نویسنده: سید حسین هاشم




 

آسیب های ماهوی فرهنگ

۱. سستی باور به مبانی فرهنگ

هر کنشی، خواه کنش های فردی و خواه کنش های جمعی، متضمن درونی کردن احکام دستوری، یعنی ارزش ها و هنجارهاست. این احکام دستوری در برخی حالت ها ناشی از وجود نظام فشارهای اجتماعی است؛ « می دانم اگر مرتکب فلان رفتار (مثلاً بزهکارانه) شوم، نتیجه اش قرار گرفتن در فشار سخت اجتماعی خواهد بود. اما این احکام بیشتر اوقات از باورها نیز ناشی می شوند، حتی اگر هیچ ضمانت اجرایی برای آنکه رفتار «الف» را بر رفتار «ب» ترجیح دهم وجود نداشته باشد، ممکن است اتفاق بیفتد و غالباً هم اتفاق می افتد، که در عمل، «الف» را بدون تردید انتخاب کنم، چون متقاعد شده ام عمل «الف» بر «ب» ترجیح دارد. بیشتر اوقات، منافع و باورها از مؤلفه های اصلی کنش هستند.» (ریمون بودون، فرانسوا بوریکو، /۹۱)
از نمونه های بیرونی و اجتماعی این مدعا به این موضوع اشاره کرده اند که: «تنها در نتیجه ملاحظات فرصت طلبانه نیست که حکومت های جامعه لیبرال، از جنگ جهانی دوم به بعد، سیاستِ بازِ توزیع درآمدها را از راه گسترش خدمات تأمین اجتماعی در پیش گرفته اند، بلکه این سیاست، نتیجه باور بر حق بودن ارزش های مساوات طلبانه نیز هست.» (همان). قرآن کریم در سوره مبارکه «دهر»، هنجار ها و رفتارهای ایثارگرانه گروهی از مردم را که با آرایه «ابرار» ستایششان کرده و میان گزینه ها و انتخاب های گوناگون رفتاری قرار داشته اند، یاد کرده است. آنها از میان چندین انتخاب، رفتاری را بر می گزینند که سخت و طاقت فرسا می نموده است، بی آنکه فشار اجتماعی و یا عامل بیرونی دیگری در این انتخاب دخالت داشته باشد، بلکه عامل اصلی این انتخاب، کسب رضایت الهی و رسیدن به پاداش افزون جهان واپسین (= باور به حقانیت چنان رفتاری) بوده است؛
(إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا * ... یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا* وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا* إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا) (انسان/۹-۵) «به یقین ابرار (و نیکان) از جا می می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است، از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جاری می سازند. آنها به نذر خود وفا می کنند، و از روزی که شر و عذابش گسترده است می ترسند، و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می دهند. (و می گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم، و هیچ پاداشی و سپاسی از شما نمی خواهیم.»

