گذری بر احوالات اخلاقی - عرفانی آیت الله شاه آبادی

در دفتر اول مثنوی، آمده است:
غرق حق خواهد که باشد غرق تر
همچو موج بحر جان زیر و زبر
زیر دریا خوشتر آید یا زبر؟!
تیر او دلکش تر آید یا سپر؟!
ولی آرزومندان به کناری می نشینند و حسرت غرقه شدن را می کشند و عمرشان تنها در بازی الفاظ طی می شود که:
زیر دریا خوش تر اید یا زبَر؟
اما هرگز پا به میدان نمی گذارند. بگذاریم و بگذریم...
روزی دوستی می خواهد به دیدار یوسف برود و نمی داند چه هدیه ای ببرد که در خور یوسف باشد. پس تصمیم می گیرد که برایش آینه ای هدیه ببرد. و چه هدیه ای بهتر از آینه که زیبایی یوسف را بنمایاند؟
عرفا برای خدا قلب های خود را هدیه می برند. قلوبی که معدن تمام زیبایی ها و نشانه های محبوب است.
برای هرچیز معدنی است و معدن تقوا قلوب عارفان است. (1)
و آینه خدا شدن، یعنی رها شدن از منیت و هستی و ساختار و صفات خود. یعنی رنگ خدا گرفتن و محل و مجلای صفات او شدن:
ای همگی صفات من آینه صفات تو
نیست حیات من به جز شعبه ای از حیات تو
جام جهان نمای من صورت توست گرچه هست
جام جهان نمای تو جمله ممکنات تو (2)
عارف همیشه در معیت خداست و خدا همیشه در معیت او، پس تمام حرکات و سکنات و افعالش را با او می سنجد، صفاتش خدایی می شود و خدا در صفاتش جلوه می کند، ان گونه که دیگران با دیدن او به یاد محبوب می افتند، چرا که او آینه حس خدا شده:
بس که نشست رو به رو با دل خو پذیر من
دل بگرفت جملگی عادت و خلق و خوی او
و اخلاق عارفان تجلی عرفان ایشان است. مخزن اسرار عارف در سینه او محل ظهور و بروز آن در اعمال و رفتارش است.
آیت الله شاه آبادی در میان مردم نیز به مکارم و محاسن اخلاق شناخته می شود. هر کسی با او نشست و برخاست می کند جذب سیره او می شود. او به کسی کوچک ترین اسائه ادبی نمی کند و آن قدر سیرتش
نیکوست که رئیس شهربانی وقتی پا در مجلسش می گذارد، جذب او می شود و یادش می رود که برای مخالفت با او به مسجد آماده است.
جوانان به او بسیار علاقه مندند و گرداگردش را می گیرند و دل به صحبت هایش می سپارند. وقتی وارد مسجد می شود اطرافش حلقه می زنند. او از فعالیت های اجتماعی نیز غافل نیست و تا جایی که می تواند در تشکیل محافل دینی تلاش می کند تا خدای فراموش شده را بار دیگر به یاد بندگانش بیاورد. کانون اخوان را به عنوان یک تشکیلات مذهبی پایه گذاری می کند تا محل انس و اجتماع دوستان خدا باشد. پایه گذار صندوق قرض الحسنه می شود تا به مشکلات معیشتی افراد رسیدگی کند و در تشکیل هیات های عزاداری در منازل نقش موثری ایفا می کند تا نام و سیره محبوبان خویش را پررنگ و پررنگ تر کند.
نماز را در مسجد می گذارد و با تمام مخالفت های حکومت وقت، تا آن جا که توان دارد در سخنرانی ها حس شهامت و شجاعت و غیرت دینی را در دل ها برمی انگیزد.
او گرد و غبار را، از قلب های زنگار گرفته می زداید و عشق را به آن ها یاد می دهد. مبنای او بر بیدار کردن محبت و عشق فطری است، چرا که فطرت عشق فطرتی تغییر ناپذیر است:
فِطرَهَ الله الَّتی فَطَر الناسَ عَلَیها لا تَبدیلَ لِخَلقِ الله (3)
اطرافیان متعجب می شوند و همین است که آنان ارادت ویژه ای به او دارند.
دکتر گرجی از شاگردان درس منطق ایشان، منطق منظورمه ملاهادی سبزواری را، در راه، از مسجد تا منزل از ایشان می گیرد. یعنی او باور دارد که باید زمان خوشدلی را دریابد و از لحظات حیات طیبه اش بهترین بهره ها را ببرد که دائم گوهر عمر در صدف حیات نمی ماند.
غافل مباش ار عاقلی، دریاب اگر صاحبدلی
باشد که نتوان یافتن دیگر چنین ایام را
هر کس سؤال می کند جوابش را به نحو احسن می دهد، برایش تفاوت نمی کند که کیست و چه سواد و درجه ای دارد، به هر که می رسد، سعی در تقدم سلام دارد، چرا که می داند سیره نبوی باید در تمام حرکات و افعالش از کوچک تابزرگ تجلی یابد.
وقتی می خواهد از منزل خارج شود از نظم و آراستگی خود غافل نیست و چند با رخود را در آینه نگاه می کند و وقتی علتش را می پرسند، می فرماید:
«اگر خار و خاشاکی به لباس یا محاسن من باشد مردم به من در این لباس می خندند و آبرو و احترام مؤمن به خطر می افتد» (4)
و این جا هم تابع سیره پیامبر اکرم (ص) (5) است.
ظاهر زندگیش آراسته تر از داخل آن است، می فرماید"
«زندگی ساده من باید بین من و خدای من باشد و در بیرون باید ظواهر را از جهت حرمت مومن حفظ کرد». (6)
اگر شاگردی در درس، خلاف سخنش حرفی زد، هرگز تندی یا برخورد ناسنجیده نمی کرد و پذیرای مخالفان خویش بود.
به جهت مخالفت حوزه آن زمان، با عرفان و فلسفه، ایشان هم مخالفانی دارد. ولی او در مراوداتش نهایت سعه صدر را به کار می برد، چرا که در این آیه شریفه در ضمیرش حک شده است:
و ما به خوبی می دانیم که تو سینه ات از آن چه می گویند تنگ می شود پس به همراه ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده گزاران باش. (7)

