نگاهی به زرادخانه های قدرت های هسته ای جهان

مقدمه

خصوصیت فناوری هسته ای و تلاش کشورها برای دستیابی به آن به ویژه ماده اولیه یا اورانیوم خام از مباحث حائز اهمیت و محرمانه ای محسوب می شود که کشورهای دارنده سعی می کنند با انحصاری نمودن آن مانع از دستیابی سایرین به این تخصص و منابع شوند. در همین راستا اخبار دقیقی از وجود زرادخانه های هسته ای، سلاح هسته ای و منابع اورانیوم وجود ندارد. کشورهای مختلف با توجه به عضویت در سازمان انرژی اتمی و بازرسی های گوناگون از جزییات و برنامه های هسته ای یکدیگر اطلاعات دقیقی ندارند. به رغم تمامی مخفی کاری های صورت گرفته و ابهامات موجود به واسطه توافقات آمریکا و روسیه برای کاهش یا انهدام تسلیحات هسته ای خود، در مجموع تسلیحات هسته ای موجود در جهان کمتر از دوران جنگ سرد است. در اوج جنگ سرد در سال 1986، 70 هزار کلاهک هسته ای موجود بود. به واسطه تلاش های بین المللی و ایجاد رژیم های کنترل تسلیحات، امروزه این آزمایشات بسیار محدودتر و یا مخفیانه صورت می گیرد. اما علی رغم کلیه توافقات و ممنوعیت های موجود تعداد دولت های هسته ای از سه کشور به نه کشور افزایش یافته است. بررسی فعالیت های نه کشور هسته ای نشان داده است که آن ها دارای 27 هزار کلاهک هسته ای می باشند و حدود 97 درصد از این کلاهک ها به روسیه و امریکا تعلق دارد.
حدود 12 هزار و 500 کلاهک هسته ای در وضعیت عملیاتی قرار دارند و مابقی آنها در زرادخانه های هسته ای کشورها ذخیره شده اند، هرچند که به موجب توافقات صورت گرفته انتظار می رفته بیشتر کلاهک های بالفعل منهدم شوند، اما این اقدام صورت نگرفت.
با وجود نظارت های توسعه یافته بین المللی، مطالعات و بازرسی های بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی و لازم الاجرا شدن معاهدات کنترل تسلیحات همچنان آمار دقیقی از توان هسته ای کشورها در دست نیست. وجود ممنوعیت ها و مشکلاتی برای کسب اطلاعات نظارت و دستیابی به توانمندی هسته ای کشورهای خارج از معاهده منع اشاعه سلاح های هسته ای از جمله اسرائیل، هند، پاکستان و موقعیت ویژه کره شمالی از جمله دیگر نواقص و کمبودهای رژیم های کنترلی است.
هرچند مقایسه توانمندی این کشورها با آمریکا و روسیه آنها را در موقعیت کشورهای کوچک هسته ای قرار می دهد، اما کشورهای هند و پاکستان دارای چیزی حدود ده کلاهک هسته ای هستند. بسیاری از کلاهک های هسته ای امریکا نیز در زیردریایی های یخ شکن و اقیانوس پیما نگهداری می شوند. کره شمالی با زرادخانه هسته ای کوچک خود قابلیت تولید ده کلاهک هسته ای را دارد و اسرائیل نیز تاکنون میزان سلاح های هسته ای خود را آشکار نساخته است. آژانس اطلاعات دفاعی امریکا (Defence du Renseignement Agence de) به موجب بررسی های خود به این نتیجه رسیده که اسرائیل به 60 الی 85 کلاهک هسته ای مجهز است. طبق محاسبات و بررسی های ما پس از سال 1945 بیش از 128 هزار کلاهک هسته ای ساخته شد که به استثنای 3 درصد آن مابقی توسط کشورهای ایالات متحده 55 درصد و اتحاد جماهیر شوروی 43 درصد ساخته شد. بعد از جنگ سرد، امریکا و روسیه افزایش تعداد کلاهک های فعال خود را کاهش دادند و بیشتر به ذخیره سازی این دسته از سلاح ها پرداختند. زیرا توافقات کنترل تسلیحات اعضای متعاهد را به لحاظ سنتی از انفجار کلاهک های هسته ای منع می نمود.
برای مثال معاهده مسکو معاهده کاهش سلاح های استراتژیک تهاجمی هیچ ذخیره هسته ای قابل حمل، راستی آزمایی را دربر نمی گرفت و در عین حال نسبت به کلاهک های هسته ای یا غیر استراتژیک و بالقوه بی توجه بود. مسلماً ابهامات در مورد میزان کلاهک هسته ای، شناسایی ذخایر هسته ای جهان را بیش از پیش سخت خواهد نمود. همچنین اگر امریکا و روسیه معاهده سالت یک (معاهده کاهش سلاح های استراتژیک) را تمدید نکنند، این ابهام شرایط وخیم تری را به وجود خواهد آورد.