۲. تغییر نقش عناصر فرهنگی

به نظر بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی، فرهنگ، جهان بینی و باورهای اعتقادی، خودسرانه و بدون ارتباط تنگاتنگ با زندگی اجتماعی و تجربیات گذشته جوامع تحول نمی پذیرد. از باب نمونه، باور تقدس آمیز جامعه هندوان نسبت به گاو، آن گونه که «ماروین هریس» در کتاب «گاوها، خوک ها، جنگل ها و جادوگران یا چیستان های فرهنگی» مطرح می کند، بدان سبب رشد یافته است که گاو، در زندگی اعضای جامعه هندی، ارزش اقتصادی عظیمی دارد. هر گاو یک روستایی هندی، درحقیقت کارخانه ای است که محصولاتش عبارت است از: مواد خوراکی (شیر و کره) مواد سوختنی برای پخت و پز (فضولات خشک شده گاو، با حرارت تمیز و ملایمی که ایجاد می کند، برای این منظور بسیار مناسب است)، کف پوش (خمیر حاصل از جنباندن فضولات گاو در آب و سپس خشکاندن آن، پوشش مؤثری برای سطوح خاکی به دست می دهد که به آسانی قابل روبیدن است) و مهم تر از همه، زور (گاو نر) برای بارکشی و گاوآهن روستاییان. هریس نشان می دهد که کمتر از ۲۰% موادی که گاوهای هندی مصرف می کنند، برای انسان ها خاصیت غذایی دارد. پس به طور کلی، گاو، مواد کم ارزش از نظر روستاییان هندی را به فراورده های بسیار پر ارزش مبدل می کند.
کوتاه سخن اینکه، مفهوم هندی تقدس گاو، بر اساس تجربه نسل های بی شمار از مردم هند استوار شده و هنوز هم خواص عملی خود را از دست نداده است. (دانیل بیتس، فرد بلاک، /۷۴و۷۵) بر اساس این رهیافت، می توان به یکی از مهم ترین راهبردهای عملی و کاربردی دست یافت و آن اینکه برای بالا بردن ارزش یک هنجار و یا سنت فرهنگی، باید میزان کارکرد و اهمیت آن را در زندگی انسان ها و افراد جامعه بالا ببریم. بدین سان، فرو کاستن نقش کارکردی یک عنصر فرهنگی در گذر زمان و توالی نسل ها - به ویژه آن گاه که آن عنصر در ساختار فرهنگی دارای منزلت و جایگاه کلیدی باشد- و یا واگذاری نقش کارکردی آن به عنصر فروتر از حیث منزلت و جایگاه و یا حتی عنصری که در مجموعه اعضای یک سیستم فرهنگی، بیگانه قلمداد می گردد، آسیب فرهنگی را پدید می آورد.
از همین منظر شاید بتوان به بخشی از راز نهفته در یکی از اسلوب های بیانی قرآن کریم ـ که در نهادینه سازی باور توحیدی و یگانه پرستی از آن سود جسته است ـ وقوف یافت، و آن اینکه قرآن کریم به هنگام دعوت انسان ها به یگانه پرستی و اثبات الوهیت و ربوبیت انحصاری خداوند مورد نظر انبیای الهی و کتاب های آسمانی، از یک سو بر روی برخی از صفت های فعلی خداوند تأکید می ورزد؛ همچون منعم بودن انحصاری خداوند، رفع مکروهات و گرفتاری انسان ها از جانب خدای یگانه و اینکه رزق، تنگنا و گشایش در معیشت، مرگ و زندگی، سلامت و بیماری و...، همه در دست اوست و آن گاه این نتیجه را می گیرد که پس باید او را بپرستید. و از سوی دیگر، قرآن کریم برای نفی الوهیت و خداوندی خدایان دروغین انسانی و غیر انسانی، نقش کارکردی آنان در مسائل عینی و عرصه حیات فردی، اجتماعی و زندگی این جهانی انسان ها را فرو می کاهد و آن گاه نتیجه می گیرد که پس نباید آنان را مورد پرستش قرار داد و بر مسند خداوندگاری نشاند. آیات زیر، نمونه و نشانگر همین اسلوب و شیوه قرآنی است که خود می تواند یکی از مهم ترین راهکارهای مهندسی فرهنگی و آسیب زدایی از برخی باورها، سنت ها و ارزش ها در نظام فرهنگی باشد:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (بقره/۲۲-۲۱) «ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید؛ تا پرهیزکار شوید. آن کس که زمین را بستر شما و آسمان [= جو زمین] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه ها را پرورش داد تا روزیِ شما باشد. بنابراین، برای خدا همتایانی قرار ندهید، درحالی که می دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده اند و نه شما را روزی می دهند).»
(کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَکُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ * هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الأرْضِ جَمِیعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (بقره/۲۹-۲۸) «چگونه به خداوند کافر می شوید؟! درحالی که شما مردگان (و اجسام بی روحی) بودید و او شما را زنده کرد؛ سپس شما را می میراند؛ و بار دیگر شما را زنده می کند؛ سپس به سوی او بازگردانده می شوید. (بنابراین، نه حیات و زندگی شما از شماست و نه مرگتان؛ آنچه دارید از خداست).»
( قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا وَاللَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (مائده/۷۶) «بگو: آیا جز خدا چیزی را می پرستید که مالک سود و زیان شما نیست؟ و خداوند شنوا و داناست.»
از نمونه های این نوع آسیب، افزون بر شرک و بت پرستی که در فرهنگ های بشری جوامع پیشین وجود داشته است، می توان به موارد زیر اشاره کرد که حتی در فرهنگ ادیان آسمانی و وحیانی روی داده است:

الف) خدا انگاری انسان (= غلو)