اخلاق عارفانه

آن چه گفتیم شمه از اخلاق صالحانه او بود، که در او ظهور و بروز داشت، برای ردیابی اخلاق عارفانه او بیاد کمی دقیق تر شویم، و البته این جا خوب است یادآوری کنیم که ایشان در فقه، اصول و عرفان نظری دارای رتبه علمی بسیار بالایی است و بزرگان بسیاری نظیر آیت الله العظمی شهاب الدین مرعشی نجفی، میرزا هاشم آملی، سیدرضا بهاء الدینی، امام خمینی، سید مصطفی خوانساری و ... در کلاس های ایشان شاگردی کرده اند.
با این همه ببینید که چه سیره عجیبی را در پیش گرفته است! در مسجد جامع بازار بالای منبر می رود و برای کسبه صحبت می کند، با جوانان همنشین می شود و بی سواد و باسواد پای منبرش می نشینند و صحبت های در خور فهم آنان می کند، به هیچ وجه اجازه نمی دهد کسی پشت سرش حرکت کند و با خواهش و ادب و حیا می گوید: شما بفرمایید جلو. و اگر کسی برای دست بوسی خم شود دستش را آن چنان می کشد که طرف یکه می خورد.
و او همان شاه آبادی است، که در عرفان نظری به سخت ترین کتب عرفانی نهایت تسلط را دارد و در عرفان عملی، شاگردی چون امام خمینی آزدمنش سر به آسمان می ساید و در عین حال با مردم کوچه و بازار همنشین و با جوانان همزبان می شود.
در خور فهم همان ها صحبت می کند و هیچ تشخّص سازی و بلندپروازی برای جلوه دادن خود ندارد، طوری که بسیاری او را تنها یک روحانی پیشنماز مسجد می دانند. و آیا این شما را به یاد احوال اصحاب سرّ نمی اندازد که در وصف شان گفته اند:
«طبقه دوم از اصحاب سرّ گروهی هستند که به منزلی اشاره می کنند، حال آنکه در غیر آن هستند. خود را از مقام رفیع شان به منازل مردم تنزل داده اند. اظهار می کنند که در منازل عامه اند، حال آن که در مقام خاصه الخاصه می باشند. ایشان خود را به سطح عقل مردم تنزل داده اند و با ایشان به قدر فهمشان سخن می گویند. با مردم همچون خود ایشان رفتار می کنند و کاری که نزد مردم ریب و ناخوشایند باشد انجام نمی دهند. مردم می پندارند که ایشان مثل خودشانند. هر کس آنان را نزد خود می بیند، حال آن که آنان کسی را نزد خود نمی یابند.
امری را به گونه ای نشان می دهند و آنان را بر غیر آن می باشند. شانی را آشکار می سازند حال آن که بر غیر آنند [یعنی اظهار می کنند اهل ظاهرند و به علم ظاهر برای دستیابی به پاداش الهی عمل می کنند و حظّ و بهره ای از علم باطن ندارند، حال آن که مطلب عکس آن است.]
اینان میان غیرتی برخورد هستند که ایشان را می پوشاند [یعنی بر خود غیرت می ورزند و لذا خود و احوال خویش را از مردم پوشیده می دارند.] و ادبی در ایشان است که [باعث می شود در زیّ علمای رسوم درآیند و این ادب در پیشگاه الهی آنان را از گفتن شطح و طامات و افشای اسرار و اظهار معرفه الله] مصونشان می دارد و ظرافت و نزاهت و پاکی ای که ایشان را مهذب می گرداند.» (8)
«با آن که آیت الله شاه آبادی فقیهی زبردست و مجتهدی بزرگ بود و تمام شرایط مرجعیت در او جمع بود و عده زیادی هم از ایشان تقلید می کردند اما هیچ گاه در راه معرفی خود و جذب مرید و مقلّد و کسب ریاست قدمی برنداشت، همین امر باعث شد که قدر این فقیه عالیقدر در قم ناشناخته بماند و تنها عده بسیار کمی که اکثر آنان از مراجع تقلید عصر بودند و به منزلت این مرد بزرگ الهی پی بردند و از زمره شاگردان ایشان شدند» (9)