ایالات متحده آمریکا

پنتاگون مسئولیت تقریباً حدود 10 هزار کلاهک هسته ای ذخیره شده که حدود 5 هزار و 735 کلاهک از آن فعال یا عملیاتی هستند و مابقی در وضعیت ذخیره یا غیرفعال فهرست بندی شده اند را عهده دار گردید. جزئیات طرح وزارت انرژی امریکا از سال 2004 نشان می دهد که 4 هزار کلاهک هسته ای از دور خارج شده اند یا تحت کنترل این وزارتخانه در کارخانه پانتکس (Pantex) نزدیک الماریلو در ایالت تگزاس منهدم و یا بازگردانده خواهند شد.
مدرن نمودن کلاهک های هسته ای فعلی، مونتاژ و نصب کردن قطعات و تجهیزات کلاهک ها در آینده نه چندان دور از اولویت های سیاست تسلیحاتی آمریکا خواهد بود. بیش از 70 هزار کلاهک هسته ای از سوی امریکا از سال 1945 ساخته شد و بیش از 60 هزار کلاهک هسته ای در می 2006 تخریب و منهدم گشت و از سال 1990 به این طرف بیش از 13 هزار کلاهک هست ای از هم جدا گردیدند. اما با این وجود، وزارت انرژی امریکا بیش از 12 هزار نوع از پلوتونیوم غیر فعال به دست آمده از کلاهک های هسته ای تخریب شده و سایر ذخایر هسته ای را در کارخانه پانتکس تحت محافظت دارد.

فدراسیون روسیه

به دلیل مخفیانه بودن و سری بودن اطلاعات موجود در مورد ذخایر هسته ای مسکو، از طرح های هسته ای روسیه اطلاعات دقیقی در دست نیست. طبق برآورد و ارزیابی اتحاد جماهیر شوروی از سال 1945، 55 هزار کلاهک هسته ای تولید کرده است که حدود 30 هزار کلاهک هسته ای در سال 1991 یعنی در پایان جنگ سرد وجود داشتند و به ندرت گزارشاتی را به صورت اتفاقی برای کمک به محاسبه و برآورد میزان ذخایر هسته ای روسیه توسط مأموران این کشور تهیه شده است. این اطلاعیه ها و ابلاغیه ها به نتیجه نرسیدند و ناکام ماندند. اکثراً نیز در توضیحات و تاریخ های مراجعه اغلب مبهم و دو پهلو هستند. هم چنین ویکتور میخائیلف (Victor Mikhailov) وزیر انرژی اتمی روسیه در سال 1993 فاش ساخت که شوروی 45 هزار کلاهک هسته ای ذخیره نموده است. با یک دهه تأخیر میخائیلف اعلام نمود که روسیه نزدیک به نیمی از این کلاهک های هسته ای را منهدم نموده است.
وزارت دفاع امریکا و سازمان اطلاعات این کشور (سیا) تخمین زده اند که نزدیک به هزار کلاهک هسته ای را هر ساله در طی سال های دهه 1990 منهدم ساخته است. طبق بررسی های انجام شده از 16 هزار کلاهک هسته ای غیرفعال، روسیه به 5 هزار و 830 کلاهک هسته ای استراتژیک مجهز می باشد که از انهدام آنها خودداری می کند. علاوه بر این بسیاری از کلاهک ها در انتظار انهدام به سر می برند. طبق معاهده مسکو، روسیه متعهد شده بود که بیش از 2 هزار و 200 کلاهک هسته ای استراتژیک عملیاتی را حفظ نکند و مابقی آنها را منهدم سازد. اما زرادخانه هسته ای روسیه تحت نظارت این توافقات بسیار محدود گردید. از سوی دیگر محصولات سیستم های هسته ای روسیه به کندی عمل می کرد. هر چند که نمی توان اطمینان حاصل نمود که روسیه به دلیل محدودیت ها و کمبودهای مالی و اقتصادی به میزان قابل توجهی کلاهک هسته ای استراتژیک مدرن داشته باشد. به موجب توافقات معاهده سالت یک، روسیه می بایستی میزان کلاهک های هسته ای خود را تا سقف هزار و 500 کلاهک کاهش می داد و به همین دلیل تحت فشار شدید قرار داشت. با گذشت زمان ایالات متحده امریکا این محدودیت ها را نپذیرفت.