قرآن کریم در مقام نکوهش و سرزنش مسیحیان و برشماری تغییرها و آسیب های ماهوی وارد شده بر دیانت مسیحی، ازجمله غلو مسیحیان درباره عیسی (ع) و خدا انگاری وی را یادآور می شود و چنان موضوعی را به مثابه آفت و آسیبی می شناسد که می باید از ساحت دیانت و فرهنگ مسیحی زدوده شود؛
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَلا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَکَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلا تَقُولُوا ثَلاثَهٌ انْتَهُوا خَیْرًا لَکُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلا) (نساء/۱۷۱) «ای اهل کتاب! در دین خود غلو (و زیاده روی) نکنید و درباره خدا غیر از حق نگویید. مسیح عیسی بن مریم فقط فرستاده خدا و کلمه (و مخلوق) اوست که او را به مریم القا نمود و روح (شایسته) از طرف او بود. بنابراین، به خدا و پیامبران او ایمان بیاورید و نگویید: «(خداوند) سه گانه است.» (از این سخن) خودداری کنید که برای شما بهتر است. خدا، تنها معبود یگانه است؛ او منزه است که فرزندی داشته باشد؛ (بلکه) از آن اوست آنچه در آسمان ها و در زمین است و برای تدبیر و سرپرستی آنها، خداوند کافی است.»
به دلیل منزلت و جایگاه رفیع توحید- و تنزیه خداوند از آرایه ها و پیرایه های انسانی- در سازواره فرهنگ ادیان توحیدی و آسمانی، فرزند خدا انگاشتن عیسی که از سویی، فرو کاستن منزلت ربوبی در حد بشر زمینی و از دیگر سوی، فرا روندگی در موقعیت و منزلت بشر زمینی تا سرحد خداوندی قلمداد می گردد، از نظر قرآن، منشأ به وجود آمدن فاحش ترین انحرافی بوده که تاریخ مسیحیت را خدشه دار کرده است و در حقیقت خاستگاه دیگر انحرافات موجود در آیین مسیحیت به شمار می رود. چنان که یاد کرد «غلو» به مثابه روشی در فهم و دریافت آموزه های دینی، در فراز نخست آیه، بیانگر آن است که پسر خدا انگاشتن عیسی از سوی مسیحیان، یکی از مصادیق غلو در دین است و نه مفهوم انحصاری آن. بلکه غلو، به معنای تغییر و جا به جایی موقعیت ها و نقش های عناصر دینی و فرهنگی، می تواند دایره وسیع تری از این موضوع را نیز داشته باشد. استدلال قرآن بر آسیب شماری این باور، نفی کارکرد و نقشی است که نصرانیان برای مسیح می پنداشتند و منحصر بودن آن نقش و کارکرد برای خداوند یگانه که آفریدگار و مدبر هستی است؛
(لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا إِنْ أَرَادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَأُمَّهُ وَمَنْ فِی الأرْضِ جَمِیعًا وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا یخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر) (مائده/۱۷) «آنها که گفتند: خدا، همان مسیح بن مریم است، به طور مسلم کافر شدند؛ بگو: اگر خدا بخواهد مسیح بن مریم و مادرش و همه کسانی را که روی زمین هستند، هلاک کند، چه کسی می تواند جلوگیری کند؟ (آری) حکومت آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو قرار دارد، از آن خداست. هرچه بخواهد می آفریند، (حتی انسان بدون پدر، مانند مسیح) و او، بر هرچیزی تواناست.»
در آیه سی ام از سوره مبارکه «توبه»، به وجود آسیب بنیادین غلو و خدا انگاری انسان در فرهنگ یکی دیگر از ادیان توحیدی اشاره شده و آن عقیده یهودیان (قدر مسلم، باور گروهی از یهودیان مدینه) به خدا پنداری انسان است که عزیر (= عزرا) را پسر خدا می شمردند و نیز، به پیشینه این اعتقاد در میان امت های کافر پیش از یهود و نصارا اشاره شده است؛
(وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ یُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُون) (توبه/۳۰) «یهود گفتند عزیر پسر خداست. و نصارا گفتند: مسیح پسر خداست. این سخنی است که با زبان خود می گویند، که همانند گفتار کافران پیشین است؛ خدا آنان را بکشد، چگونه از حق انحراف می یابند!»
بر اساس این آیه، پیش از ادعای یهودیان درباره عزیر و قبل از ادعای مسیحیان درباره عیسی، افرادی بودند که همچون مسیحیان و یهودیان، پسر و اولاد داشتن را به خداوند نسبت می داده اند و بدین سان قرآن از رهگذر برجسته سازی خطر آسیب غلو و ریشه های ممتد و عریض آن تا اعماق تاریخ و فرهنگ گذشتگان و به دیگر سخن، تغییر و جا به جایی نقش عناصر بنیادین یک فرهنگ و آثار و کارکرد های ویرانگر و تخریبی آن و امکان راهیابی آن در دیانت اسلا می ، امت مسلمان را از گرفتار آمدن در دام چنان آسیبی بر حذر می دارد. (حامد الگار، /۲۹و۳۰)

ب) بیهوده گرایی

در فرهنگ اسلامی، منزلت والای دانش افزایی و طی مدارج علمی و نیز انتقال معلومات و اندوخته های علمی به سایرین، بر کسی پوشیده نیست. بر اثر همین وضوح و پیدایی است که قرآن کریم برای نشان دادن فاصله بسیار مقام و منزلت دانایان نسبت به نادانان، عقل و خرد انسانی را به داوری می خواند و می پرسد:
(قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (زمر/۹) «ای پیامبر (ص) از مردمان بپرس: دانایان و نادان ها برابرند؟»
یعنی هر صاحب خردی می داند که دانا و نادان برابر و همسان نیست. از سوی دیگر در متون روایی بسیاری، روی آوردن به فعالیت های فاقد سود و ره آورد واقعی و گذراندن فرصت ها به سرگرمی های عبث و بی ثمر، نکوهش شده است. حال اگر در جامعه ای مجسمه سازی، شطرنج و مانند این گونه فعالیت ها که- گذشته از فواید اندک جسمی و قابل دسترسی از راه های دیگر و بهتر- منافع واقعی ندارند و کمال آور و رشد دهنده حیات عقلانی و انسانی جوامع بشری نیستند، منبع تأمین معیشت و مورد ارج گذاری قرار گیرد، ولکن دانش اندوختگی در رشته های علوم انسانی، اجتماعی و تکیه زدن بر مسند استادی دانشگاه و یا علوم دینی، مایه تأمین نیاز های ضروری زندگی نشود، بی گمان، اکثریت به شغل و وظایف گروه نخست روی می آورند و جامعه دچار آسیب فرهنگی می شود و چون این نوع دگردیسی ارزشی به نگاه و ارزش داوری دین منتسب می گردد، می توان نام آسیب ماهوی (دگردیسی و اختلال در حقیقت دین) بر آن نهاد و بدین سان است که جا به جایی ارزش ها و نقش ها، آسیب ماهوی فرهنگ را سبب می شود و یا مثال های دیگر.

