نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی




 

پس از فتح ایران اما جندی شاپور از آفت خرابی محفوظ و از برکت این مرکز بزرگ علمی قسمت هائی از جنوب کشور از ویرانی ها و خرابی ها مصون ماند.
«جندی شاپور که دارای دانشگاه و محل علوم بود از طرف «زرین عبدالله» محاصره شد و چون قادر به فتح آن نبود، «ابوسیره» فاتح شوش به مدد او رفت ولی شدت محاصره سودی نبخشید. روزی مردم شهر دروازه را باز کرده گله را به طور عادی خارج و بازار را مفتوح و کشاورزان و باغبانان در پیرامون شهر متفرق شدند، مثل این که جنگی واقع نشده. مسلمین از آن وضع تعجب کرده علت را پرسیدند. محصورین گفتند شما به ما امان دادید و باز بر تعجب آن ها افزوده و منکر شدند. اهالی جندی شاپور تیری آورده ارائه دادند. بر آن تیر که از طرف مسلمین رها شده بود، امان به مردم آن شهر داده شده بود.
«چون تحقیق کردند معلوم شد، یکی از اسراء ایران که برده و بنده بود از میان مسلمین آن تیر را نوشته و خودسرانه انداخته بود، که مردم آن را وسیله ی نجات خود دانسته و با اطمینان آن تیر دروازه را گشودند و به کار خود مشغول شدند. چون از غلام علت را پرسیدند گفت: من خواستم دل سوزی کرده خون آن ها ریخته نشود زیرا آن ها قوم من هستند.
«امیر گفت: این امان از طرف یک بنده داده شده نه از مسلمین. آن ها گفتند ما نمی توانستیم بنده را از خواجه تشخیص دهیم. پس از مشورت عموم مسلمین گفتند: در اسلام میان بنده و خواجه تفاوتی نیست. هم چنین امیر و یک فرد از سپاهیان هر که این امان را داده، امیر را به اجراء آن ملزم کرده است. ناگزیر امان را تثبیت کردند و این نیز یکی از بهترین سیاست های اسلام بود و با همین اوضاع و احوال سراسر جنوب ایران را تصرف کردند. تاریخ تصرف آن تا سنه هفده و اوائل سنه هیجده هجری به طول کشید» (نقل از کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام ترجمه آقای عباس خلیلی).
پس از آن که جندی شاپور از صورت یک مرکز علمی افتاد باز مرکز تجاری و اقتصادی بود.
بدین ترتیب جندی شاپور کم کم از عظمت و اقتدارش کم شد و پس از طلوع ستاره اقبال بغداد و مرکزیت یافتن این شهر برای علوم به وسیله خلفای عباسی ستاره جندی شاپور افول یافت و این امر بر اثر مجاهدت خلفای عباسی و زمانی خواستن اطباء جندی شاپور به بغداد و علل دیگر به عمل آمده است.
یاقوت حموی گوید: «از این شهر گذشتم، اما در این موقع اثری از عظمت سابقش ندیدم». در نزهه القلوب جندی شاپور شهری متوسط ذکر شده که نیشکر زیاد داشته ولی خرابه است.
در خاتمه این مبحث متذکر می گردم که برای تعیین محل حقیقی جندی شاپور که از نزدیک مطالعه کردم، تا اندازه ای موضوع روشن شد. اکنون برای تکمیل آن اطلاعاتی که اخیراً از یکی از همکاران دریافت داشته ام می نگارم:
آقای دکتر فریدون ارفع دانشیار دانشکده پزشکی و رئیس ایستگاه تحقیقاتی پزشکی و بهداشتی دزفول شرح زیر را در اختیار بنده گذارده اند که ضمن تشکر از همکاری ایشان در آخر این مبحث متذکر می گردد:
«اکنون در قریه شاه آباد از طرف ایستگاه تحقیقات پزشکی دزفول طرح مبارزه با بیماری بیلارزیوز از طرف انستیتو تحقیقات بهداشتی دانشگاه تهران به عنوان قریه نمونه انتخاب شده و کلیه تسهیلات بهداشتی از قبیل حمام و تأمین آب و آشامیدنی و حفر چاه و نصب تلمبه و لوله کشی و رخت شوی خانه و دبستان در آن به عمل آمده است. به علاوه تمام بیماران مبتلی به بیلارزیوز در قریه مزبور درمان شده اند.
«قنات قدیمی شاه آباد که در دو کیلومتر و نیمی غربی شاه آباد قرار دارد، در سال 1341 خورشیدی توسط آقای سلطانی بهبهانی نماینده مجلس شورای ملی سابق که به باستان شناسی وارد بودند باز دیده شده. ایشان (آقای سلطانی) عقیده دارند که این مجری آب روی (کانال) بوده که آب را از رودخانه دز به جندی شاپور می آورده است و در زمان ساسانیان بنا شده، ضمناً پایه هائی که بر روی آب قرار دارد دلیل وجود پلی بر روی آن می باشد.
«چهارماه پس از این بازدید هیئتی باستان شناسی (محتملاً از دانشگاه هاروارد آمریکا) در شمال شرقی شاه آباد حفاری کردند که معلوم شد مربوط به دوره صفویه بوده است. این هیئت هم چنین بر روی آب روی فوق الذکر (کانال) کار کرده و مقداری خاک آن را خارج ساخته اند و آن ها نیز به مانند آقای سلطانی عقیده داشتند که این آب رو در زمان ساسانیان ساخته شده است».
این بود نظر آقای دکتر ارفع که در بالا قلمی گردید.
برای آن که وضع و محل شاه آباد (که بر حسب عقیده و نظر اغلب مورخین محل جندی شاپور بوده) معین گردد متذکر می گردم که:
«قریه شاه آباد بین شوشتر و دزفول قرار دارد. فاصله این قریه تا شوشتر قریب پنجاه کیلومتر (شوشتر شرق شاه آباد است) و تا دزفول قریب پانزده کیلومتر می باشد (دزفول غرب شاه آباد است) و آبروی سابق الذکر (کانال) در دو کیلومتر و نیمی جنوب غربی شاه آباد واقع شده که در آن حفاری به عمل آمده است. ضمناً اضافه می کند که فاصله بین دزفول و اندیشمگ نه کیلومتر است.
چنان که آمد کانال در دو کیلومتر و نیمی جنوب غربی شاه آباد است. به شرح ایضا قریه به نام «چقامیش» در جنوب غربی کمی دورتر از کانال قرار دارد که در آن نیز حفریاتی شده است (1345 خورشیدی).
منبع :نجم آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم 1375.