بریتانیا

براساس محاسبات صورت گرفته ی بریتانیا از سال 1953 حدود هزار و 200 کلاهک هسته ای تولید کرده است. زرادخانه هسته ای بریتانیا در سال های 1970، 350 کلاهک هسته ای تولید کرد و سپس بخش عمده ای از آن را کاهش داد. به موجب آمار موجود در حال حاضر ذخیره هسته ای بریتانیا حدود 200 کلاهک هسته ای استراتژیک و در زیرمجموعه کلاهک های استراتژیک قرار دارد که از طریق سکوهای موشک های بالستیک قابلیت پرتاب دارند. همچنین از طریق زیردریایی های وان گارد می توانند موشک های هسته ای بالستیک را شلیک کنند. دولت انگلستان در جولای 1998 اعلام نمود که حداقل 200 کلاهک هسته ای عملیاتی خود را حفظ خواهد نمود که 48 کلاهک آن به صورت پیوسته بر روی زیردریایی های در حال گشت زنی مستقر می باشد.

فرانسه

ذخایر هسته ای فرانسه شامل 350 کلاهک هسته ای است. فرانسه در سال 1992 دارای 450 کلاهک هسته ای بود اما طی دهه ی گذشته موشک های بالستیک زمین به زمین خود را منهدم ساخت و تعدادی از بمب های هسته ای اش را که به وسیله هواپیماهای جنگنده و شکاری پرتاب و رها می شدند از بین برد. فرانسه در ابتدا پیش بینی نموده بود که به موشک های بالستیک (M15) که توسط کشتی های جنگی شلیک می شود مسلح شود. همچنین طبق گزارشات رسیده قرار بود که دولت فرانسه این تجهیزات را در سال 2010 با کلاهک های جدید هسته ای (کلاهک هسته ای اقیانوسی (Oceanique Tete Nucleaire) گسترش دهد. احتمال داده می شود فرانسه در حال مجهز شدن به کلاهک های هسته ای اقیانوس پیمایی است که از زیردریایی ها شلیک می شوند.

چین

زرادخانه های چین مجهز به 200 کلاهک هسته ای است. این کشور در سال 1993، 435 کلاهک هسته ای در اختیار داشت. اما به موجب اطلاعات جدیدی که درباره ی زرادخانه هسته ای چین به دست آمده است، برآورد می شود که این کشور حدود 600 کلاهک هسته ای از سال 1994 تا سال 2004 تولید کرده باشد. به موجب گزارشات سازمان های امریکایی و آژانس دفاعی آمریکا برآورد شده است که تعداد کلاهک های هسته ای چین اساساً علیه ایالات متحده آمریکا در دهه های آتی هدایت خواهد شد و این کلاهک ها تا سقف یکصد کلاهک هسته ای افزایش خواهند یافت.

هند و پاکستان

اطلاعات دقیق و رسمی از میزان ذخایر هسته ای و کلاهک های هسته ای موجود در زرادخانه های هند و پاکستان در دست نیست. اما به طور کلی تصور می شود که آنها حداقل به 110 کلاهک هسته ای مجهز هستند که تعدادی از این کلاهک ها به لحاظ عملیاتی شاید کاربرد وسیعی نداشته باشند. کارشناسان مستقل برآورد کرده اند که هند به اندازه کافی مواد شکافت پذیر برای ساخت 60 الی 105 کلاهک هسته ای را دارد. اما این کشور شاید نتواند بیش از 50 الی 60 کلاهک هسته ای را تولید کند. برعکس این کارشناسان معتقدند که پاکستان به اندازه کافی مواد شکافت پذیر برای ساخت 55 تا 90 کلاهک هسته ای را دارد و در حال حاضر 40 الی 50 کلاهک هسته ای را تولید نموده است. این گزاراشات نشان می دهد که دو کشور هند و پاکستان در حال افزایش ذخایر هسته ای خود هستند.