ج) خرافه پرستی

انسان به حکم ضرورت و نیاز زندگی، ناگزیر از آن است که نمود های هستی را بشناسد، تفسیر کند و میان آنان رابطه و نسبت برقرار سازد. برخی از این امور، تجربه پذیر و گروهی نیز عقل یابند و دسته ای نیز به هدایت و تفسیر فرا انسانی نیاز دارند. انسان ابتدایی، در هر سه حوزه یاد شده امکان در افتادن به خطا و تفسیر و تبیین ناصواب را داشته است و از همین رهگذر، جادو باوری و خرافه پرستی، که خود نوعی از تغییر و جا به جایی نقش ها و کارکرد ها و نشاندن اسباب و علت های موهوم در جای اسباب و علت های واقعی است، در جوامع نخستین، بسیار شایع و پررونق بوده است. به تناسب پویایی و گسترش دامنه تجربه انسان و نیز تکامل عقلانی وی، قلمرو باورهای خرافی و پوچ، در دو عرصه نخست برچیده شده است، اما در سومین ساحت، همچنان امکان لغزش و خطا، همپای دریافت ها و باورهای انسانی، به قوت خود باقی است و دامنگیر جوامع بشری از گذشته دور تا به اکنون بوده است. راهیابی این گونه باور ها در قلمرو آموزه های وحیانی، در شمار آسیب هایی است که در آسیب شناختی قرآنی بدان توجه جدی شده است؛ قرآن با یادکرد خرافه اندیشی دو گروه از امت های سلف (اصحاب قریه و بنی اسرائیل)، پیشینه دور و تاریخی این آسیب را بر می شمارد و همچنین شیوع آن را در فرهنگ و اندیشه عرب جاهلی زمان پیامبر (ص) یاد آور می شود. بنی اسرائیل، قدوم موسی (ع) و یارانش را مایه رویداد های بد پنداشتند و گفتند:
(فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَهُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون) ( اعراف/ ۱۳۱) «هنگا می که نیکی (و نعمت) به آنها می رسید، می گفتند: به خاطر خود ماست، ولی موقعی که بدی (و بلا) به آنها می رسید، می گفتند: از شو می موسی و کسان اوست. آگاه باشید سرچشمه همه اینها نزد خداست، ولی بیشتر آنها نمی دانند.»
چنان که ساکنان شهر انطاکیه در برابر دعوت فرستادگان الهی، حضور آنان را عامل حوادث ناخوشایند و گرفتاری های اجتماعی خود انگاشتند؛
(قَالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنَا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَلَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذَابٌ أَلِیم) (یس/۱۸) «آنان (اصحاب قریه= انطاکیه) گفتند: ما شما را به فال بد گرفته ایم (و وجود شما را شوم می دانیم) و اگر ازسخنان خود دست بر ندارید، شما را سنگسارخواهیم کرد و شکنجه دردناکی از ما به شما خواهد رسید.»
همین منطق خرافی را قریشیان نیز در برابر پیامبراسلام (ص) در پیش گرفتند؛
(وَإِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَهٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَمَالِ هَؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا) ( نساء/۷۸) «اگر به آنها [= منافقان] حسنه (و پیروزی) برسد، می گویند: این از ناحیه خداست. و اگر سیئه (و شکستی) برسد، می گویند: این از ناحیه توست. بگو: همه اینها از ناحیه خداست، پس چرا این گروه حاضر نیستند سخنی را درک کنند؟!»
در آیات شریفه دیگر، قرآن، منطق تما می انسان های دور افتاده از جاده صواب و راهکار های وحیانی را، توسل به خرافات معرفی و آن را نوعی آسیب و بیماری در اندیشه انسانی قلمداد می کند:
(لا یَسْأَمُ الإنْسَانُ مِنْ دُعَاءِ الْخَیْرِ وَإِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَئُوسٌ قَنُوطٌ* وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَهً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی...)(فصلت/ ۵۰-۴۹) «انسان هرگز از تقاضای نیکی (و نعمت)خسته نمی شود و هرگاه شر و بدی به او برسد، بسیار مأیوس و نومید می گردد! و هرگاه او را رحمتی از سوی خود، بعد از ناراحتی که به او رسیده بچشانیم، می گوید: این به خاطر شایستگی و استحقاق من بوده است.»
در هر چهار آیه شریفه، نسبت دادن حوادث و رویداد ها به عوامل انسانی و غیر واقعی نکوهش شده و تفسیر از این دست را برآیند نادانی و دست نیافتن به فهم و عمیق و مطابق با واقعیت هستی قلمداد کرده است؛(فَمَالِ هَؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا)(نسا/۷۸)

۳. ستیز فرهنگی

قرآن کریم همه انسان ها را به تسلیم در برابر دیانت و مذهبی فرا می خواند که اصول آن روشن و شفاف است. هرگاه فردی به این اصول، پایبندی باوری و رفتاری داشته باشد، به تما می لوازم دیانت اسلا می آراسته می شود و از همه حقوق و امتیازات یک فرد مسلمان برخوردار می گردد؛
(لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم) (بقره/۲۵۶) «در قبول دین اکراهی نیست، (زیرا) راه درست از راه انحرافی روشن شده است. بنابراین، هر کسی که به طاغوت [= بت و شیطان و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است که گسستی در آن نیست. و خداوند شنوا و داناست.»
این درحالی است که در واقعیت فرهنگی و فکری جوامع اسلا می، این بساطت، سادگی و فراخنای پذیرندگی و آغوش گشایی، بسی پیچیده شده و در دامن فراخ و پهناور دین، جزیره ها و قلمروهای حیازت شده دینی، با نام مذاهب پدید آمده است که گنجایش و ظرفیت اسلا می را به غایت کوچک، لاغر و خصوصی کرده است و در نتیجه، دعواها و منازعه بر سر اردو زدن در این قلمرو کوچک سر برآورده و کیان و هویت اصلی دین در این گیرودار از دید ها به دور مانده است. سخن شفاف و صریح قرآن در این باره چنین است:
(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم) (آل عمران/۱۰۵ ) «و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ (آن هم) پس از آنکه نشانه های روشن (پروردگار) به آنان رسید. و آنها عذاب عظیمی دارند.»
در این آیه شریفه، افزون بر آنکه آسیبی از آسیب های ماهوی و درون دینی (= فرقه سازی) یاد شده، روی سخن با کسانی است که آگاهان و نخبگان جامعه به شمار می روند؛ چه هم آنان از بینات و نشانه هایی که آیه شریفه از آن سخن می گوید آگاه هستند و نیز هم آنان هستند که پیرایه ها بر دین می بندند و فرقه و مذهب می سازند و طرفدارانی پیدا می کنند. و بدین سان، منظور از اختلافی که در این آیه شریفه مطرح است، اختلاف بین توده و عموم مردم و یا اختلاف های خارج از ساحت فکر، فرهنگ و اندیشه نیست، چه این گونه اختلاف ها، پاره ای طبیعی و گریز ناپذیر و پاره ای نیز چندان مهم نیست تا بدین پایه و پیمانه تأکید را برتابد.

