نویسنده: حجة الاسلام والمسلمین یوسف صدّیق عربانی گیلانی




 
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به کمیل بن زیاد فرمود: یا کمیل! قُل الحقَّ علی کلّ حالٍ و وادّ المتقین، و اهجر الفاسیقین، و جانب المنافقین، و لا تصاحب الخائنین.(1)
ای کمیل! در هر حالی حقگو باش، و پرهیزکاران را دوست بدار و با آنها رفاقت کن، و از فاسقان و منافقان دوری کن، و هیچگاه با خائنان، هم صبحت مشو.
گویا شاعر بر اساس این سخن زیبای امام علی علیه السلام که در اشعار خود می گوید:
با بدان کم نشین که صحبت بد
گرچه پاکی تو را پلید کند
آفتاب بدان بلندی را
لکّه ابر، ناپدید کند
در همین زمینه کلامی گوهربار از حضرت امام محمدباقر علیه السلام نقل شده که از وصیّت های گوهربار پدر بزرگوارش حضرت امام زین العابدین علیه السلام به ایشان است.
هر چند که در این کلام سخن امام خطاب به فرزندش می باشد لیکن رهنمود آنحضرت شامل حال تمامی دوستداران و خاندان عترت و طهارت علیه السلام بلکه همه مردم جهان است امام پنجم علیه السلام فرمود: پدرم امام سجاد علیه السلام به من فرمود:

با پنج طبقه رفاقت مکن(2)

از آنجا که بیشترین هدف ما جوانان عزیز جامعه اسلامی، هستند تلاش، بر این است از آن دسته از احادیث و روایات مولای متقیان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و سایر پیشوایان معصوم علیه السلام استفاده کنیم که بیشتر جنبه های تربیتی و اخلاقی داشته باشد تا جوانان ما با مطالعه رهنمودهای برگزیدگان خدا راه درست حیات خویش را بشناسند و با انتخاب درست ارزش ها و راههای سعادت و شناختن الگوهای مناسب انشاء الله سعادتمند شده و فردایی بهتر از امروز داشته باشند.
اینک حدیث حضرت امام باقر علیه السلام:
آن حضرت فرمود که پدرم مرا سفارش فرمود: با پنج طبقه رفاقت مکن، و در هیچ مسیری با آنها رفیق راه مشو!
1- لا تحصبنّ فاسقا فانّه بایِعُکَ باکلهٍ فمادونها!
با انسان های فاسق رفاقت مکن (فاسق به کسی می گویند که هرزگی می کند و در گناه کردن حیاء ندارد می دانید که بعضی ممکن است گناه بکنند امّا اگر دیگران آنها را ببینند، شرم می کنند یا اگر بدانند که مردم از گناهانشان اطلاع پیدا کرده اند حاضر نیستند خودشان را به آن جمعی که از گناهشان مطلع شده اند نشان دهند نوعاً گوشه می کشند تا با آنها مواجه نشوند امّا انسان فاسق، گویی اگر مردم از فسق و فجورش آگاه شوند خوشحال تر است، و گناه را بر اثر نفهمی و هرزگی هنر خود به حساب می آورد صد البته رفاقت با چنین انسانهایی باعث نابودی شخصیّت و اعتبار آدمی خواهد شد) از این جهت امام معصوم علیه السلام به فرزند معصومش می فرماید هرگز با انسان های فاسق، رفیق مشو زیرا او تو را به یک لقمه و کمتر از آن می فروشد! گفتم پدر یک لقمه را فهمیدم کمتر از آن چیست؟ فرمود: یطمع فیهما ثمّ لا ینالها. (کمتر از یک لقمه) آن است که طمع می کند در آن، ولی به آن هم نمی رسد.
2- ولا تحصبّن البحیل... و هیچگاه با آدم بخیل دوستی مکن زیرا او تو را در روزی تنها می گذارد که شدیدترین نیاز را به او داری، به خاطر بخلی که دارد دست ردّ به سینه ات خواهد زد و مالش را از تو دریغ خواهد کرد.
3- و لا تحصبّن کذّاباً ... و هرگز با آدم دروغگو رفاقت مکن زیرا او همانند سراب است هر چیز نزدیکی را برایت دور، و هر چیز دوری را برایت نزدیک خواهد کرد (یعنی با وعده های دروغین خود تو را به دنبال خود خواهد کشاند و عاقبت هم دوستیش سودی به حالت نخواهد داشت رفاقت با چنین افرادی جز خذلان و خواری چیز دیگری عائد شخص نمی کند).
4- و لا تحصبّن اَحمقاً ... و هیچگاه با انسان احمق رفیق مشو زیرا او قصد می کند خدمتی برایت انجام دهد و نفعی به شما برساند ولی به علّت نادانی و حماقت به تو ضرر خواهد رساند.
5- ولا تحصبّن قاطع رحم... و هر گز با انسان قطع کننده رحم نیز دوستی برقرار مکن زیرا من در سه جای قرآن کریم، قطع کننده رحم را ملعون یافته ام. (یعنی خداوند تبارک و تعالی به سبب قطع رحم آنها را لعنت فرستاده است!) اینک به شرح هر کدام از این صفات ناپسند می پردازیم.
در این حدیث شریف به خاطر پنج صفت رفاقت با پنج کس ممنوع اعلام شده، آن صفات عبارتند از:1- فسق، 2- بخل، 3- دروغ 4- حماقت 5- قطع رحم.
برای اینکه صفات مذموم و ناپسند را بهتر بشناسیم شرح این صفات را از نهج البلاغه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام جویا می شویم آن حضرت در مورد هر کدام از این صفات نکات بسیار جالبی را بیان فرموده که به میزان نیاز خود در شرح هر کدام از این بیماریهای اخلاقی مطالبی را برای مطالعه کنندگان این اوراق، خصوصاً قشر جوان بیان می کنیم ابتدا می پرسیم کدام روان شناسی را در عالم سراغ دارید که بهتر از امام مصعوم امراض روحی و روانی بشر را شناخته، و سپس داوری لازم را برای ریشه کن کردن آن بیماریها تجویز نماید؟ از این جهت در شناخت این پنج بیماری نیازی نمی بینیم که از اطباء داخل و یا خارج نسخه ای بگیریم و با رهنمودی بدست آوریم و به علاوه چون این کتاب تحت عنوان ( تربیت از نگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام است) شایسته است که بیشترین رهنمودهای این کتاب، از گفتار نورانی آن حضرت، و بیت نبوّت صلوات الله علیهم باشد چه اینکه آنها همه عالم بودند و هم عامل، و رمز پیروزی آنها، و نفوذشان در دلهای بشریت نیز این دو مسئله است هم عالم بودند و هم عمل کننده به عملشان بودند وقتی در نهج البلاغه می فرماید: شما را به چیزی امر نمی کنم جز اینکه خود در عمل به آن از شما جلوتر و از چیزی شما را نهی نمی کنم جز اینکه خودم آن را انجام نمی دهم دیگر چه جای ادّعایی برای دیگران باقی خواهد ماند؟ ابتداء به شرح اولین صفت ناپسند از دیدگاه آن حضرت می پردازیم.

