شیوه های مقابله با دشمن

در این نوشتار، به بیان شیوه های برخورد با دشمن در چارچوب ضوابط و اصول تعریف شده ی انسانی و با تکیه بر اخلاق نظامی و انصاف الهی، می پردازیم.

1- جهاد و آمادگی همه جانبه در برابر دشمن

بحث از شیوه های مقابله با دشمن، خود به خود سخن از جهاد و آمادگی همه جانبه در مقابل دشمنان را به میان می آورد. با نگاهی سریع و گذرا به متون و منابع دینی اسلام، هر صاحب خردی به اهمیت و لزوم جهاد و آمادگی در برابر دشمن پی می برد. اما با این حال باید دانست که جهاد به انحنای گوناگون در زندگی گیاهان، حیوانات و انسان ها وجود دارد که هر یک به طور طبیعی و غریزی، برای ادامه ی حیات و بقاء زندگی خود در جهادی مستمر قرار دارند و در برابر حملات دشمنان خارجی، سرسختانه دفاع می کنند. بنابراین مقابله با دشمن و دفاع از خود و کیان و آرمان خود، یک امر قراردادی و اعتباری نیست بلکه اتفاقاً امری تکوینی و فطری است که خالق هستی از وجود آن، اهدافی را اراده کرده است.
خداوند مهم ترین هدف از جهاد و مقابله با دشمن را به صورت یک واقعیت کلی بیان می کند: «ولولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض...» (1)؛ اگر نبود که خداوند بعضی از انسان های ظالم را به وسیله بعضی دیگر دفع می کرد، زمین را فساد فرا می گرفت. این آیه اشاره دارد که مبارزه با دشمن، موجب از بین رفتن افراد فاسد و جلوگیری از رشد فساد در روی زمین است.
خداوند حکیم، جهت مبارزه و مقابله با دشمن را نیز بیان کرده است: «الذین آمنوا یقاتلون فی سبیل الله و الذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطاغوت» (2)؛ مؤمنان در راه خدا می جنگند و کافران در راه طاغوت، قید «فی سبیل الله» در آیه، به جهاد و مبارزه جهت می دهد و هدف مقابله با دشمن را مشخص می سازد.
به عبارتی می خواهد بگوید که جهاد با دشمن برای سودجویی، غارتگری، کشورگشایی و سلطه جویی بر منابع انسانی و طبیعی و مالی دیگران (دشمن) نیست بلکه برای برقراری حق و از بین بردن شرک و ظلم است(3). تتبع در قرآن کریم (آیات 195 و 246 سوره بقره، 146سوره اعراف، 125سوره نحل،و 88 سوره یونس) به ما می گوید که تنظیم مسائل و روابط اقتصادی ، دفاع از سرزمین و کیان اسلامی، گسترش حکمت و دانش، رهایی از دنیازدگی و دگرگونی ارزش های مادی و... همگی از مصادیق «فی سبیل الله» است . (4)

2- اقسام جهاد و مقابله با دشمن

جهاد و مقابله با دشمن آن چنان که در کتاب های فقهی آمده است به دو بخش تقسیم می شود: جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی و در جهاد ابتدایی، مسلمانان، موظف هستند که مشرکان، کافران و مخالفان آئین حق را به سوی اسلام فراخوانند. چنان چه پذیرفتند که هیچ، وگرنه باید به جهاد و مبارزه با آنها برخیزند. البته این گونه جهاد و کسانی که باید با آنها جنگید شرایط و قیودی دارد، از جمله این که جهاد ابتدایی می بایست به دستور امام انجام شود.(5)
امّا مقابله دفاعی، وقتی واجب می شود که مخالفان اسلام بر مسلمانان هجوم آورند و ترس آن باشد که بر کشور و سرزمین مسلمین استیلا یابند و کیان اسلام در معرض خطر قرار گیرد. در این جا بر همه مسلمانان بدون قید و شرط واجب است که از وسایل ممکن، استفاده کرده با متجاوز جهاد و مقابله نمایند. در همین جا باید افزود که اگر حمله به مسلمین، حمله نظامی نباشد بلکه حرکت دشمن از طریق سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و جاسوسی باشد ر این جا نیز به عقیده بسیاری از علماء از جمله حضرا امام خمینی (رحمةاللّه) بر همه مسلمانان واجب است با هر گونه وسیله ممکن به دفاع برخاسته، دشمن را در هم شکنند. (6)
امام (رحمةاللّه)می فرماید: «تکلیف ما این است که در مقابل ظلم بایستیم، تکلیف ما این است که با ظلم مبارزه کنیم». (7) و در جای دیگر فرموده: «وظیفه ی ملّت غیور ایران است که از منافع آمریکا و اسراییل در ایران جلوگیری کرده و آن را مورد هجوم قرار دهند، هر چند به نابودی آن بینجامد.» (8)