مقام تواضع

و آن گاه که هیبت و جلال و عظمت خداوندی در پیش چشم عارف تجلی می کند دیگر از او چیزی نمی ماند که بخواهد آوازه آن را سر دهد و به مدح و ستایش بنشیند. تنها خود را کفی می بیند در لجه عمیق و بی پایان بحر که فرموده اند:
و لا یَعرِفُ ما فِی حقیقه التواضع الا المقرّبون مِن عِبادِه المتصلونِ بِوحدانیّه (10)
و راه نبرده اند به حقیقت تواضع، مگر مقربین که متصل به وحدانیت خدایند.
و این سیره آیت الله شاه آبادی است. او به این فکر نمی کند که چه درسی را بدهد که با مدارک و مقام علمیش بیشتر سنخیت داشته باشد.
و برای چه کسانی سخن بگویند که آوازه اش بیشتر شود. دنبال این نیست که حرف اول، نظر خود را بگوید و بعد به دیدگاه سایر فلاسفه توجه کند، دیگر نگران این نیست که مقامش پایین می آید اگر تنها برای یک نفر درس بدهد و به دیگران اجازه کرنش و تعظیم نمی دهد و می پرهیزد از این که صدای قدم های هواخواهان را از پشت سر خویش بشنود. حاضر می شود ساعاتی در برف زمستانی پشت در مسجد به نماز بایستد، اما در نزند مبادا خادم مسجد از خواب بیدار شود و به خاطر او کسی به تکلف بیفتد و همه این ها ویژگی کسانی است که از تنگنا و حصار نفس و هواخواهی خود رها شده اند و به آن افق اعلا متصل گشته اند و خود را در برابر عظمت آن خورشید هیچ نمی بینند مگر غباری سرگردان.
اِنَّما یَخشی الله من عبادهِ العلماء (11)
و اینک خاطراتی از مکارم اخلاق آن بزرگوار:
انسانی از من تقاضایی کرده است
آیت الله محمد شاه آبادی از امام خمینی (ره) چنین نقل می کنند:
«یک روز متوجه شدیم که ایشان حدود دو ماه است که پس از پایان درس هایشان، برای طلبه ای درس حاشیه ملا عبدالله می گویند. خیلی تعجب کردیم که چطور ایشان قبول کرده اند بعد از نُه درس سنگین و پیاپی، حاشیه بگویند. آن هم فقط برای یک طلبه! تصمیم گرفتیم از آن طلبه بخواهیم نزد استاد دیگری برود، ولی قبول نمی کرد. حتی به او گفتیم هر استادی از اساتید بزرگ حوزه علمیه قم، به جز آقای شاه آبادی و حاج شیخ عبدالکریم حائری را بخواهد، ما حاضریم که با او صحبت کنیم، ولی آن طلبه قبول نکرد و می گفت: در روی کره زمین، من به غیر از آقای شاه آبادی از کس دیگری درس نمی گیرم.
این بارتصمیم گرفتیم نزد خود آقای شاه آبادی برویم و ایشان را به این امر متقاعد کنیم. لذا یک روز بعد از درس خدمت ایشان رفتیم و آرام آرام صحبت را شروع کرده، با تکیه بر اصل الاهَم فَالاهمّ به ایشان عرض کردیم که لازم است شما بعد از نه درس استراحت کنید.
خوب که حرف هایمان را زدیم، ساکت شدیم و فکر کردیم که ایشان را متقاعد کرده ایم، ولی آقای شاه آبادی فرمود:
انسانی از من تقاضایی کرده است و من در حد امکانم، تقاضایش را برآورده می کنم.» (12)

