پژوهشگر: علیرضا ابطحى




 
در بررسى روابط بختیارى‏ها و انگلیسى‏ها، کسب امتیاز احداث جاده تجارى کاروان‏رو توسط کمپانى برادران لینچ که مناطق جنوبى و خوزستان را از طریق سرزمین بختیارى به اصفهان و سایر نقاط مرکزى ایران وصل مى‏کرد، نقطه عطفى به حساب مى‏آید که بر اساس آن، روابط بین دو طرف شکل رسمى به خود گرفت.
جاده تجارى مورد بحث که به دلیل کسب امتیاز استفاده از آن توسط برادران لینچ1بهجاده لینچ معروف شد، داراى پیشینه تاریخى طولانى است. این جاده از قدیم به جاده اتابکان شهرت داشته و حتى سابقه احداث آن را به دوران قبل از اسلام رسانده‏اند و چون توسط اتابکان لربزرگ تعمیر شده، به جاده اتابکان معروف بوده است.2
تلاش براى گرفتن امتیاز این جاده از مدت‏ها قبل از واگذارى امتیاز آن شروع شد و به نظر مى‏رسد از هنگام حاکمیت محمدتقى‏خان کنورسى (چهارلنگ) و حسینقلى‏خان ایلخانى (هفت‏لنگ) که به دنبال گسترش روابط تجارى با سایر کشورها به ویژه انگلیس از طریق هند بودند، مسئله بازسازى و افتتاح این جاده براى دو طرف، به ویژه دولت انگلیس براى کسب بازار فروش کالا، افزایش نفوذ تجارى مورد توجه بود. از همین‏رو، مزایا و معایب استفاده از این جاده از سوى کسانى همچون لایارد، بیشوب، سایکس و... با سفر به منطقه بختیارى و نقشه‏بردارى از آن مورد ارزیابى قرار گرفت و اهمیت استفاده از آن در مقابل سایر راه‏هاى تجارى مشخص شد.3
سرپرسى سایکس از جمله کسانى است که مطالعاتى پیرامون جاده بختیارى انجام داد و توصیه کرد تا با احداث پل بر روى رودخانه کارون، جاده‏اى به سوى اصفهان کشیده شود. اقدامات بعدى و دخالت برادران لینچ در موضوع و عقد قرارداد و همچنین، تشویق مورتیمر دوراند ــ وزیرمختار قبلى بریتانیا در تهران ــ براى دخالت در این امر نیز در اثر تلاش سایکس انجام گرفت.4 لرد کرزن5 ــ نایب‏السلطنه هندوستان ــ پس از سفر به ایران نیز نسبت به این اقدام نظر مساعدى ارائه داد.6
هنگامى که دولت ایران درسال 1306ق/ 1888م، فرمان آزادى کشتیرانى بر روى رود کارون را تا سد اهواز براى کشتیرانى خارجى اعلام کرد، جنب و جوش براى اخذ امتیاز احداث جاده لینچ افزایش یافت و برادران لینچ که داراى شرکت کشتیرانى دجله و فرات در بغداد و بصره بودند، براى اخذ امتیاز گام به پیش نهادند و خواستار واگذارى امتیاز جاده تجارى شدند.
برادران لینچ براى تجارت در این منطقه طرح‏هاى زیادى داشتند و با برقرارى ارتباط با یکى از تجار معروف بوشهرى به نام معین‏التجار موفق به ایجاد پایگاهى در منطقه خوزستان شده بودند.7 اینک شرکت لینچ باید از همکارى بختیارى‏ها که مسیر جاده از اراضى آنها عبور مى‏کرد نیز بهره‏مند مى‏شد در غیر این صورت، کوهستانى بودن منطقه و وجود راهزنان محلى، امکان رفت و آمد را سلب مى‏کرد. بنابراین، مشکل نفوذ در بین عشایر ساکن در منطقه که عمدتا بختیارى بودند، در پیش‏رو قرار داشت.