3- آموزش نظامی و آماده باش دائمی

بدون شک برای مقابله و مبارزه با دشمن، باید آمادگی همه جانبه، و نیروهای رزمی و نظامی آزموده و مجرب داشت، خداوند این اصل نظامی مهم را در سوره انفال، آیه 60 بیان می دارد که: «واعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم...» یعنی ای مومنان! در برابر دشمنان هر آن چه از توانایی دارید از «نیرو» و هم چنین اسب های ورزیده آماده کنید تا به وسیله آن دشمن خدا ودشمن خود را بترسانید و هم چنین آماده شوید در برابر دشمنان دیگری که آنها را نمی شناسید و خدا میشناسد و هر چه در راه خدا (در رابطه با تقویت نیروی رزمی در برابر دشمن) انفاق کنید سودش به شما بر می گردد و به شما ستم نخواهد شد» جالب این که در اصل 151 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می خوانیم: «به حکم آیه کریمه «واعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط لخیل...» دولت موظّف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید به طوری که همه افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند». (9)
ظاهر آیه، عمومیت دارد و شامل همه دشمنان خواهد شد. در تفسیر «التبیان» مرحوم شیخ طوسی ذیل آیه فوق در مورد «کسانی را که نمی شناسید» پنج قول ذکر نموده، پنجمین قول این است که منظور: «تمام گروه های نا شناخته از دشمنان است خواه منافق باشند یا غیر آن» و بعضی نیز، کافران از جنّیان را در مورد دشمنان ناشناخته ذکر کرده اند (10)، و برخی نیز می گویند، منظور از دشمنان ناشناخته، «منافقین» هستند چرا که این خصوصیّت از ویژگی های منافقین است که ظاهری آراسته و باطنی تیره دارند. (11)
به هر صورت آیه ی فوق یک فرمان عمومی و دستورالعمل همگانی در مورد «آماده باش» مؤمنان تا سر حد امکانات است در برابر دشمنان امروز و آینده، موجود و احتمالی، شناخته و نا شناخته. (12)
حضرت علی (ع) در نامه ای که به لشکر خود، علیه معاویه به فرماندهی زیاد بن نضر حارثی و شریع، بن هانی، مرقوم فرموده، به آموزش نظامی لشکریان پرداخته، می فرماید: «هر گاه به دشمن رسیدید، یا او به شما رسید، لشگرگاه خویش را بر فراز بلندی ها یا دامنه کوه ها یا بین رودخانه ها قرار دهید تا پناهگاه شما و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از یک سو یا دو سو آغاز کنید و در بالای قلّه ها و فراز تپّه ها دیده بان هایی بگمارید مبادا دشمن از جایی که می ترسید یا از سویی که بیم ندارید ناگهان بر شما یورش آورد. از پراکندگی بپرهیزد، هر جا فرود می آیید با هم فرود بیایید و هر گاه کوچ می کنید همه با هم کوچ کنید و چون تاریکی شب، شما را پوشاند، نیزه داران را پیرامون لشکر بگمارید و نخوابید مگر اندک...» (13)
نمونه هایی بی شمار از دستور العمل های نظامی و آموزشی اصول رزمی درسیره و کلام معصومین (ع) موجود است، از جمله، دستورالعمل حضرت امیر (ع) به مُعقل بن قِیس ریاحی، از شجاعان و بزرگان بنام کوفه، که با سه هزار سر باز به عنوان پیشاهنگان سپاه امام به سوی شام حرکت کردند و ضمن آموزش نظامی به آنها فرمود: «درخنکی صبح و عصر، سپاه را حرکت ده، در هوا ی گرم لشکر را استراحت ده، در پیمودن راه شتاب مکن، در آغاز شب حرکت نکن... هر گاه دشمن را مشاهده کردی در میان لشکرت بایست، نه چنان به دشمن نزدیک شو که چنان جنگ افروزان باشی و نه آن قدر دور باش که پندارند از نبرد می هراسی ...» (14)
نمونه دیگراز آموزش تاکتیک های نظامی و آماده باش، دستورالعمل امام علی (ع) به هنگام آغاز جنگ در سال 37 هجری در میان صِفّین می باشد، که خطاب به لشکریان خود می فرماید: «عقب نشینی هایی که مقدمه ی هجوم دیگری است و ایستادنی که حمله در پی دارد، نگرانتان نسازد، حق شمشیرها را ادا کنید... و برای فرود کردن نیزه ها و محکم ترین ضربه های شمشیر، خود را آماه کنید...» (15)

