امام علی علیه السلام و روش های تحقیق

1- ارزش و جایگاه تجربه

امروزه متُد تحقیق و شیوه های استنباط و اجتهاد و کشف حقائق در محافل دانشگاهی، روش پراگماتیسمی است «اصالت تجربه و آزمایش».
طرفداران این روش می گویند:
تنها راه کشف حقیقت ها، تجربه و آزمایش است، و اگر چیزی با تجربه مادی کشف نشود، وجود ندارد.
***
در حالی که بسیاری از واقعیت ها را نمی شود با تجربه ی مادی کشف نمود، پس اصالت تجربه، و پراگماتیسم بگونه ی مطلق درست نیست، بلکه تنها به عنوان یکی از روش های تحقیق پذیرفته شده است که امام علی علیه السلام فرمود:
لَیْسَتِ الرَّوِیَّةُ کَالْمُعَایَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ؛ فَقَدْ تَکْذِبُ الْعُیُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا یَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ.
***
(اندیشیدن همانند دیدن نیست، زیرا گاهی چشم ها دروغ می نمایاند، اما آن کس که از عقل نصیحت خواهد به او خیانت نمی کند.) (1)
***
پس باید از روش های مختلف استفاده کرد:

اول- مشاهده و تجربه
دوم- تفکر و اندیشه

2- یک تجربه ی عملی

در آن روزگاران که روش تجربی در بسیاری از محافل مطرح نبود، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام گاهی که ضرورت داشت با روش تجربی مشکلات را پاسخ می داد.
چون هنوز روح جاهلیت در مردم زنده بود، و دختر داشتن را خوش نداشتند، دو زن که در همسایگی یکدیگر بوده، و شگفت آن که در یک شب زائیدند، با پول دادن به قابله پسر و دختر را جابجا کردند.
اما زنی که پسر زائیده بود، توجه داشت و راضی نشد.
هر کدام ادعا می کردند پسر از آن اوست، و دختر بیچاره بی طرفدار ماند.
برای حل اختلاف شکایت به امام بردند،
امام علی علیه السلام ادعای هر دو را شنید و قضاوت کرد که حل آن در قرآن است:
للذکر مثلُ حظ الأنثیین
«پسر دو برابر دختر ارث می برد»
***
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد:
شیر هر دو زن را در ظرفی به یک اندازه بدوشند، زنی که شیر او سنگین تر است، پسر از آن اوست. (2)
***

3- رواج علم حدیث

کودتاگران سقیفه برای آنکه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در انزوای کامل قرار دهند، دستور دادند:
«کسی نقل حدیث نکند.»
تا فضائل امام علی علیه السلام و عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تدریج فراموش شود.
پس از جنگ جمل حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به شهر کوفه آمد و 1500 نفر از صحابه را در کوفه منزل داد و آنان را به نقل و آموزش حدیث تشویق کرد.
روزی در مسجد کوفه اصحاب رسول خدا را سوگند داد که:
هرکس در حجه الوداع روز غدیر خم حضور داشت، و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را شنید برخیزد و شهادت دهد.
تعداد زیادی از مردم برخاستند و شهادت دادند، و خطبه ی غدیر را به یاد آوردند.
پس از آن روز، هزاران نفر از صحابی رسول خدا که زنده بودند و روایات زیادی را از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیده بودند، روایات و احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در همه جا نقل می کردند، که روایات اسلامی رونق گرفت. (3)

4- تلاش در کسب دانش

امام علی علیه السلام همواره از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علوم فراوان فرامی گرفت و تلاش در کسب دانش و رازهای علمی داشت،
بارها می دیدند که مدت های طولانی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مذاکره ی علمی می نشست، که رسول خدا فرمود:
أنا مدینه العلم و علی بابها
«من شهر علم و علی درب آن است» (4)
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روزی در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مدتی طولانی با آن حضرت نشست.
از امام علی علیه السلام پرسیدند:
شما با رسول خدا بر سر چه مباحثی گفتگو می کردید؟
پاسخ داد:
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هزار در از دانش را بر من گشود، که از هر کدام هزار در دیگر باز می شود. (5)
***