هنرى بلوس لینچ براى حل مشکلات و بررسى جاده کاروان‏رو بین شوشتر و اصفهان در اواخر تابستان سال 1889م/ 1307ق به دعوت خوانین بختیارى به منطقه سفر کرد و بدین‏ترتیب مشکل نفوذ در بین بختیارى‏ها و ارتباط با خوانین با سفر لینچ و مساعدت سفارت انگلیس حل شد.8 متعاقب این سفر، لینچ که از نزدیک با منطقه و خوانین آشنا شده بود، سفارت انگلیس را به کمک طلبید. سر فرانک لاسلز ــ وزیر مختار انگلیس در تهران ــ طى نامه‏اى به اکانور ــ نایب کنسول انگلیس در اصفهان ــ به او دستور داد تا وارد عمل شود:
بدین‏وسیله به شما توصیه مى‏شود تا همکارى‏هاى لازم را با نماینده لینچ در ارتباط با کسب اطلاعات دقیق به عمل آورید و براى ایجاد تسهیلات و همکارى‏هاى بیشتر در تمام زمینه‏ها به خصوص توسعه و گسترش تجارت آن از هیچ اقدامى خوددارى نورزید.9
مذاکرات توسط جى. آر. پریس10 ــ کنسول انگلیس در اصفهان ــ پیگیرى شد. خوانینبختیارى علاقه خود را به احداث جاده کاروان‏رو اعلام داشتند و معتقد بودند که این امر باعث پیشرفت طوایف زیر فرمان آنها خواهد شد. اما آنها از اینکه مبادا بریتانیا از این جاده براى حمله به شمال کشور یا ضمیمه کردن خوزستان به مستملکات خویش استفاده کند نیز نگران بودند.11 خوانین بختیارى از این بیم داشتند که مبادا با انعقاد این قرارداد موجباتى فراهم شود تا حکومت ایران یا بریتانیا و برادران لینچ هر کدام به نحوى از انحاء در قلمرو بختیارى نفوذ کنند و براى همین سعى مى‏کردند تا مدت‏ها بعد به عنوان رابط بین افراد ایل بختیارى و کارکنان کمپانى لینچ عمل کنند.12
گفت‏وگوها به نتیجه رسید و مذاکرات بین برادران لینچ و خوانین بختیارى و مقامات ایرانى با نظارت سفارت انگلیس آغاز شد؛ زیرا دولت ایران در پاسخ به درخواست برادران لینچ براى واگذارى امتیاز، جهت جلوگیرى از تشدید رقابت روس و انگلیس و اعتراض روس‏ها، تصمیم گرفت به جاى اعطاى امتیاز به برادران لینچ، این امتیاز را به خوانین بختیارى اعطا کند تا ضمن جلوگیرى از تحریک روس‏ها، نظر خوانین بختیارى را جلب کرده، از این طریق راه را براى سرمایه‏گذارى سرمایه‏داران خارجى هموار سازد.13
در این راستا با دخالت کلنل پیکوت14 ــ وابسته نظامى سفارت انگلیس در تهران ــقراردادى بین میرزا نصرالله‏خان مشیرالدوله ــ وزیر امور خارجه ایران ــ به نمایندگى از طرف دولت و اسفندیارخان سردار اسعد اول ایلخان بختیارى، محمدحسین‏خان سپهدار ایل بیگ و حاج على‏قلى‏خان بختیارى ــ فرمانده نیروهاى بختیارى ــ در تاریخ بیستم ذیقعده 1314ق/27 آوریل 1898م، شامل هشت ماده به امضا رسید. بر اساس ماده اول قرارداد، مدت قرارداد شصت سال بود و بر اساس سایر موارد به خوانین بختیارى اجازه داده شد، احداث و نگه‏دارى جاده کاروان‏رو را از طریق اهواز ـ اصفهان که از قلمرو بختیارى عبور مى‏کرد، با حق ایجاد کاروانسراهاى مورد نیاز عهده‏دار شوند. همچنین ضمن تعیین میزان عوارض راهدارى، مهلت شروع به کار به مدت 5/3 سال، معافیت ایل بختیارى از پرداخت عوارض راهدارى در آن جاده، معافیت ابزار و ادوات مورد نیاز جهت احداث و تکمیل جاده از عوارض و حق استفاده از سرمایه سرمایه‏گذاران خارجى از دیگر مواد قرارداد بود. البته حفاظت از جاده، پل‏ها و کاروانسراها و مقابله با اشرار و سارقان نیز بر عهده خوانین بختیارى بود.15 این توافق به تأیید میرزا على‏اصغرخان اتابک ــ صدراعظم دربار ایران ــ و مورتیمر دوراند ــ وزیر مختار انگلیس ــ نیز رسید.16
به دنبال عقد قرارداد بین خوانین بختیارى و دولت ایران، به استناد یکى از مواد قرارداد که حق استفاده از سرمایه‏گذارى خارجى را براى احداث جاده به خوانین بختیارى مى‏داد، به دستور وزارت خارجه انگلیس و زیر نظر چارلز هاردینگ ــ دبیر اول سفارت انگلیس در تهران ــ قراردادى بین خوانین بختیارى و برادران لینچ در تاریخ سوم مارس 1898 میلادى / دهم شوال 1315ق در ده ماده به امضا رسید.17
