مؤثر، آموزش چوپانان است. در یک تجربه موفق، چوپانی که توسط محیط بانان منطقه آموزش دیده بود، توانسته در 2 نوبت پس از اینکه سگ های گله اش گربه شنی را پیدا کرده و پارس کرده اند، قبل از آنکه آن را بکشند، جانور را زنده گیری کرده و به محیط بان تحویل دهند. سال گذشته هم در همین منطقه در حوزه شهرستان خور، یک گربه شنی در فنس مرغ و خروس های اهلی گرفتار شد، اما به خاطر ارتباط مناسب محیط بان با افراد محلی، گربه مذکور تحویل محیط بان شده و رهاسازی شد. این تجربیات نشان می دهد آموزش چوپانان و افراد محلی، در کنار حفاظت از زیستگاه، نقش بسیار مهمی در حفاظت از گربه شنی ایفا می کند.
منبع مقاله: ماهنامه ایرانشناسی سرزمین من آبان ماه 1391