فاسق کیست؟

هر کسی که به خود جرأت می دهد در برابر فرمان خدا و رسول او قانون شکنی کند و وارد در نهی خدا و رسول شود به او فاسق گفته می شود، وعمل او را فسق می نامند، پیش از این به عرض رساندیم ممکن است شخصی گناه بکند امّا حاضر نباشد که کسی او را ببیند چنین فردی به خدا نزدیک تر است از آن انسانی که متجاهر به گناه است. یعنی در کمال گستاخی و بی ادبی گناه می کند و از کسی شرم ندارد. معمولاً در جامعه به چنین افرادی که بی باک و هرزه هستند فاسق گفته می شود، و اسلام به جوانان عزیز جامعه اکیداً توصیه می کند که با چنین افرادی تحت هیچ شرایطی دوستی نکنند. هر چند عزیزترین کسانشان باشند.

از شیطان و اندیشه های شیطانی برحذر باشید

امام علیه السلام مانند یک پدری مهربان فرزندان خود را از شرّ پیروی از شیطان اینگونه برحذر می دارد اوصیکم بتقوی الله الذی اعذر بما انذر، واحتجَّ بما نهج، و حذّرکم عدوّاً نفذ فی الصدور خفیّاً، و نفث فی الاذان نجیّاً، فاضلّ فاردی و وعد فمنّی و زیّن سیّئات الجرائم.(3)
سفارش می کنم شما را به تقوی و ترس از خدا، خدایی که با ترساندن های مکرّر، راه عذر شما را بسته، و با دلیل و برهان روشن، حجّت را بر شما تمام نموده، و شما را از شرّ دشمن خطرناکی (به نام شیطان) که پنهان در سینه ها راه می یابد ترسانده است.
(شیطانی که) آهسته در گوش ها راز می گوید، گمراه و پست است و وعده های دروغین داده و در آرزوی آن وعده ها شما را به انتظار می گذارد، و زشتی های گناهان را زینت می دهد...
ملاحظه کنید چگونه یک انسان صالح و پاک، به دام اهریمنان جامعه و شیطان صفت های بی ایمان می افتد، و همه چیز خود را می بازد؟ آیا می نگرید که شیطان چه بلاهایی بر سر پیروان خود آورده و چگونه آنها را به کام بدبختی و ذلّت کشانده است؟
جوانان عزیز! بیدار باشید و خود را از مکر و حیله شیطان صفت های فاسد به دور نگهدارید و بدانید اگر خدای نکرده، حتی یکبار فقط، دست به سوی گناهی دراز کردید و لذّت آن گناه در ذائقه شما نشست بدانید که مشکل است به سوی پاکی برگردید البته ناامید نیستیم خیلی از کسانی که بر اثر جهل و نادانی به سوی خطاهایی گام زدند و سپس بیدار شده، به لطف خدا کریم برگشتند و توبه کردند تا آخر عمر، همچنان متدیّن و پاک زندگی کردند، که در جای خود به عرض خواهیم رساند، بلی شاعر می گوید:
زلیخا مرد از حسرت که یوسف گشت زندانی
چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی؟!
حضرت علی علیه السلام در کلامی دیگر می فرماید: زرعوا الفجور، و سقوه الغرور، و حصدوا الثبور.(4) فاسقان، تخم فسق و فجور افشاندند، و آن را با آب غرور آبیاری نموده، و محصول بدبختی و عذاب و نکبت، درو کردند.
آیا گناه جز بدبختی و ذلّت نتیجه ای دیگر دارد؟ آیا اینگونه افراد شایسته رفاقت و دوستی هستند؟ آیا بدبختی و گرفتاری آنها نصیب دوستان و همراهان آنها نخواهد شد! سری به مراکز فحشاء و منکرات بزنید و به عنوان یک پژوهشگر، زندگانی فلاکت بار آن ها را ببینید آنگاه با عزمی راسخ، دوستان خود را پوچ و بی مغز کنید، و پس از آن به پاسداری از ارزش های دوران جوانی و نشاط خود قیام کرده، و گوهر تابناک پاکی و صفای باطن، و جمال ظاهر خود را از شرّ نااهلان و فاسقان در پناه خداوند تعالی مصون نگهدارید. و از اینکه در جمع آنها نیستید خداوند تعالی را سپاسگزار باشید که تنها او نجات دهنده انسان از مهلکه های گناهان است.