۴. گسست فرهنگی

فرهنگ دینی بسان یک سیستم و نظام در هم تنیده ای است که با نادیده انگاری و یا از کار افتادگی یک حلقه و بخش، تما می سیستم، ویژگی کارکردی خویش را از دست می دهد، گو اینکه در نظام هایی که کاملاً آبشخور بشری دارد، بتوان چنین انتظاری داشت که آسیب پذیری سیستم محدود به قلمرو همان بخشی شود که مغفول واقع شده و یا نقش آن فرو کاسته شده است، اما در نظام های فرهنگی مبتنی بر دین و آموزه های وحیانی، به دلیل فشردگی، در هم تنیده بودن و استواری و مبتنی بودن بخش های مختلف سیستم بر یکدیگر، این گسستگی تصور نمی رود.
(... أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلا خِزْیٌ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون) ( بقره/۸۵) «آیا به بعضی از دستورات کتاب آسمانی ایمان می آورید و به بعضی کافر می شوید؟! برای کسی از شما که این عمل (تبعیض در میان احکام و قوانین الهی) را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان، چیزی نخواهد بود و در روز رستاخیز به شدیدترین عذاب ها گرفتار می شوند و خداوند از آنچه انجام می دهید غافل نیست.»
(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَرُسُلِهِ وَیَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلا* أُولَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُهِینًا*وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولَئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا) (نساء/۱۵۲– ۱۵۰) «آنانی که خدا و پیامبران او را انکار می کنند و می خواهند که میان خدا و پیامبرانش تبعیض قائل شوند و می گویند: و بعضی را ایمان می آوریم و بعضی را انکار می کنیم و می خواهند در میان این دو، راهی برای خود انتخاب کنند، آنها کافران حقیقی اند و برای کافران مجازات خوار کننده ای فراهم ساخته ایم. (ولی) کسانی که به خدا و رسولان او ایمان آورده و میان احدی از آنها فرق نمی گذارند، پاداششان را خواهد داد؛ خداوند آمرزنده و مهربان است.»
همچنان که پیداست، در این آیات کریمه، باورداری و یا رفتار منطبق با پاره ای از آموزه های دینی و پشت پا زدن و یا مغفول گذاردن پاره دیگر، نامسلمانی قلمداد شده و این بدان معناست که هرگاه جامعه و ملتی از ملت های اسلا می به این وضعیت دچار آید، جامعه بیمار و از نظر فرهنگی آسیب دیده محسوب می گردد. همان گونه که اگر بخشی از پیکره و اعضای یک فرد متروک بماند و کارکرد خویش را از دست بدهد، فرد آسیب دیده به شمار می آید. از نمونه های این گونه آسیب دیدگی ماهوی فرهنگ دینی می توان به مورد زیر اشاره داشت.