فروتنی

«آیت الله شاه آبادی در درسها همیشه نظر همه فلاسفه را می گفتند و بعد از آن نظر خود را بیان می فرمودند.» (13)

قدر ایشان مجهول ماند

از آیت الله میرزا هاشم آملی نقل شده است که:
«یکی از خصایص استاد ما این بود که رحم و عطوفت و اخلاق اجتماعی ایشان در میان مردم طور خاصی بود و به این جهت، از علمای دیگر امتیاز داشتند. اگر به ایشان می گفتی سیوطی درس بگو، سیوطی می گفت. امثله هم می گفت، رسائل و مکاسب هم می گفت. لذا قدر ایشان بر اثر این تواضع و فروتنی که نشات گرفته از عطوفت ایشان بود، مجهول مانده است.
وقتی ما آمدیم قم، تقاضا کردیم که ایشان درسی نگویند الا درس خارج.» (14)

نماز شب پشت در مسجد

«همیشه آقای شاه آبادی قبل از اذان صبح برای نماز شب به مسجد می آمدند، یک شب که برف زیادی آمده بود، آقای شاه آبادی پشت در می مانند و همان جا برف های پشت در مسجد را کنار می زدند و تا اذان صبح به نماز شب می ایستند. موقع اذان که خادم در را باز می کند و می بیند که آقا نماز را پشت در خوانده، عذرخواهی می کند، آقا می گوید تو خواب بودی و تکلیفی بر تو نیست.» (15)

حیای زیاد

از حاج آقا اسماعیل دولابی نقل شده است که:
«مرحوم شاه آبادی حیای زیادی داشت. من عالِم خیلی دیده ام. با مرحوم شاه آبادی هم زیاد محشور بودم. بارها به منزل ما می آمدند. هیچ کس از علما را مثل او ندیدم که با آن همه علم، حیایش به این زیادی باشد. اگر در بین راه یک بچه جلوی ایشان را می گرفت و یک ساعت از ایشان سؤال می کرد، می ایستاد و به سوالاتش پاسخ می گفت و حیا مانع می شد که صحبت را قطع کند و به راهش ادامه دهد.» (16)

دستم را نبوس، حرفم را گوش بده

«من حدود شصت سال پیش، آیت الله شاه آبادی را درک کردم و در مجالس اخلاق و روضه ایشان شرکت می کردم. روزی به محض دیدن ایشان در مسجد، خواستم دست ایشان را ببوسم، ایشان مانع شده و فرمودند:
دستم را نبوس، حرفم را گوش بده، سخنم را بشنو.» (17)
«در نزدیکی منزل ایشان در خیابان امیرکبیر، دکتری بود به نام ایوب که برای دخترانش معلم موسیقی آورده بود و صدای موسیقی بلند بود، به گونه ای که از صدای آن همسایه ها ناراحت بودند. ایشان برای دکتر پیغام فرستاد و از او خواست که از این کار دست بردارد، اما دکتر جواب داده بود که من این کار را ترک نمی کنم و شما هر اقدامی که می خواهید بکنید.
مرحوم شاه آبادی تا روز جمعه صبر کردند و آن گاه در جلسه روز جمعه که در مسجد شاه سابق تشکیل شده بود، به مردم گفتند خوب است از این به بعد هر کس از این خیابان عبور می کند چون به مطب دکتر رسید، داخل مطب شده و سلام کند و آن گاه با خوشرویی از او بخواهد که آن عمل خلاف را ترک کند. از آن پس هر کس از جلوی مطب عبور می کرد برای انجام وظیفه شرعی خود، داخل مطب می شد و سلام کرده و موضوع را با زبان خوش در میان می گذاشت و خارج می شد.
چند روز به این منوال گذشت و هر روز دکتر با صدها مراجعه کننده مواجه می شد که همگی یک مطلب را به او تذکر می دادند. وی دید اگر بخواهد به لجاجت خود ادامه دهد نه تنها باید مطب خود را تعطیل کند بلکه مجبور است از آن خیابان هم کوچ کند. از این رو دست از ایجاد مزاحمت برداشت، جلسه آموزش موسیقی دخترانش را تعطیل کرد. آیت الله شاه آبادی در یکی از روزها که به طرف مسجد می رفت دکتر ایوب را دید که به طرف او می آید، وقتی دکتر نزدیک شد، از شدت خنده نمی توانست سلام کند و بالاخره پس از احوالپرسی گفت: آقای شاه آبادی با قدرت ملت کار را تمام کردی و من گمان می کردم شما به مراجع قانونی و محاکم قضایی مراجعه می کنید که من به سادگی می توانستم جواب آن ها را بدهم و هرگز درباره این روش مردمی نیندیشیده بودم.» (18)