هشدار از فریب شیطان

حذر از پیروی نفس که در راه خدا
مرد افکن تر از این غول بیابانی نیست
گاهی فردی را مشاهده می کنید که چهره اش خیلی خوب به نظر می آید آیا بدون اینکه او را بیازمایید می توانید به او اعتماد کنید؟ اینجا است که خیلی باید مواظب باشید مخصوصاً به جوانان عزیز هشدار می دهیم که فریب چشم و ابروی زیبا را نخورند و دقت کنند که شیطان به قول معروف: یتشکّلُ باشکال المختلفه حتّی الکلب و الخنزیر! شیطان به هر شکلی مجسّم می شود حتی به شکل سگ و خوک! چگونه ممکن است بی مدد فیض خدا، حریف چنین دشمن خطرناکی شد؟ البته ما در بیان شرح حال شیطان نیستیم اگر بودیم ناگزیر باید به طور اساسی این دشمن شماره یک انسان را با استفاده از آیات نورانی قرآن کریم و اخبار اهل البیت علیه السلام برای شما معرفی می کردیم. لیکن علماء فرموده اند: ما لا یدرک کلّه، لا یترک کلّه، آنچه تماماً به دست نیاید به طور کلی نباید ترک شود بلکه به میزان نیاز باید از آن بهره گرفت و در این معنی سروده اند:
آب دریا را اگر نتوان کشید
هم بقدر تشنگی باید چشید
حضرت علی علیه السلام در خطبه 192 نهج البلاغه اش که معروف است به خطبه قاصعه (یا تحقیرکننده) که در آن ارزش های دوران جاهلی را کوبیده و کوچک شمرده یک فراز از این خطبه را اختصاص داده به معرفی شیطان که برای نمونه، ما به بخشی از آن در این جا اشاره نموده و بقیه اش را به خوانندگان ارجمند حواله می دهیم که خودشان زحمت کشیده و این خطبه گوهربار را که در موضوعات مختلف است مطالعه فرمایند.
در حقیقت، امام علیه السلام به ما هشدار می دهد که مواظب باشید، دشمنی چنین خطرناک، در کمین شما است دشمنی که خود آن همه عبادت و بندگیش را در پیشگاه خدا به یک ساعت تکبّر و خودبرتر نگری از دست داده و وقتی به خودش ستم کرده، و گرفتار لعنت و عذاب ابدی گردیده، آیا به شما رحم خواهد کرد؟
زان که هر بدبخت خرمن سوخته
می نخواهد شمع کس افروخته
و به علاوه، خداوند تعالی با کسی قرابت و خویشی ندارد. صالح باش، عزیز هستی، و طالح باش، ذلیل خواهی شد از هر طبقه و گروه و دسته ای که می خواهی باشی، فرق نمی کند به قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم: مردم به اعمالشان جزا داده می شوند اگر نیکی کردند پاداش نیک می گیرند و اگر بدی کردند کیفر کردار بد خود را می بینند. آری امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:
فاعتبروا بما کان من فعل الله بابلیس اذا حبط عمله الطویل و جهده الجهید و کان قد عبداله ستّه الاف سنهٍ لا یدری من سنیّ الدنیا ام من سنیّ الاخره عن کبر ساعهٍ واحدة.
پس، از آن چه خدا نسبت به ابلیس انجام داد عبرت بگیرید زیرا اعمال طولانی و کوشش های مداوم او را با تکبّر از بین برد او که خدای را شش هزار سال عبادت کرد که معلوم نیست از سالهای دنیا است یا از سالهای آخرت است (چه فرق بین سال دنیا و سال آخرت این است که با گردش زمین به دور محور خود 365 روز و یک دور کامل به دور خورشید یک سال شمسی است و امّا به قول قرآن کریم: «فی یَومٍ کانَ مِقدارَهُ خَمسینَ اَلفَ سَنهٍ» (معارج/4) روز قیامت، روزی است که هر یک روز آن معادل پنجاه هزار سال دنیا است) شیطان این همه خدا را عبادت نمود اما با تکبّر ساعتی همه را نابود کرد.