الف) گسست انسان شناختی دینی

از جمله نمود های بارز و شایع آسیب دیدگی ماهوی فرهنگ اسلا می در این عرصه که کلیت دین و کارکرد ها و اثرگذاری آن در عرصه حیات اجتماعی و اسلا می ملت های مسلمان را از بین برده و فرهنگ دینی بر اثر آن، رشد و بالنگی و پویایی خویش را از دست داده است، می توان از تبعیض و یا ناسیونالیسم خونی و خاکی پدید آمده در فرهنگ سیاسی و عمو می جوامع اسلا می یاد کرد؛ بدین معنا که فرهنگ اسلا می بر پایه و اصول جهان شمول و تساوی نگر بنا شده است و تنها در این صورت و بر فرض آنکه روبناهای فرهنگی، طرح ها و بنیادهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، رفتاری و الگوهای ذهنی و باوری، همخوان و متناسب با این اصل و قاعده عیار شود، پاسخگوست، نه در غیر آن. بر پای بست همین نگاه و آسیب شناختی قرآنی است که می توان پیوند وثیق میان دو گزاره قرآنی یافت.
قرآن کریم از یک سو برتری جویی های یهودیان و نصرانیان را نکوهش می کند و آن را عامل مخالفت و شقاق و فرو کاستن اثر جبهه دین در برابر کافران و مشرکان می شمارد؛
(وَقَالَتِ الْیَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیر) (مائده/۱۸) «یهود و نصارا گفتند: ما، فرزندان خدا و دوستان (خاص) او هستیم. بگو: «پس چرا شما را در برابر گناهانتان مجازات می کند؟! بلکه شما هم بشری هستید از مخلوقاتی که آفریده؛ هرکس را بخواهد (و شایسته بداند)، می بخشد؛ و هرکس را بخواهد (و مستحق بداند)، مجازات می کند؛ و حکومت آسمان ها و زمین و آنچه در میان آنهاست، از آن اوست؛ و بازگشت همه موجودات به سوی اوست.»
از سوی دیگر در آیات مختلف، آدمیان را از نسل و تبار واحد می شمارد و ارزش های اختیاری چون تقوا و خدا ترسی را عامل برتری می داند که امری است معقول؛ چون در این عرصه هر انسانی مختار و آزاد است که برتری بیشتری کسب کند؛
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیرًا وَنِسَاءً...) (نساء/۱) «ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید. همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید؛ و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت... .»
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیر) (حجرات/۱۳) «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست) گرا می ترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست، خداوند دانا و آگاه است.»
نمونه ها و برآیندهای تلخ و شوم تاریخی این آسیب ماهوی را در اختلافات میان انصار (عرب های قحطانی) و مهاجر (عرب های عدنانی) که در ماجرای سقیفه رخ داد و رویداد های پس از آن در سیمای حکومت های قوم گرایانه ترک و عرب و عجم و جدا شدن ملت های اسلا می از همدیگر، می توان مشاهده کرد و نمونه های عصری آن نیز در ساختارها و تقسیمات سیاسی و بیرونی امت اسلا می بر اساس قومیت، زبان و... چندان برجسته و نمایان است که از دید هیچ بیننده ای پوشیده و پنهان نمی ماند و هم اکنون یکی از مهم ترین راهبرد ها و ابزارهای کارآمد دشمنان اسلام برای قطعه قطعه کردن کشورهای اسلا می ، سوء استفاده از تبارها، نژادها و زبان هاست (بلوچستان، کردستان، تاجیکستان، ترکستان و...)، با آنکه به گواهی تاریخ، در عصر نخستین اسلامی- که روزگار مجد و عظمت مسلمانان و شکوفایی فرهنگ اسلا می بود- تما می مسلمانان با همه اختلاف های های زبانی، قو می و نژادی، حول محور هویت یگانه اسلا می گرد آمدند و در نتیجه شوکت، عزت و تمدن بی بدیل در پرتو فرهنگ سالم و آسیب نادیده اسلامی رقم خورد.

۵. ناسازگاری سامانه های نظام فکری

نظام های فکری فرهنگ ساز و داعیه دار هدایت جوامع بشری، از جمله نظام فکری برآمده از متن دیانت و اندیشه اسلامی، مؤلفه های متنوع دارد؛ همچون سامانه و نظام فرهنگی، نظام اقتصادی و نظام سیاسی. هرگاه این سامانه ها بر پایه اصول و زیرساخت های مشترک بنا نشوند و هر یک از این سامانه ها آبشخور جداگانه داشته باشد، نظام فکری، فرهنگی و اجتماعی، در مجموع آسیب می بیند. قرآن کریم، جامعه مطلوب، آرمانی، و برخوردار از رشد، پویایی و سلامت فرهنگی را جامعه ای می داند که افراد آن، افزون بر ایمان و باور به خداوند و تقواپیشگی در رفتارهای شخصی و فردی، در تعامل اجتماعی، از جمله روابط و نظام اقتصادی، بر اساس اصول و چهارچوب های وحیانی عمل کنند. از همین منظر، روابط و سامانه اقتصادی مطلوب و پویا و رو به شکوفایی و رسیدن به خود کفایی و استقلال اقتصادی را نظا می می داند که از یک سو بر پایه ایمان به خدا، تقوا و پروا داری و از سویی دیگر بر تجارت، نقل و انتقال سالم کالا و پول و به دور از شائبه ربا و از سوی سوم، بر پایه مهر، محبت، عطوفت، انفاق، پر کردن خلأهای اقتصادی و نیاز نیازمندان استقرار یافته باشد، چه در غیر آن، نه تنها نظام اقتصادی، که تما می سامانه های دیگر وابسته، دچار آسیب می شوند؛
(وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُون) (اعراف/۹۶) «و اگر اهل شهر ها و آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکات زمین و آسمان را بر آنها می گشودیم؛ ولی (آنها حق را) تکذیب کردند، ما نیز آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.»
(الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لا یَقُومُونَ إِلا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا...) (بقره/۲۷۵) «کسانی که ربا می خورند، (در قیامت) برنمی خیزند، مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده (و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین می خورد، گاهی به پا می خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: داد و ستد هم مانند رباست (و تفاوتی میان آن دو نیست.) در حالی که خدا بیع را حلال کرده و ربا را حرام.»
(وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاهِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیر) (بقره/۲۶۵) «و (کار) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت (ملکات انسانی در) روح خود انفاق می کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد و باران های درشت به آن برسد، (و از هوای آزاد و نور آفتاب، به حد کافی بهره گیرد،) و میوه خود را دو چندان دهد (که همیشه شاداب و باطراوت است.) و اگر باران درشت به آن نرسد، بارانی نرم به آن می رسد. و خداوند به آنچه انجام می دهید، بیناست.»
بدین سان اگر جامعه ای که از ناحیه فرهنگی، استوار بر شالوده تفکر دینی است، در یک عرصه از عرصه های یاد شده، رویه ای برابر با اندیشه دینی و در عرصه ها و سیستم های دیگر بر اساس نظام های غیردینی و احیاناً معارض با بخش های دین مدار در پیش بگیرد، چنان جامعه ای دچار آسیب خواهد بود و نیازمند بازبینی و انطباق عرصه های ناسازگار و بیگانه با دین با سیستم و نظام دینی می باشد.