4- انطباق شیوه های مقابله، با مقتضیّات زمان و مکان و موقعیت دشمن

مسأله ی مهمی که در بحث شیوه های مقابله با دشمن مطرح است، آگاهی از مقتضیات زمان و مکان و موقعیت و شرائط و نوع سلاح و عدد و کارایی نیروهای دشمن و در نتیجه اتخاذ تاکتیک ها و شیوه های متناسب، برای مقابله با آنهاست. که این نکته ی ظریف و حسّاس، به صورت یک اصل کلی و ابدی در قرآن بیان شده، آن جا می فرماید: «ان تضعوا اسلحتکم و خذوا حذرکم...» (16) یعنی مانعی ندار که به هنگام ضرورت، در موقع نماز در میدان جنگ، سلاح خود را به زمین بگذارید ولی «حِذر» یعنی مراقبت و آماده باش را از دست ندهید.» این آیه، دستور جامع و همه جانبه ای به تمام مسلمانان، در همه قرون و اعصار می دهد که برای حفظ امنیت خود و دفاع از مرزهای خویش مراقب باشند و یک نوع آماده باش مادی و معنوی به طور دائم بر اجتماع آنها حکومت کند. جالب این که معنی «حِذر» به قدری وسیع است که هر گونه وسیله مادّی و معنوی را در بر می گیرد، از جمله این که مسلمانان باید در هر زمان از موقعیت دشمن و نوع سلاح و روش های جنگی و میزان آمادگی، و تعداد اسلحه و کارآیی آنها با خبر باشند، زیرا تمام این موضوعات در پیشگیری از خطر دشمن و حاصل شدن مفهوم «حِذر» موثر است.
از طرف دیگر برای دفاع از خویشتن نیز، هر گونه آمادگی از نظر معنوی و روانی، و از نظر بسیج منابع فرهنگی، اقتصادی و انسانی و هم چون استفاده از کامل ترین نوع سلاح زمان و طرز به کار گرفتن آن را فراهم سازند. و همان طور که آیه فوق، اشاره می کند نباید در استفاده از روش های مختلف مبارزه، جمود و تحجّر به خرج داد، بلکه باید با توجه به مقتضیات زمان و مکان و چگونگی موقعیّت دشمن اقدام نمود. آن جا که وضع دشمن طوری است که باید در دسته جات مختلف به سوی او بروند از این روش استفاده کنند و هر کدام برنامه مخصوص به خود در مقابله با او داشته باشند و آن جا که ایجاب می کند همه با برنامه واحد، تهاجم را شروع کنند، یک صف بایستند.