تبدیل میخانه به مسجد

آیت الله نوری شاه آبادی می فرمایند:
«والد بزرگوار، به اتفاق پدر و برادرشان در همسایگی سراج الملک منزل داشتند. در نزدیکی محل سکونت ایشان، مرکزی وجود داشت که متعلق به شخصی به نام "کنت" ارمنی بود، که نه تنها محل لهو و لعب به شمار می آمد، بلکه مرکز شراب سازی بود و گفته می شد که شراب دربار شاهی را نیز از آن جا تهیه می کنند. مرحوم جد ما (آیت الله العظمی میرزا جواد اصفهانی حسین آبادی) پس از آگاهی از این موضوع به عنوان نهی از منکر، صاحب محل مزبور را از ادامه آن اعمال خلاف شرع منع فرمود، و چون مؤثر واقع نگردید یک روز به اتفاق مرحوم والد (آیت الله العظمی محمد علی شاه آبادی) و عموی ایشان (آیت الله میرزا علی محمد الشریف) و جمعی از متدینین به آن جا رفته، ابتدا خم های شراب را شخصاً در چاه خالی می نمایند و سپس سایرین به دستور ایشان بقیه شراب ها را بدون آن که ظروف را بشکنند یا به محل آن لطمه بزنند خالی کرده و خارج می شوند. خبر این واقعه به دربار گزارش می شود و ناصرالدین شاه از ماجرا مطلع گردیده و دستور پیگیری می دهد. چون مرحوم جد ما از پیگیری شاه در این مورد آگاه می گردند علی رغم آن که در تهران به حال تبعید به سر می بردند، به قصد مراجعت، عازم رفتن به اصفهان می شوند. عوامل حکومتی که بازگشت ایشان به اصفهان صلاح نمی دانند، برآن می شوند که به هر کیفیتی که شده مرحوم جد ما را از بازگشت به اصفهان منصرف نمایند و ایشان می فرمایند فقط چنانچه این محل فساد، خریداری شده و تبدیل به مسجد شود، از مراجعت به اصفهان خودداری خواهند نمود. بالاخره امر ایشان با خریداری شدن محل و تبدیل آن به مسجد، اجرا می شود و ایشان در آن مسجد، اقامه جماعت می نمایند.» (19)