۶. تحول فرهنگی

تحول فرهنگی، جریانی است که در آن، یک نظام فرهنگی در نتیجه برخورد با فرهنگ دیگر، دچار تحول و دگردیسی در نهادها، ارزش ها، گرایش ها و روش ها می شود. (نقوی، علی محمد، جامعه شناسی غرب گرا، ۱/۹) قرآن کریم درباره این موضوع، دو مطلب را یادآور شده است؛ نخست اینکه، پیشینه آسیب تحول فرهنگی در آیین مسیحیت و یهودیت را بازخوانی کرده و باور شرک آلود تثلیث مسیحی و ثنویت یهودی را تحول فرهنگی وارد بر این دو آیین بر اثر تماس با فرهنگ های دیگر معرفی کرده است؛ فراز( ذَلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ یُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْل) از آیه سی ام سوره مبارکه توبه، همین معنا را گواهی می کند. گو اینکه براساس همین آموزه قرآنی، برخی از پژوهشگران تاریخ مسیحیت نظر داده اند که کل مفهوم پسر خدا بودن حضرت مسیح، نه پیامد طبیعی رسالت و تعلیم عیسی (ع) ، بلکه پیامد طبیعی ادیان و فرقه های باستانی خاور نزدیک است که در آنها اعتقاد به پسران و دختران خدا نیز شایع بوده است. بنابراین قرآن کریم، شاید در این آیه شریفه به مسیحیان هشدار می دهد که راه آنان را نروند و اگر پیش از آن چنین بوده اند، از این پس بر آن راه باقی نمانند، راهی که از اندیشه خرافی و دیرینه صاحب فرزند بودن خدا نشأت گرفته است. (حامد الگار، / ۲۹و۳۰)
دوم اینکه در کتاب وحیانی قرآن، به تلاش یهودیان و نصرانیان برای ایجاد تحول در فرهنگ مسلمانان اشاره شده است و افزون بر آنکه با شدیدترین بیان، مسلمانان را از گرفتار آمدن به آسیب تحول فرهنگی بر حذر داشته، مجاری و بسترهای این آسیب را نیز یاد کرده است؛
(وَلَنْ تَرْضَى عَنْکَ الْیَهُودُ وَلا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیر) (بقره/۱۲۰) «هرگز یهود و نصارا از تو راضی نخواهند شد تا به طور کامل تسلیم خواسته های آنها شوی و از آیین (تحریف یافته) آنان پیروی کنی، بگو: هدایت الهی تنها هدایت است. و اگر از هوا و هوس های آنان پیروی کنی، بعد از آنکه آگاه شده ای، هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهد بود.»
لحن آیه شریفه حکایت از آن دارد که گویا رسول خدا (ص) می خواسته است با اهل کتاب به گونه ای نر می و ملایمت را در پیش بگیرد تا شاید نظر مساعد آنان را نسبت به دعوت و پذیرش دین خود و یا دست کم دور و برکنار داشتن آنها از دشمنی با اسلام به دست آورد، اما خداوند به پیامبر (ص) و مسلمانان هشدار می دهد که طرح دوستی با دشمنان اسلام و در پی جلب دوستی و همکاری آنان برآمدن، به بهای سنگین تحول فرهنگی و دینی منتهی می گردد و مسلمانان جز ضرر و خسران، طرفی از این رابطه و دوستی نمی بندند.
اگر از منظر این معیار و ملاک به جغرافیای اندیشه و فرهنگ اسلا می در قرون اخیر بنگریم، نوعی تحول آهسته و آرام را می توان مشاهده کرد که از راه یافته های فکری و فرهنگی بیگانه و اجنبی، به ویژه غربی نفوذ کرده است و از این سبب، غرب گرایی در نظر جامعه شناسان از گونه های تحول وآسیب فرهنگی (=تحول اجتماعی) در جوامع مسلمان به شمار می رود.

راهبرد پیشگیری ازآسیب ماهوی فرهنگ

برای آنکه بتوانیم نظام فرهنگی را از آسیب های یاد شده و سایر آسیب های احتمالی و ممکن به دور نگاه داریم و مصونیت بخشیم و از تغییر و تحول به مفهوم دگرگون شدن و ناهمخوان شدن آن با نظام مطلوب فرهنگی قرآن جلوگیری کنیم، ناگزیر از اعمال راهبردهای پیشگیرانه هستیم.