بخش‏هایى از مواد قرارداد به پرداخت وام 500,5 پوندى معادل 500,27 تومان از طرف برادران لینچ به خوانین بختیارى، مدت بازپرداخت، اقساط و سررسید پرداخت اقساط مربوط مى‏شد و بخشى دیگر نیز به تعهدات برادران لینچ ارتباط داشت که طى آن، تهیه نقشه، مصالح و ابزار، احداث راهدارخانه و پل، نحوه اخذ عوارض عبور از جاده و چگونگى تعمیر و نگه‏دارى جاده پیش‏بینى شده بود. بخش سوم مواد قرارداد به تعهدات خوانین بختیارى در برابر کمپانى لینچ مربوط بود و طى آن، خوانین بختیارى متعهد بودند کارگران محلى و مصالح ساختمانى را با قیمت مناسب فراهم کرده، اراضى مورد نیاز را به طور رایگان در اختیار کمپانى قرار دهند. حفاظت از کارکنان کمپانى لینچ، عدم دریافت مالیات از واردات و اموال متعلق به گیرنده امتیاز نیز از تعهدات طرف ایرانى یا خوانین بختیارى بود.18
یک سال بعد در دسامبر 1899م/1316ق، جاده کاروان‏رو بختیارى رسما افتتاح شد.19 در نتیجه افتتاح این راه، میزان حمل کالا از طریق آن به سرعت افزایش یافت؛ به‏گونه‏اى که میزان ارزش کالاهاى عبورى از 1090 لیره/ 000,60 ریال، معادل 102 تن کالا در سال 1900م/ 1317ق به 3636 لیره/ 000,200 ریال، معادل 1485 تن کالا در سال 1909م/ 1327ق افزایش یافت.20
عقد قرارداد و توافق بین خوانین بختیارى و حکومت مرکزى تهران در اوایل سلطنت مظفرالدین‏شاه، بدون دخالت، هدایت و پشتیبانى مستقیم سفارت انگلیس در تهران امکان‏پذیر به نظر نمى‏رسید. اهداف و علل این نظارت و دخالت مستقیم انگلستان از دیدگاه‏هاى مختلف در منابع و مآخذ منعکس شده است. محورهاى عمده مطرح شده عبارتند از:
الف) حمایت و دخالت انگلیس صرفا به دلیل حمایت و کمک به یک شرکت انگلیسى انجام گرفت.21
ب) انگیزه انگلیسى‏ها و تلاش آنها در این ارتباط ناشى از رقابت بین دولت مرکزى از یک‏سو و دولت انگلیس از سوى دیگر براى نفوذ در بین ایلات مختلف از جمله بختیارى‏ها و جذب آنها به سوى خود بود.22
ج) اهداف و سیاست‏هاى انگلیس در چارچوب منافع اقتصادى و تجارى آن کشور قرار داشت.23
د) انگیزه اصلى دخالت انگلیسى‏ها ترس از روس‏ها و احتمال پیشرفت آنها در ایران بود.24
ه) تغییر تدریجى در سیاست دولت انگلیس بر اساس نظر کارشناسان سیاسى ـ نظامى آن کشور بود و فعالیت براى اخذ و واگذارى امتیاز جاده لینچ در جهت اهداف آنها در ارتباط با عشایر و قبایل انجام شد.25
افتتاح و راه‏اندازى جاده لینچ تأثیر زیادى بر روابط انگلیسى‏ها و بختیارى‏ها گذاشت. در واقع، عقد این قرارداد نه تنها نقطه عطفى در روابط انگلیسى‏ها و بختیارى‏ها، بلکه نقطه عطفى در روابط انگلیسى‏ها و عشایر جنوب غربى ایران بود؛ زیرا در ایام قبل از آن، بین آن دولت و قبایل و عشایر به ویژه بختیارى‏ها تماس‏هایى در حد روابط قانونى و رسمى وجود نداشت.26
پس از عقد قرارداد بین دولت انگلیس و خوانین بختیارى روابط رسمى به وجود آمد و از آن پس مسافران، جهانگردان، جغرافیدانان و افسران انگلیسى به این منطقه سفر کردند و بریتانیا موفق شد نفوذ خود را به طور گسترده‏اى در مناطق بختیارى افزایش دهد.27 از آن پس، دولت انگلیس به طور فزاینده‏اى درگیر مسائل ایل بختیارى شد و به دلیل ضعف حکومت مرکزى، انگلیسى‏ها بر آن شدند تا از بختیارى‏ها به عنوان حافظ منافع خود در برابر دولت مرکزى حمایت کنند و براى کسب وفادارى آنان ناچار شدند پاره‏اى ضمانت‏هاى سیاسى را به خوانین بختیارى بدهند و امیدوار بودند با دادن این ضمانت‏ها، منافع بازرگانى و راهبردى خود را پایدار سازند.28
پس از آنکه راه براى اعمال نفوذ بیشتر انگلیسى‏ها در بین بختیارى‏ها باز شد، انگلیسى‏ها با اطلاعاتى که پیرامون رقابت‏هاى درون ایلى و خانوادگى بختیارى‏ها داشتند، در جهت مهار قدرت آنها کوشیدند.29 و در نهایت، به بهانه دفاع از سرزمین هند در برابر حمله روس‏ها به ساختن این جاده (جاده لینچ) از طریق اهواز و خاک بختیارى به اصفهان، توجه نشان دادند و احداث این جاده را توصیه کردند؛ زیرا با باز شدن رود کارون به روى کشتى‏هاى خارجى، قبضه کردن بازار تجارت ایران ضرورى به نظر مى‏رسید.30

پی‌نوشت‌ها:

1. Linch Brothers Co
2. سفرنامه لرستان و خوزستان. صص 273-274 .