حسن ملاحت

بیایید پای صحبت های آن ها بنشینیم تا برایمان از پدر بگویند. او که با کثرت تدریس و مشغله از حال بچه ها و خانواده غافل نمی ماند. او که با رفتارش- و نه با نصحیت های خشک و خالی از عمل - به بچه ها آموختنی ها را می آموزد. او که لطافت روحانی اش در اخلاق خانوادگی اش نیز تجلّی دارد و با مهر و مدیریت محفلی شاد برای رشد و نمو بچه ها می آراید. او که با مقامات علمی و معنوی بچه ها را از خاطر نمی برد و چقدر بجا و قشنگ مسائل فکری و اعتقادی را به آن ها یاد می دهد. با ادبش به آن ها درس ادب می دهد و با محبت و مهربانی اش به آن ها درس عشق و صفا! نماز را به آنها یاد نمی دهد بلکه بچه ها با نماز او، نماز می آموزند، خدا را با بهشت و جهنم و امر و نهی های خشک هجی نمی کند بلکه عطر معنویتش، عشق و حضور را در دل ها شکوفا می کند. با توکل و آرامشش به بچه ها یاد می دهد که همیشه به خدا تکیه کنند و این تکیه گاه را درست بشناسند و به او وفادار بمانند. بچه ها شیوه رفتار با مادر و ادب در برابر او را نیز از پدر یاد می گیرند.
«رفتارشان با مادرم بسیار خوب بود و من هیچ وقت ندیدم کوچک ترین بی احترامی بکنند. دراین مدت 15 سال من یک صدای بلند از ایشان نشنیدم.» (20)
و می دانند که او خود نیز برای مادرش احترام و ارزش قائل بود. هنوز در خاطر دارند که سالیانی پیش، زمانی که پدر در سامرا در محضر میرزای شیرازی دوم بود، آن شهر را ترک می کند و از موقعیت علمی و مواهب معنوی اش چشم می پوشد و به ایران باز می گردد و این امر، تنها به خاطر این بود که مادر در آن دیار احساس دلتنگی و غربت می کرد و می خواست به نزد دیگر بچه ها برگردد و او چه متواضعانه خواهش مادر را برآورده می کند.
زمانی که مهر و صفا و ملکوت در خانه ای حاکم باشد، چقدر دقایق شیرین می گذرد! ببین چقدر قشنگ دعا خواندن را به بچه ها یاد می دهد و با نماز و قرآن پیوندشان می دهد! عصر جمعه که می شود، پسرش را صدا می کند و می گوید: بازی هایت را که کردی می خواهی این صلوات ها را هم بفرستی؟! و او نیز با میل و رغبت کنار پدر می نشیند و چشم به آسمان می دوزد.
مادر هم که به بچه ها یاد می دهد که برای خطاهایشان استغفار کنند و بچه ها از همان کودکی طعم یاد خدا و توبه ر می چشند. بچه ها علیرغم سر و صداها و شیطنت هایشان، هیچ گاه تندی پدر را نمی بینند، اما وقتی اسراف می کنند، لحن پدر برمی گردد: «چرا اسراف می کنی پسرم ...؟!»
و دخترک کوچک که تا به حال صدای فریاد پدر را نشنیده، امروز چقدر هراسان می شود، چرا که برای اولین و آخرین بار فریاد پدر را می شنود و از خود می پرسد چه شده که پدرم این طور فریاد می کشد؟ بله، قضیه است که ماموران حکومتی جلوی درب منزل آمده اند و این پدر لطیف و مهربان که در برابر ظلم و بی عدالتی قرار گرفته از هیچ قدرتی نمی ترسد و فریاد می کشد و در مقابل رضاخان می ایستد!
شب ها را ببین، شب های این خانه چقدر نورانی است! کسی بچه ها را از خواب بیدار نمی کند. اما عشق به معنویت با رفتارهای ملکوتی پدر در وجود بچه ها جاری شده و مادر و فرزندان در کنار پدر به عبادت شبانه می پردازند.
آیت الله نورالله شاه آبادی می گوید:
«یادم می آید با یکی از دوستانم می خواستیم برویم حرم حضرت عبدالعظیم. دوستم گفت می خواهم تلفن کنم. و آمد خانه ما که تلفن کند اما تلفنش طول کشید، وقتی برگشت گفتم بابا این همه جماعت منتظر تواند، گفت چه کار کنم مگر پدر تو می گذارد من بیایم! نیم ساعت است که حتی از مرغ و خروس های خانه مان هم احوالپرسی می کند، پدر چطوره؟ خانمت چطوره؟ همشیره ات ... طوری که من احساس کردم خانه خودمان آمده ام.»
و همه این لطائف و ظرائف که می بینی برای آن است که عرفان او تزهد خشک و دنیا گریزی نیست، بلکه عرفان او سیره نبوی اوست. رسول خدا (ص) فرمود:
«آیا به شما خبر ندهم که کدامتان بیشتر به من شباهت دارید؟ گفتند: چرا ای رسول خدا، فرمود: کسی که خلقش نیکوتر، و برخوردش با مردم ملایم تر و با خویشانش نیکوکارتر باشد و برادران دینی اش را بیش از همه دوست داشته و برحق صبورتر، و خشم خود را فروخورنده تر، و گذشتش از همه بهتر، و درحال خشنودی و خشم از همه با انصاف تر باشد.» (21)

