یوگنی ادوارد ویچ برتلس

یوگنی ادواردویچ برتلس (Berthels, آذر 1269 - مهر 1336. دسامبر 1890 - اکتبر 1957)، خاور شناس بنام روسی، از برجسته ترین کارشناسان ادبیات ملل آسیای مرکزی و صاحب پژوهشهای فراوان در ادب و تصوف ایرانی و تاریخ فرهنگ و ادبیات آسیای مرکزی بود. وی که تباری دانمارکی داشت، در سن پترزبورگ زاده شد و در مسکو درگذشت. با آنکه تحصیلات خویش را در حقوق و موسیقی به سطحی عالی رساند، شوق وافر او بیشتر متوجه زبان و ادبیات فارسی و ترکی بود. در 1297 ش/ 1918 م دانشجوی کنسرواتوآر و بخش خاورشناسی دانشگاه دولتی پتروگراد شد و در آنجا از استادان بزرگی چون رماسکویچ، فریمان، بارتولد و اولنبرگ بهره گرفت.
برتلس پس از آنکه تحصیلات خود را در بخش زبانهای شرقی آن دانشگاه به پایان رساند، در موزه آسیایی آکادمی علوم شوروی - که سالها بعد به «موسسه مطالعات خاور شناختی آکادمی علوم» تغیر نام یافت - شغلی به وی داده شد و تا پایان عمر، به مدت 37 سال، در همین موزه به تحقیق و تتبع پرداخت. او ضمن پژوهش در این مرکز، به معلمی زبان وادب فارسی در «موسسه زبانهای زنده» منصوب گردید و در 1307 ش / 1928 م به توصیه بارتولد به عنوان استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه دولتی پتروگراد برگزیده شد.
برتلس در 1311 ش / 1932 م، به جز مسئولیت های پیشین، ریاست بخش زبان شناسی شعبه تاجیکی آکادمی علوم شوروی را نیز بر عهده گرفت. بعدها به ترتیب عضو وابسته آکادمی علوم شوروی، فرهنگستان ایران، و مجمع عربی دمشق گردید. وی با دانش و تجربه ای که طی سالها کسب کرده بود، بیش از دو دهه یکی از استادان مسلم خاورشناسی و راهنمای دو سه نسل از شرق شناسان اتحاد جماهیر شوروی، و نویسنده مقالاتی بسیار در دایره المعارف اسلام، اسلامیکا و نیز نشریه های وزین دوران خود گردید.
از نخستین کارهای او در زمینه فرهنگ و ادب فارسی، می توان از ترجمه و نشر گزیده ای از داستانهای گلستان سعدی، ترجمه قطعاتی از هفت پیکر نظامی، نشر دو غزل از باباکوهی شیرازی، مقاله ای با عنوان «درباره ی تفسیری در غزل عطار»، و «تئاتر ایرانی» یاد کرد. وی در 1924 م رباعیات شیخ نجم الدین کبری را با مقدمه ای در «مجله آکادمی علوم روسیه» منتشر ساخت که چند ی بعد به کوشش ولی الله شادان به فارسی ترجمه شد و در مجله یادگار به چاپ رسید. کاره ای بعدی او اینهاست: نشر متن فارسی بختیارنامه، زندگی نام قاآنی، گزارشی درباره مطالعات ایران شناسی و ترک شناسی در روسیه میان سالهای 1914 -1920 م، نوایی و عطار، شرح تاریخ ادب فارسی و دهها مقاله و کتاب دیگر مثل تصحیح یا ترجعه و نشر پاره ای از آثار کهن فارسی با همکاری دیگران مانند منتخبات ناصر خسرو، جامع التواریخ رشیدی.