اسرائیل

با توجه به اظهارت اخیر المرت، نخست وزیر اسرائیل مبنی بر این که اسرائیل دارای تسلیحات هسته ای است، ادعاهای گذشته که بر تسلط اسرائیل به سلاح های هسته ای اذعان می داشت نیز تأیید گردید. آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا به این نتیجه رسید که 60 الی 80 کلاهک هسته ای توسط اسرائیل و با کمک سایر کشورهای غربی به ویژه کمک های تکنولوژیکی امریکا تولید شده است. بررسی ها نشان داده اسرائیل به میزان کافی مواد شکافت پذیر برای تولید 110 تا 190 کلاهک هسته ای را داراست (البته در برخی از گزارشات تعداد کلاهک های هسته ای اسرائیل 200 کلاهک آمده است). آژانس اطلاعات دفاعی امریکا افزایش محدود کلاهک هسته ای اسرائیل را تا 2020 پیش بینی کرد.

کره شمالی

کره شمالی دارای یک راکتور الکتریکی 5 مگاواتی که گرافیت و سرب سیاه تولید می کند است. این راکتور در سال 1986 شروع به فعالیت کرده است و با گاز سرد می شود. کارشناسان معتقدند که کره شمالی دارای 43 کیلوگرم پلوتونیوم شکافته شده می باشد و ده کیلوگرم پلوتونیوم را بازفرآوری نموده است. با توجه به قدرت و ظرفیت های فنی کره شمالی و تمایل و گرایشات این کشور در تولید بمب، پیونگ یانگ می تواند حداقل شش یا حداکثر 15 کلاهک هسته ای تولید کند. در صورتی که کره شمالی راکتور 50 مگاواتی خود را تکمیل کند، توانایی تولید 60 کیلوگرم پلوتونیوم را در هر سال دارد که به این کشور اجازه می دهد ذخایر هسته ای خود را به صورت بالقوه از 10 به 15 کلاهک هسته ای در هر سال افزایش دهد.

مسیر آینده

در مجموع پنج قدرت هسته ای در ابتدا اصرار بر این موضوع داشتند که سلاح های هسته ای برای امنیتشان اساسی و حیاتی است. این کشورها با تأکید بر معاهدات کنترل تسلیحات همواره تلاش داشته اند از اشاعه سلاح های هسته ای به صورت افقی جلوگیری کنند. حتی در برخی موارد از دستیابی کشورهای فاقد فناوری هسته ای به این فناوری با کاربرد صلح آمیز با ابزارهای مختلف ممانعت به عمل آورده اند. اما در عین حال همواره سعی کردند توانمندی هسته ای خود را به صورت افقی توسعه داده و به تولید انواع بمب های هسته ای پیشرفته اقدام نمایند.
به طور مثال دانشمندان نظامی هند برای کسب سه دسته از توانمندی های هسته ای از جمله موشک های بالستیک زمینی، هواپیماهای جنگنده و موشک هایی که از زیردریایی ها شلیک می شوند در حال فعالیت هستند و این کشور با توجه به توافقات گسترده ای که اخیراً با سایر دولت ها داشته، درصدد است به این توانمندی دست یابد و موازنه منطقه ای را با چین و پاکستان حفظ کند.
این سؤال مطرح است که آیا میزان دقیق کلاهک ها در زرادخانه هسته ای اسرائیل همچنان مبهم خواهد ماند؟
پاسخ به این سؤال تا حد زیادی به توسعه برنامه هسته ای ایران بستگی دارد. آنها معتقدند ایران 3 تا 10 سال آینده به کلوب قدرت های هسته ای جهان ملحق می شود. به رغم پیشرفت های حاصله از سوی دولت ها برای کاهش ذخایر زرادخانه های هسته ای جهان، ملت های جهان پذیرفتند با اعمال فشار بر دولت هایشان از بقایای ذخایر هسته ای به منزله ی عملی پسندیده صرف نظر نمایند. این اقدام تا زمانی که قدرت های هسته ای در مسیر امحاء یا نابودی ذخایر هسته ای شان گام ننهند تداوم خواهد یافت.

مقالات جهان سیاست
منبع: نامه پژوهشکده، سال چهارم، بهار و تابستان 1359، شماره 1 و 2، .