برخورد با مخالفان

آقای شاه آبادی نیز از نگاه متعصبانه و مغرضانه در امان نیست و عده ای ایشان را مورد لعن و شماتت قرار می دهند. اما نگاه عارف به مخلوقات خدای محبوبش، نگاهی تنگ بینانه و زشت نیست. او هر کسی را در حد درک و سعه خویش ارزیابی می کند و از آن ها نیست که بر مخالفان خود مهر بطلان بنهد و کافرشان بخواند. رحمت او بر غضبش سبقت دارد و از ملامت ها ملول نمی شود.
آری! آن که در طلب رزق معنوی است هرگز درهای نعمتش را با تنگ نظری و کینه بندگان خدا و انکار و تکفیر کردن مخالفان خود نمی بندد چرا که می داند:
فی سَعَهِ الاَخلاقِ کُنُوزُ الاَرزاقِ (22)
در گشادگی اخلاق(خوش اخلاقی)، گنجهای رزق پنهان است.
پس نتیجه این زیبا بینی، رفق و مدارا با بندگان خداست و او که در برابر ناحق و ظلم مطلق هیچ گاه ساکت نمی نشیند در برابر تکفیرها و نمونه ای از انصاف و زیبابینی این مرد الهی را درخاطره های از دکتر گرجی مشاهده می کنیم:
«... در همان مسجد جامع که آقا پیش نماز بودند، شخص معروفی بود که روابط خوبی با آقای شاه آبادی نداشت. البته از ناحیه آقا با این شخص مشکلی نبود ولی آن شخص با آقا میانه خوبی نداشت و آقا هم این موضوع را می دانستند. در همان ایام یک بار بین همین شخص و شخص دیگری برای اقامه نماز جماعت در محل، اختلاف و مشاجره ای پیش آمد. از آقای شاه آبادی سوال کردند که کدامیک از این دو نفر برای اقامه نماز اولی است؟ آقا همان شخصی که با خودشان مشکل داشت اولی دانستند و معرفی کردند. پرسیدند: چرا این شخص؟ فرمودند: چون این شخص مطالبی را به مردم می گوید که مردم بیشتر و بهتر استفاده می کنند و اثر وجودی بیشتر دارد نسبت به دیگری، لذا ایشان اولی است.»
آقای دکتر گرجی این طور ادامه می دهند:
«... از قدیم مخصوصاً به مردم یاد داده بودند که نسبت به فلاسفه و عرفا بدبین و بی علاقه باشند و نظر مساعدی به آن ها نداشته باشند ولی ایشان با وجود همه این مخالفت ها، بسیار انسان وارسته ای بود و من هیچ رفتار نادرست و ناشایستی از ایشان ندیدم. حتی ایشان با این که با افکار انحرافی که آن دوره رواج داشت مخالف بودند و گاهی به مناسبت، اشاراتی داشتند ولی هیچ وقت در موضعی که حرف های کسی را نقل کنند نبودند. یعنی کار به اشخاص نداشتند و انتقاد کلی می کردند. برخوردشان طوری بود که وقتی کسی به ایشان می رسید دیگر نمی خواست از ایشان جدا شود، خیلی مؤدبانه، بسیار لیّن و با زبان شیرین که همان باعث می شد مخالفانشان ناراحت باشند.
می فرمودند "اگر بخواهند افراد را از من دور کرده و آنها را نسبت به من بدبین کنند طوری دیگر خوشایندشان نباشم، ممکن است این حرف ها در دیگران اثر بگذارد و از من جدا شوند، و مادامی که با من برخورد دارند هیچ حرفی در آن ها اثر نمی کند".
یکی از بندگان خدا با اینکه در خدمت ایشان بود، دو سه سال بود که از ایشان کناره گرفته بود. بعد از سه سال خدمت ایشان آمد. سؤال کرد:
آقا شما چرا از من نمی پرسید کجا بودم؟ فرمودند: وظیفه من نیست! نه من وظیفه دارم که بگویم شما بیایید پیش من، نه وظیفه من سؤال کردن است که چرا نیامدی، شما عاقل و بالغ هستی. خودت تشخیص می دهی که فلان کس به دردت می خورد، یا آن کس به دردت نمی خورد. آن موقع، تشخیص دادی و پیش من آمدی، بعد تشخیص دادی نیامدی حالا دوباره تشخیص دادی آمدی. جای سؤال نیست که بگویم چرا.
البته نظیر این جریان موارد متعددی بود که در اثر تبلیغات مسمومی که برخی اوقات علیه آقا می کردند، سعی داشتند دوست داران و مریدان آقا را نسبت به ایشان بدگمان کنند. به طور مثال یکی از تجار تهران که دو سه سالی بود خدمت آقا نمی رسید تعریف می کرد که من به شدت به آقا علاقمند بودم تا این که یک مرتبه کسی از من سؤال کرد تو شب ها کجا می روی؟ گفتم: درس اقای شاه آبادی در مسجد جامع. گفت: درس ایشان می روی؟! این توحید می گوید! طرز گفتنش طوری بود که من فکر کردم آقا کفر می گوید و دیگر خدمت ایشان نیامدم، چون این قدر بد مطلب به من القاء شده بود. بعد فکر کردم خوب آقای شاه آبادی اگر توحید نگوید، چه بگوید؟ و چند وقت بعد خواب دیدم قیامت شده و در صحرای قیامت جمعیت زیادی در آتش بودند. طبقه طبقه، مثل پله های استادیوم ورزشی، آتش بود و همه در این آتش بسیار عجیب می سوختند، وقتی که این جمعیت در درون آتش چشمشان به من افتاد صدایم زدند، فلانی به دادمان برس. گفتم: من برایتان چکار کنم؟ گفتند: باید بروی پیش آقای شاه آبادی، یک ذکر بگیری و ما را نجات بدهی. گفتم آقای شاه آبادی را کجا پیدا کنم؟ گفتند در آن باغ. دیدم باغ بزرگی است و وارد آن شدم و آقای شاه آبادی را دیدم که در یک سالن بزرگ و مرتب نشسته اند. وقتی قضیه را برایشان گفتم ایشان فرمودند:
برو به آن ها بگو من ذکری اعظم از ذکر یا حسین ندارم، من هم آمدم به آن جمعیت گفتم و آن ها یک یا حسین گفتند و همه نجات پیدا کردند. بعد از خواب پریدم و فهمیدم اشتباه کردم. وقتی آقای شاه آبادی این مطلب را شنیدند، فرمودند بُعدی ندارد که یا حسین علیه السلام یکی از اسماء الهی باشد.»
آری آیت الله شاه آبادی به گفته امام خمینی (ره) لطیفه ای است ربانی و کرامت او برخورداری از روحی وسیع و سعه صدری بی نهایت است که مانع از آن شده است که وی بخواهد تنها راه و روش و سلوک خود را درست بداند و به دیگران برچسب انحراف، تکفیر و تفسیق بچسباند.
او دارای روحی لطیف و نفس قدسیه ای است که دیگران را به خاطر هر اختلاف سلیقه و اختلاف نظر، محکوم نمی کند و تا آنجا پیش می رود که می گوید:
«کافر را هم لعن نکنید ممکن است وقت مردن بر حسب فطرتش مؤمن مرده باشد و ما ندانیم مگر آن ها که معلوم الحالند.»
و به همین علت هیچ وقت در صحبت هایشان عیب جویی از دیگران نمی کردند، گرچه دیگران بارها او را مورد اذیت و آزار قرار داده باشند.
امام خمینی در توضیح حدیث بیست و هشتم کتاب چهل حدیث از قول ایشان می فرمایند:
«شیخ عارف ما روحی فداه می فرمود: هیچ وقت لعن شخصی نکنید گرچه به کافری که ندانید از این عالم چگونه منتقل شده باشد، مگر آن که ولی معصومی از حال بعد از مردن او اطلاع دهد،‌زیرا ممکن است در وقت مردم مؤمن شده باشد پس لعن به عنوان کلی کنید»
ایشان هم چنین همین قول را در حدیث سوم، در صفحه 67 می آورند و می گویند:
«شیخ جلیل ما عارف کامل، شاه آبادی روحی فداه می فرمودند: تعییر به کافران نیز نکنید در قلب، شاید نور فطرتش او را هدایت کند و این تعبیر و سرزنش کار شما را منجر به سوء عاقبت کند. بلکه می فرمودند کفاری که معلوم نیست با حال کفر از این عالم منتقل شده اند لعن نکنید شاید در حال رفتن هدایت شده باشند و روحانیت آن ها مانع ترقی شما شود.»
و اگر در این گفتار تدبر عمیق کنی و در این بینش غور نمایی، عظمت ها از شکوه روح آن عارف ربانی می یابی. این نحوه نگرش و برخورد کجا و نگاه تند زاهد مأبان و مقدس نمایان کجا؟
وَ مَا یَستویِ الاَعمی و البصیر وَ لَا الظُّلُمات وَ لَا النُّور و لاَ الظّلِ و لا الحَرور (23)