3. انگلیسى‏ها در میان ایرانیان. صص 192-193 .
4. سر پرسى سایکس. ده‏هزار میل در ایران. ترجمه حسین سعادت‏نورى. تهران، لوحه، 1363. ص 290.
. Lord Corzon5
6. سیاسى اجتماعى بختیارى. صص 170-171 .
7. همان. صص 178 و 197 .
8. سیرى در قلمرو بختیارى. صص 227-228 .
9. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 175.
. J.R. Preece10
11. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 176 .
12. همان. ص 182 .
13. جن رالف گارثویت. «خوانین بختیارى و بریتانیا: 1914-1898م»، فصلنامه تاریخ معاصر. ترجمه نصرالله صالحى. تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، زمستان 77. صص 18-23.
. H. Picot14
15. عصر بیخبرى یا تاریخ امتیازات در ایران. ص 236؛ ایل بختیارى و مشروطیت. صص 98-100؛ بختیارى‏ها در آیینه تاریخ. صص 121-123؛ «خوانین بختیارى و بریتانیا: 1914-1898م»، فصلنامه تاریخ معاصر. صص 18-23 .
16. همان.
17. بختیارى‏ها، عشایر کوه‏نشین ایرانى در پویه تاریخ. صص 88-91؛ عصر بیخبرى یا تاریخ امتیازات در ایران. ص 236؛ تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 181 .
18. حسین سعادت‏نورى. ظل‏السلطان. تهران، وحید، بى‏تا. صص 198-199؛ عصر بیخبرى یا تاریخ امتیازات در ایران. ص 236. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. صص 181-183 .
19. جن رالف گارثویت. «خوانین بختیارى و بریتانیا: 1914-1898م»، ترجمه گودرز اسعدبختیارى. انزان، تهران، 1377، شماره 2. ص 54.
20. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 194 .
21. انگلیسى‏ها در میان ایرانیان. ص 170 .
22. محسن روستایى. «اسرار شرکت لینچ انگلیس در لرستان»، فصلنامه شقایق، خرم‏آباد، سال اول، 1376، شماره 2. صص 51-52؛ تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 172 .
23. ده‏هزار میل در ایران. ص 284؛ انگلیسى‏ها در میان ایرانیان. صص 168-171؛ تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. صص 169-172؛ «اسرار شرکت لینچ انگلیس در لرستان»، در فصلنامه شقایق، صص 51-52 .
24. فیروز کاظم‏زاده. روس و انگلیس در ایران: 1914-1864م. ترجمه منوچهر امیرى. تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351. صص 323-325؛ بختیارى‏ها در آیینه تاریخ. صص 120-121؛ تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 170 .
25. بختیارى‏ها و قاجاریه. صص221-237؛ «خوانین بختیارى و بریتانیا:1914-1898م»، فصلنامه تاریخ‏معاصر،صص 18-23 .
26. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 188 .
27. همان.
28. کلنل کاساکوفسکى. خاطرات کلنل کاساکوفسکى. ترجمه عباسقلى جلى. تهران، سیمرغ، 2535. چاپ دوم. ص 206 .
29. «اسرار شرکت لینچ انگلیس در لرستان»، فصلنامه شقایق، صص 51-52 .
30. بختیارى‏ها، عشایر کوه‏نشین ایرانى در پویه تاریخ. صص 88-91.

http://www.iichs.orgمنبع : ایرانیان