فمن ذا بعد ابلیس یسلم علی الله بمثل معصیته؟ پس چگونه ممکن است بعد از شیطان، فرد دیگری همان گناه را انجام دهد و از (عذاب الهی) سالم بماند؟
کلّا ما کان الله سبحانه لیدخل الجنّه بشراً بامر اخرج به منها ملکاً، انّ حکمه فی اهل السّماء و اهل الارض لواحدٌ، و ما بین الله و بین احدٍ من خلقه هوادهٌ فی اباحه حمیٍ حرّمه علی العالمین (5).
نه، هرگز خداوند، انسانی را برای عملی وارد بهشت نمی کند که برای همان عمل فرشته ای را از آن محروم سازد (لطفاً دقت کنید).
فرمان خدا در آسمان و زمین یکسان است و بین خدا و خلق، دوستی خاصّی وجود ندارد که به خاطر آن، حرامی را که بر جهانیان ممنوع فرموده، حلال بدارد.
حافظ چه زیبا سروده:
مرد خداشناس که تقوی طلب بود
خواهی سفید جامه و خواهی سیاه باش
برای خداوند تعالی فرشته و انسان، سفید و سیاه، فقیر و غنی، فرقی نمی کند هر کس به تکلیفش عمل کرد بهشتی است و هر کس منحرف شد جهنّمی است.

سیما سیمای انسان، و قلب قلب حیوان

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام سیمای اهل باطل، و گناهکاران را اینگونه ترسیم می فرماید:
فالصورة صورة انسانٍ، و القلب قلب حیوان، لا یعرف باب الهدی فیتّبعه، و لا باب العمی فیصدّ عنه، و ذلک میّت الاحیاء.(6)
چهره ظاهر او، چهره انسان، و قلبش قلب حیوان درنده است.
راه هدایت را نمی شناسد تا از آن پیروی کند، و راه باطل و خطا را نمی داند تا از آن برحذر باشد و این است مرده ای در میان زندگان.
در حقیقت امام علیه السلام صفات همه آنهایی که جزء بردگان شیطان و دورماندگان از شرف و فضیلت اند اینگونه بیان می کند هر کس به جای بندگی خدا، بندگی غیر خدا را بپذیرد، مرده ای است در بین زندگان، و قلبش قلب حیوان است هرچند که صورتش، صورت انسان باشد اساساً گناه آثارش همین است کدام گناهکاری را می شناسید که عمرش را در گناهان مختلف سپری نموده باشد و قلبش سالم بماند؟
پایان کار همه فاسقان، خواری و نکبت و ذلّت است پس به همه اقشار جامعه خصوصاً به جوانان عزیز توصیه می شود که اولاً قدر خویش را بدانند، ثانیاً به این رهنمودهای سازنده جدّاً توجه کنند مخصوصاً که، نصیحت، نصیحتّ پدرانه مولی الموحدین حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که رسول خدا در حقش فرمود: حَقٌّ علیّ بنِ ابیطالب علی هذه الاُمه کلحقّ الوالِدِ عَلی الوالد.(7)
حق علی بن ابیطالب علیه السلام بر این امّت همانند حق پدر است بر فرزند.
آری در این کتاب، از رهنمودهای این امام معصوم، پسر عمّ و داماد پیامبر اکرم صلی الله و علیه و سلم وصیّ بر حقّ و جانشین بلافصل آن حضرت، و گزینش شده خدا، بیشتر سخن به میان آمده تا بهتر عاشقان ولایت را جذب کند.