پی نوشت ها :

1- بحرالمعارف، جلد2، ص 93
2- دیوان شمس مغربی
3- سوره روم، آیه 30
4- به نقل از آقای مهدی فداقی
5- سنن النبی، بخش آداب معاشرت، ص 34، رسول خدا (ص) در آینه نگاه می کرد و موی سر را صاف می کرد و شانه می زد و بسا به آب نگاه می کرد و موی سر را مرتب می ساخت نه تنها برای خانواده خود، که برای یارانش نیز خود را می آراست، و می فرمود: خداوند دوست دارد بنده اش هنگامی که برای دیدن برادران از خانه بیرون رود، خود را آماده و آراسته نماید
6- به نقل از آقای مهدی فداقی
7- سوره حجر، آیات 98-97
8- منازل السائرین، ص 258
9- آسمان عرفان، محمدعلی محمدی، ص 66
10- مصباح الشریعه، ج دوم، ص 326، باب تواضع
11- سوره فاطر، آیه 28، «و از میان اصناف بندگان تنها مردمان دانا مطیع و خدا ترسند»
12- عارف کامل، ص 4
13- به نقل از آقای مهدی فداقی
14- عارف کامل، ص 12
15- به نقل از محمود میثم قناد از کسبه مسجد جامع بازار
16- عارف کامل، ص 76-77
17- به نقل از آقای حسین مرآتی
18- عارف کامل، ص 45
19- همان، ص 43
20- به نقل از خانم عصمت الشریعه شاه آبادی
21- سنن النبی، ص 30
22- غرر الحکم، ج4، ص 408، «گنج های روزی در سعه اخلاق است.»
23- سوره فاطر، آیات 19-21، «و هرگز کور و بینا یکسان3858 نیست و هیچ ظلمت با نور برابر نیست و هرگز آفتاب و سایه هم رتبه نباشند.»

منبع : هیات تحریریه موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، شرح زندگانی عارف مکتوم حضرت‌ آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی (ره)، تهران : شمس الشموس، 1383، چاپ پنجم.