5- مقابله با جنگ روانی

آن چه در خصوص مقابله با دشمن مهم است، شیوه ی جنگ و نحوه ی اعمال دشمنی او و در نتیجه نحوه ی مقابله ی ما با آن شیوه از جنگ است. به طور کلی، مقابله با جنگ های روانی دشمن، باید آن گونه باشد که هر حرکتی که در این زمینه رخ می دهد، به سرعت، خنثی شود و به اصطلاح، آن توطئه در نطفه خاموش گردد. لذا برای مقابله با این وضع در ارتش های جهان، مرکزی به نام «ضدّ اطّلاعات» وجود دارد. به تعبیر دیگر در ارتش، مطلبی به نام خبر و ضد خبر، اطّلاعات و ضدّ اطّلاعات و تبلیغ وضدّ تبلیغ داریم که در حقیقت همان نحوه خنثی کردن جنگ های روحیه رزمندگان و امّت پشتیبان می کند و نیروهای حق می بایست فوراً ضد آن را انجام دهند. یعنی اگر خبری تضعیف کننده رسید، ضد آن را شایع سازند و اگر اطلاعاتی ناگوار پخش شد، ضد آن را به صورت ممکن پخش نمایند. و یا اگر دشمن تبلیغ سوء می کند، آنها نیز علیه او تبلیغ نمایند. در این جا به یک جریان تاریخی از باب مثال، اشاره می گردد: زمانی که احزاب، مدینه را محاصره کرده بودند و مسلمانان در وضعیت سختی بودند به پیامبر خبر رسید که یهود بنی قریظه قصد همکاری با احزاب را دارند. پیامبر(ص) سعدبن معاذ و سعدبن عِباده را مأمور ساخت تا در این زمینه، اطلاعات دقیقی به دست آورند و به آنها فرمود: در بازگشت به احدی نکته ای نگویید ولی اگر پیمان را شکستند و کسی نزد من بود با رمز «عَضل و قاره» (17) مرا آگاه سازید.
فرستادگان رسول خدا پس از بازگشت جمله رمز را به آن حضرت گفتند و پیامبر با شنیدن این جمله فریاد زد: «الله اکبر ابشروا با نعشر المسلمین بالفتح؛ ای مسلمانان شما را به فتح و پیروزی بشارت می دهم. این جمله ی پیامبر روحیه ی مسلمانان را تقویت کرد و سستی آنها را از بین برد. از جمله ی پیامبر استفاده نمی شد که وضع آنها چگونه است امّا بشارت به پیروزی که در آن بود عکس شایعه منتشره را می فهماند. (18)
خوشبختانه در جنگ های اسلامی، طریقه خنثی کردن جنگ های روانی آن قدرها سخت نیست. خصوصاً نسبت به ملت ما که همه در پیروی رهبری، یک دل و متّحدند، از این رو سخت ترین شیوه های جنگ روانی را رهبری شیعه و مرجعیت می تواند با چند کلمه و یا با نوشتن یک اعلامیه در هم بشکنند و روحیه ی رزمندگان را به اوج آمادگی برای نبرد برساند. کما این که کراراً در ضمن سال های انقلاب و در دوران جنگ تحمیلی مشاهده شده که هر چند دشمن برای در هم کوبیدن روحیه ی رزمندگان از طریق روانی استفاده نمود، رهبر کبیر انقلاب، با یک سخنرانی یا با یک پیام، همه را خنثی ساخت.

پی نوشت ها :

1. بقره (2)/251
2. نساء (4)76
3. ر.ک: تفسیر نمونه، ج22، ص 61
4. ر.ک: تفسیر نمونه، ج7، ص 229 و 166، هم چنین: ج 21ف 408
5. ر.ک : نظام دفاعی اسلام، ص 10
6. ر.ک : تحریر الوسیله امام خمینی رحمة الله، مبحث دفاع
7. صحیفه ی نور، ج12، ص 92
8. همان، ج21، ص 207
9. قانون اساسی، اصل 151
10. مجمع البسان، ج4، ص 555
11. التبیان، ج5، ص 148
12. ر.ک: تفسیر المیزان، ج9، ص 116
13. نهج البلاغه، نامه 11
14. همان، نامه 12
15. همان،نامه 16
16. نساء(4)/102
17. نام دو قبیله ای است که سپاه تبلیغی اسلام را به سرزمین خود دعوت نمودند و آنان را در آن جا سر بریدند
18. نظام دفاعی اسلام، صص 122- 121

منبع: گنجور، مهدی، (1359)، دشمن شناسی در آینه وحی و نظام ارزشی، اصفهان، نشر حیات طیبه، 1389، چاپ اول.