5- نوشتن و جمع آوری حدیث

یکی از تلاش های علمی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نوشتن و جمع آوری احادیث و روایات ارزشمند بود.
امام علی علیه السلام آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می شنید، می نوشت و حفظ می فرمود.
و به اصحاب و یاران خود نیز فراوان سفارش می فرمود تا:
احادیث ارزشمند را بنویسند و نگهدارند.
در صورتی که سران کودتای سقیفه دستور داده بودند کسی جمع آوری حدیث نکند و احادیث موجود را سوزانده بودند.
امام علی علیه السلام نه تنها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم احادیث را می نوشت و بایگانی می فرمود، بلکه نقل شده:
حضرت زهرا علیهاالسلام خبرهای غیبی را که نقل می کرد، علی علیه السلام آنها را نیز می نوشت و حفظ می کرد، تا امامان بعد از او از دانش و علوم الهی حداکثر استفاده را ببرند. (6)
***

6- حفظ کتب علمی

در زمان خلیفه ی دوم که ایران و قسمتی از روم به دست مسلمانان فتح شد، کتابخانه های با ارزشی به دست مسلمانان افتاد
فرماندهان از خلیفه ی دوم کسب تکلیف کردند.
با آن همه از کتاب های فراوان چه کنند؟
خلیفه ی دوم با حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام گفتگو کرد و گفت:
«لارَطبٍ و لا یابِسٍ إلا فی کتابٍ مبین»
(همه چیز در قرآن وجود دارد)
***
پس ما نیازی به این همه از کتاب ها نداریم و تازه کتاب ها به زبان های پارسی و رومی است که قابل استفاده نمی باشند.
اما امام علی علیه السلام از نابود کردن کتاب ها ممانعت کرد و دستور داد آنها را حفظ کنند، درست است که همه چیز در قرآن وجود دارد، اما حفظ کُتُب علمی نیز بسیار مهم است. (7)

7- تلاش در کسب دانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تلاش مداوم خود در کسب دانش از رسول خدا را اینگونه شرح می دهد:
من در هر روز، یکبار و در هر شب، یک بار پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می رفتم و آن حضرت با من خلوت می فرمود و شدت علاقه و دلبستگی من با آن حضرت بگونه ای بود که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می دانستند با احدی از مردم جز من به آن طریق رفتار نمی فرمود.
و چه بسا در بیشتر از موارد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منزل من می آمد و هر زمان که من در یکی از اطاق های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد می شدم، همسران خود را از منزل خارج می کرد و می فرمود:
منزل را خلوت کنید.
به طوری که جز من کسی نزد آن حضرت باقی نمی ماند.
و هر وقت برای خلوت نمودن با من به منزل من تشریف می آورد، احدی از اهل بیت مرا (فاطمه و نه احدی از اولادم را) خارج نمی فرمود
و من آنچه سئوال می کردم، پاسخ می فرمود،
و هر زمان ساکت می شدم و سئوالاتم تمام می شد، آن حضرت خود آغاز سخن می فرمود.
در نتیجه آیه ای بر آن حضرت نازل نشد، مگر آنکه آن را برای من خواند و املاء فرمود و من به خط خود آن را نوشتم.
و تأویل آیات و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن آیات را به من تعلیم فرمود.
و از خداوند مسئلت کرد که نیروی حفظ و فهم آنرا به من عطا فرماید.
از این رو من هیچ آیه ای را فراموش نکردم و هیچ قسمتی از علم را که برای من املاء فرمود از نظرم محو نشد و آنرا نوشتم.
و آنچه را که خداوند به آن حضرت فرمود از حلال و حرام، امر و نهی با آنچه واقع شده و آنچه واقع می شود.
و هر کتابی که پیش از آن حضرت نازل شده.
و هر قسمتی از طاعت و معصیت را درک و حفظ آنها را فروگذار نکردم.
حتی یک حرف از آنها را فراموش نکردم.
سپس دست مبارک را بر سینه ی من گذارد و از خداوند مسئلت کرد که قلب مرا از علم و حکمت و نور پر کند.
من به آن حضرت عرض کردم:
پدر و مادرم به فدایت، من از زمانی که دعا فرمودید چیزی را فراموش نکرده و آنچه را که نوشته ام از من فوت نشده، آیا ترس یا اندیشه ی فراموشی درباره ام دارید؟
***
آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
خیر، ترس و فراموشی و جهل درباره ی تو ندارم. (8)