از کارهای تحقیقی برتلس در حوزه زبان و ادب فارسی، یکی چاپ انتقادی خمسه نظامی و شاهنامه فردوسی و تحقیقات وی در باب این دو شاعر بزرگ، و دیگری پژوهش های گسترده او در باب ادبیات عرفانی ایرانی است. برتلس به مناسبت هشتصدمین سالگرد تولد نظامی گنجوی در 1320 ش/ 1941 م به اتفاق گروهی از همکارانش به تهیه چاپی انتقادی از خمه این شاعر بزرگ همت گماشت. متن انتقادی اسکندرنامه را نیز در دو بخش شامل شرف نامه و اقبال نامه در 1326 ش / 1947 م منتشر کرد؛ اما مرگ به او امان نداد که دیگر منظومه های نظامی را به چاپ برساند. رساله او باعنوان نظامی در 1948 م برنده جایزه دولتی اتحاد جماهیر شوروی شد. تحقیقات متعدد و مفصل او درباره سخنگوی گنجه مورد تاییدو توجه پژوهشکران است. کار تصحیح شاهنامه نیز که از سوی برتلس آغاز شده بود، به پایان نرسید و دو مجلد نخستین این اثر نیز پس از درگذشت او انتشار یافت. شاهنامه 9 جلدی مورد پژوهش او سالها بعد زیر نظر عبدالحسین نوشین تکمیل و منتشر شد. این چاپ انتقادی پس از سالها، هنوز شاید از معتبرترین چاپهای شاهنامه فردوسی به شمار آید.
برتلس در مقام فردوسی شناس برجسته، به همراه هیات نمایندگان روسیه در جشن هزاره فردسی که در 1313 ش/ 1934 م در ایران تشکیل شده، شرکت جست. مقاله ای که وی بدین مناسبت نوشته بود، همان سال در «نشریه فرهنگستان علوم شوروی» به چاپ رسید. سال بعد، برتلس کتابی با عنوان «فردوسی و سروده هایش» منتشر کرد.
بخشی از کارهای تحقیق برتلس مربوط به ترجمه یا معرفی و چاپ پاره ای از آثار ادبی، تاریخی یا عرفانی فارسی، و بخش دیگر شامل مقالات مختلف او، از جمله در زمینه تصوف وادب صوفیانه است. وی توجه خاصی به متون عرفانی داشت و به همین سبب، به چاپ متن انتقادی یا ترجمه پاره ای از آثار متصوفه اقدام کرد، از این قبیل است : متن انتقادی دیوان باباکوهی، متن کامل منظومه سیر العباد الی المعاد سنایی، اشعار خواجه عبد الله انصاری، متن مختارنامه عطار، متن جام جهان نمای فخر الدین عراقی، متن لعمات همو، متن سعادت نامه شیخ محمد شبستری، متن مثنوی عصمت بخاری، متن دیوان بابافغانی، شرح اللهی نامه عطار، شرح اشتر نامه عطار، ترجمه منظومه عرفانی بلبل نامه عطار، ترجمه اسرار التوحید محمد بن منور، طوطی نامه ضیاء نخشبی، نور العلوم ابوالحسن حرقانی و چاپ متن و ترجمه روسی مثنوی کوتاه دستور نامه نزاری قهستانی شاعر اوایل قرن سده 8 ق.
یکی از 6 مجموعه گزیده آثار این ایران شناس پر کار که تا 1965 م، 4 مجلد آن به چاپ رسید، مشتمل بر تحقیقات عمده وی در زمینه تصوف، معرفی نسخه های خطی تالیفات صوفیه و بررسی مندرجات آنها، و نیز بازنمایی مفاهیم اصطلاحات صوفیانه و شرح زندگی و آثار صوفیان تاظهور ادبیات عرفانی است. برخی از آثار برتلس درباره عرفان و تصوف اسلامی خالی از اشکال نیست. محققاً نمی توان او را از این لحاظ در ردیف مستشرقان تصوف شناسی چون ریتر آلمانی و لوئی ماسینیون و هانری کربن فرانسوی قرار داد.
اگر چه عمده مشغله فکری برتلس ادبیات کهن فارسی بود، اما نسبت به فارسی امروزی نیز عنایتی خاص داشت. او در مطالعات خود بدین نکته رسیده بود که برای کسب تسلط در ادبیات کهن ایران، نمی توان از شناخت زبان فارسی کنونی بی نیاز بود. مقالات «رمان تاریخی فارسی در سده بیستم »، «پیرامون تبدیل نگارش فارسی به لاتین» و کتاب درسی فارسی حکایت از همین اعتقاد دارد. کارهای تحقیقی برتلس در زمینه زبان و ادب ترکی، در مقایسه با تحقیقات وی درباره ادب فارسی چشمگیر نیست.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.