۱. سازگار کردن باور ها و موضع کنشگران

از جمله مهم ترین راهبرد هایی که می توان برای پیش گیری از آسیب های فرهنگی در سطح عموم ارائه داد، آن است که میان باورها و موضع کنشگرهای اجتماعی، همسازی و همزیستی ایجاد کنیم؛ چه به طورکلی، کنش فردی و جمعی با باورهایی هدایت می شوند که هر قدر با وضعیت کنشگر اجتماعی سازگارتر باشد، شانس بیشتری برای تحمیل خود به کنشگر دارند. چنین است که به قول «توکویل»: «در دموکراسی آمریکا، باور بی قید و شرط به برابری فرصت ها، به عنوان واقعیت بر حق، شانس بیشتری برای توجیه شدن در وضعیت رشد اقتصادی مستمر دارد تا در دوره های رکود و بحران اقتصادی. باور به اسطوره مبارزه طبقاتی در وضعیت تاریخی که قدرت سندیکا، حتی از نظر بسیاری از قشرهای جمعیت، نامشروع تلقی می شود، شانس بیشتری برای برانگیختن احساسات دارد تا در وضعیتی که اتحادیه های سندیکایی به عنوان نمایندگان بر حق منافع کارگران ملاحظه می شوند.» (ریمون بودون، فرانسوا بوریکو، /۹۴-۹۳)

۲. هماهنگی باورها و ابزارهای رسیدن به هدف

باورها، تنها مواد و مصالح هنجاری برای «رفتار عقلایی معطوف به ارزش ها» نیستند. به عبارت دیگر، آنها فقط هدف و مقصد نهایی کنش را تعیین نمی کنند، بلکه در کار جستجو برای یافتن وسیله (برای رسیدن به هدف) نیز مداخله می کنند. هرگاه هدف مورد نظر کنشگر اجتماعی ساده باشد، او فهرستی از وسایل در دسترس برای رسیدن به آن را تهیه و از میان آنها، مناسب ترین و کم هزینه ترینشان را انتخاب می کند. اما این سنجه عقلایی، وقتی هدف مرکب [چند منظوره] باشد، دیگر واقع بینانه نیست. در این حالت، انتخاب وسایل برای رسیدن به هدف را باید در بیشتر اوقات به عنوان نتیجه باورها تحلیل کرد. مثلاً اگر موضوع عبارت باشد از مبارزه با بیکاری یا تورم، بسیاری از نظریه های بیکاری و تورم شانس شدن پیدا می کنند و درباره نوع اقدامات مناسب برای مقابله با آنها نتیجه گیری می شود. البته کنشگر اجتماعی غالباً یکی از این نظریه ها را که با تمایلات سیاسی اش، با باورهایش یا به طورکلی با دید و جهان بینی اش سازگار باشد، می پذیرد. مثلاً کنشگری که تمایلات سیاسی چپ گرایانه دارد، به احتمال زیاد نظریه ای را می پذیرد که میان تورم و نابرابری های اجتماعی رابطه برقرار می کند و اولی را نتیجه دو می می داند، در حالی که کنشگر راست گرا، احتمالاً چنین نظریه ای را نخواهد پذیرفت. (همان) «نظریه جامعه شناختی کنش به خوبی ثابت کرده است هدف هایی که کنشگر برای خودش تعیین می کند و وسایلی که برای رسیدن به آنها انتخاب می کند، به نسبت های متغیر، برحسب موارد به باورها بستگی دارند.» (ریمون بودون، فرانسوا بوریکو، /۹۴-۹۳) آیات و آموزه های قرآنی که لجاجت و ایستادگی مترفان تاریخ در برابر دعوت انبیای الهی را یاد می کند، می تواند به نوعی بر این معنا نظر داشته باشد؛ چه اینکه دعوت به برابری و عدل و قسط اقتصادی جزء اصول بنیادین دعوت انبیای الهی بوده است. حال آنکه کنشگران مترف، در موضع مخالف این باور قرار داشتند. از این روی در هر جامعه ای که چنان ساختار اجتماعی و اقتصادی شکل بگیرد، نظام فرهنگی همانند با فرهنگ مورد نظر پیامران الهی، با چالش ها و تنش های بسیاری رویارو خواهد بود. تا آن زمان که میان این باورها و موضع کنشگران جامعه، همسویی و سازگاری به وجود آید.
منابع و مآخذ
۱. ا. ح. آریان پور؛ زمینه جامعه شناسی، چاپ یازدهم، شرکت سها می کتاب های جیبی، تهران، ۱۳۵۷ش.
۲. ابراهیمی، علی - طاهری، محمدحسین؛ برنامه ریزی فرهنگی، اصل نخستین در مهندسی فرهنگی، مجموعه مقالات اولین همایش ملی مهندسی فرهنگی، چاپ اول، شورای عالی انقلاب فرهنگی، تهران، ۱۳۸۶ش.
۳. الگار، حامد؛ درس گفته های حامد الگار،
۴. دانیل بیتس – فرد پلاک؛ انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ اول، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۷۵ش.
۵. ریمون بودون و فرانسوا بوریکو؛ فرهنگ جامعه شناسی انتقادی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، چاپ اول، فرهنگ معاصر، تهران، ۱۳۸۵ش.
۶. سروش، عبدالکریم؛ درک غریزانه دین، کیان، سال چهارم، ش ۱۹.
۷. شایان مهر، علیرضا؛ دایره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، چاپ اول، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۷۷ش.
۸. فرانک رابرت وای ولوئ؛ انسان شناسی فرهنگی، ترجمه علیرضا قبادی، چاپ اول، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ۱۳۷۸ش.
۹. نقوی، علی محمد؛ جامعه شناسی غرب گرایی، چاپ اول، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۲ش.
۱۰. وثوقی، منصور- نیک خلق، علی اکبر؛ مبانی جامعه شناسی، بی جا، خردمند، ۱۳۷۰ش.
منبع مقاله: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه : مقالات پژوهشهای قرآنی ، شماره55-54، قم:1387، صص، 153-171

/ج