8- تدوین و تألیف کُتُب علمی

درست است که در روزهای نخستین اسلام با تکیه به حافظه های قوی، قرآن و احادیث را حفظ می کردند و سینه به سینه منتقل می نمودند،
اما برای حفظ سرمایه های علمی، فرهنگی امت اسلامی باید نهضت تدوین و تألیف را تحقق می بخشید.
امام علی علیه السلام یکی از آغازگران نهضت تألیف و تدوین در امت اسلامی بود و همگان را به نوشتن و تدوین کُتُب مفید، سفارش می فرمود.
اول کسی که قرآن را جمع آوری و به سبک شایسته ای نوشت علی علیه السلام بود. (9)
اول کسی که کتابی در احکام دین نوشت تا پاسخگوی نیازهای عقیدتی و فقهی جامعه باشد، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بود.
اول کسی که علم نحو را مطرح و تکمیل و آموزش داد امام علی علیه السلام بود.
کتاب فقهی امیرالمؤمنین علیه السلام طبق نقل امام صادق علیه السلام کتابی مفصل و دارای صفحاتی بی شمار بود که فرمود:
کاغذهای آن 70 ذرع طول داشت «به ذراع رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم»
که با خط امام نگاشته شد و تمام حلال و حرام در آن مشروحاً بیان گردید.
و هر چیزی که انسان ها و امت اسلامی نیاز داشتند و دارند جواب آن در این کتاب آمده است. (10)
***

9- تألیف کتاب اطلاعات عمومی

صاحب نظران و اصحاب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و غزالی و سلیمان بلخی آورده اند که: امام علی علیه السلام کتابی را با نام «جفر جامع» نوشته که تمام اطلاعات ضروری نسبت به آینده و گذشتگان را در آن گِرد آورده بود که چونان دائره المعارف بسیار غنی در تمام علوم و فنون و نیازمندیهای علمی، اطلاعاتی کاربرد داشته و دارد،
و بسیاری از اخبار غیبی مربوط به آینده و تحولات آینده در آن توضیح داده شد.
و کتاب دیگری را به نام «الجامعه» تألیف فرمود، که همانند «جفر جامع» بی نیاز کننده ی انسان از هرگونه اطلاعاتی است،
که درباره ی آن نوشتند:
اِنَّ الجفرَ و الجامعه کِتابان لعلیٍّ علیه السلام قَدْ ذُکرَ فیها علی طریقهِ عِلْمِ الحروف، الحوادث اِلی اِنقراضِ العالَم، و اَوْلادُهُ یَحْکُمُونَ بِهِما.
***
«همانا کتاب جفر و جامعه از علی علیه السلام است که براساس حروف، آگاهی های لازم نسبت به حوادث روزگار تا قیامت در آن گرد آمده، و فرزندانش می توانند از آن استفاده کنند.» (11)
***
در آن روزگارانی که محقق و نویسنده اندک بود، و افراد با سوادی که بتوانند بخوانند و بنویسند انگشت شمار بودند، عشق و علاقه ی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به نوشتن و تألیف کُتُب ارزشمند و جمع آوری قرآن کریم شگفتی آور است.