دشمن را بشناسید

یکی از صفات پسندیده انسان مؤمن دشمن شناسی او است. اگر آدمی دشمن خویش را نشناسد ای بسا او را به عنوان دوست تلقی کرده، کلّی اسرار خود و خانواده اش و اسرار مسلمانان را در اختیار او بگذارد و این خیلی زیانبار خواهد بود و تبعات و زیان هایش هم ممکن است بسیار سنگین و ای بسا غیر قابل جبران باشد.
یکی از دشمنان خانگی ما که همواره همراه ما است نفس ما است که به قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشمن ترین دشمنان شما است چنانچه فرمود: اعدی عدوّک نفسک التی بین جنبیک.(8) دشمن ترین دشمنان تو نفس تو است که بین دو پهلوی تو قرار دارد. و شاعر در این زمینه می گوید:(9)
بدتر از بت ها بت جان شما است
زان که آن بت، مار و این بت اژدهاست
اوّلت او مرده آید در نظر
چون از او ایمن شدی برداشت سر
جمله قرآن، شرح خُبث نفس هاست
بنگر اندر مصحف، آن چشمت کجاست؟
در خبر بشنو تو این پند نکو
بین جنبیکم لکم اعدی عدو
طمطراق این عدو بشنو گریز
که چو ابلیس است در وقت ستیز
زشت ها را نغز گرداند به فن
نغزها را زشت گرداند به ظنّ
کار سحر، این است کاو دم می زند
هر نفس قلبِ حقایق می کند
شاعر در این ابیات می گوید: بت نفس شما از همه بتها بدتر است. و در تشبیه بین بت نفس، و بت معروف بت پرست ها می گوید: علّت اینکه بتِ نفس، بدتر از بت بت پرستان است برای این است که بُت بت پرستان به منزله مار است ولی بتِ نفس، همانند اژدهاست. زیرا خطرش هزاران بار بیشتر از بت های دیگر است.
و در ادامه می گوید: در آغاز، نفس شما کاری با شما ندارد انگار مرده است و مثل مار یخ زده است ولی وقتی از شرّ او خود را در امان دانستی، سر بر می دارد و اوّل حساب تو را می رسد و تو را از حیث آبرو و شرف، بدبخت و ذلیل می سازد.
قرآن، هشدارهایش اکثراً از خباثت و زشتی نفس است با دقت به قرآن نگاه کنید. در روایت آمده که دشمن ترین دشمنان شما نفس شما است که در بین دو پهلوی شما است سر و صدای این دشمن را بشنو و فرار کن و از تیررس، نفس امّاره خود را نجات بده، که همچون شیطان خبیث با انسان می جنگد و هرچه زشتی ها را می آراید با دسیسه هایی که دارد و هرچه خوبی ها را بد معرفی می کند و با گمان و وسوسه ها آدمی را می فریبد و سحر، چیزی جز این نیست که هر لحظه حقایق را وارونه جلوه می دهد. خداوندا به حرمت محمّد و آل محمد علیه السلام همه ما را شرّ نفس اماره حفظ کن، و شیطان را بر ما مسلّط گردان، و ما را آنگونه قرار ده که خود می خواهی، آمین یا رب العالمین.

پی نوشت ها :

1. تحف العقول، ترجمه صادق حسن زاده/286.
2. المواعظ العددیّه/166.
3. نهج البلاغه، خطبه 83.
4. نهج البلاغه، خطبه 2.
5. ترجمه نهج البلاغه مرحوم محمد دشتی، خطبه 192.
6. نهج البلاغه، خطبه 87.
7. فوائد السمطین، ج297/1 نقل از آثار الصادقین، ج 415/14.
8. میزان الحکمه حرف (عین).
9. ملاّی رومی.

منبع: صدیق عربانی گیلانی، یوسف ، (1390)، تربیت از نگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، قم، انتشارات جام جوان، دوم.