10- کتاب امام علی علیه السلام

الف- امامان معصوم علیهم السلام و به خصوص امام حسن و امام حسین علیهماالسلام وقتی پاسخ بسیاری از سئوالات شرعی مردم را می دادند و مردم می پرسیدند که:
این پاسخ ها در کجاست؟
جواب می دادند:
«و ذلکَ کانَ فی کتابِ علیٍّ علیه السلام» (12)
«این پاسخ در کتاب علی علیه السلام موجود است»
***
ب- از کتاب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و کتاب (الجامعه) پرسیدند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
کتابی است که مفاهیم و مطالب آن را رسول گرامی اسلام به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ارائه فرمود و آن حضرت با خط خود نوشت در این کتاب پاسخ تمام مسائل شرعی از حلال و حرام و نیازمندی های انسان وجود دارد حتی حدّ شرعی خراشی که به صورت کسی واقع شود در آن آمده است. (13)
***
ج- امامان معصوم علیهم السلام بارها در اظهارات خود به این حقیقت اشاره فرمودند که یکی از منابع غنی علوم و آگاهی ما کتاب امام علی علیه السلام و صحیفه ی آن حضرت کتاب (الجامعه) و (جفر اکبر) می باشد.
هر مسئله ای که مردم می پرسیدند، امام صادق علیه السلام یا امام باقر علیه السلام می فرمودند:
حُکم این مسئله در کتاب امام علی علیه السلام چنین آمده است.
یا در آغاز پاسخ دادن می فرمودند:
«اِنَّ فی کتاب علی»
«در کتاب امام علی علیه السلام چنین آمده»
***
یا می فرمودند:
«وجدنا فی کتابِ علی»
«در کتاب امام علی علیه السلام چنین یافتیم.» (14)
***
گاهی مردم مطلبی را ادعا می کردند که امام صادق علیه السلام می فرمود (لیسَ هوَ فی کتاب علی) این مطلب در کتاب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام وجود ندارد. (15)

پی‌نوشت‌ها:

1. حکمت 281 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
2. شرح من لایحضره الفقیه ج 6 ص 6، و وسائل الشیعه ج 18 ص 210
3. تاریخ ابن کثیر ج 5 ص 211، و مسند احمد ج 1 ص 118 و 119 و ج 4 ص 370
4. بحارالانوار ج 40 ص 203 و 121
5. بحارالانوار ج 40 ص 203 و 121
6. اثبات الهداه ج 4 ص 441
7. اعترافات ردولف ژایگر آلمانی، کتاب خداوند علم و شمشیر
8. الغدیر، ترجمه ج 1 ص 5، و اربعین شیخ بهائی حدیث 21
9. شرح نهج البلاغه ج 2 ص 208، و احتجاج طبرسی
10. شرح نهج البلاغه خوئی ج 2 ص 316، و احتجاج طبرسی- و- بحارالانوار ج 47 ص 280، ج 26 ص 22 و 23
11. من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 419 حدیث 5914- و بحارالانوار ج 49 ص 153- و- اصول کافی ج 1 ص 57- و- بحارالانوار ج 26 ص 39 و 36
12. تهذیب، ج 1، ص 329 حدیث 963 و وسائل الشیعه، ج 2، ص 697، حدیث 1 و 2
13. بحارالانوار، ج 26، ص 25، باب 1 و ص 35 حدیث 61 و ص 33 حدیث 51 و ج 47، ص 272
14. بحارالانوار، ج 64، ص 222 و ج 76، ص 4 و ج 85، ص 27 و ج 62، ص 290 و ج 88، ص 328 و ج 2، ص 21 و 184 و 227
15. بحارالانوار، ج 47، ص 278 ذیل حدیث 18

منبع:دشتی، محمد، (پائیز 1388)، امام علی (ع) و علم و هنر، قم، انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام، چاپ سوم.