نویسنده: حسن زندباف




 

موسیقی که امروزه با عنوان هیپ - هوپ به بازار عرضه شده است، بی ارتباط با فرهنگ سیاه در گذشته نیست و این یک تفکر جدید نبوده که امروزه در این قالب بیان می شود. از آن گذشته اگر به تاریخ نگاهی داشته باشیم، متوجه تأثیرهای فرهنگی که در گذشته ریشه داشته و به نوعی از هم تأثیر می گرفتند، خواهیم شد.
این موسیقی، موسیقی آوازی نیست به سخن دیگر آواز با اصوات زیر و بم و کشش های خاص صدا تولید می شود. ولی موسیقی هیپ - هوپ موسیقی گفتگوست، آواز خواندن، شرایط بسیار سخت و دشواری را در پیش دارد، از آن گذشته زیبایی صدا هم مورد نظر است. حال آنکه در موسیقی هیپ - هوپ هر شخصی با هر صدایی می تواند مجری باشد. به عبارتی شرایط زیباشناسی مورد نظر نخواهد بود، بلکه تکنیک گفتگو همراه با اسباب ریتمیک مورد نظر است که از هر کسی برمی آید.
به هر جهت در مقایسه با هیپ - هوپ، نظر من به تئاتر خودمان جلب شده و به همین علت آن را در مقایسه مطرح می کنم. البته نباید فراموش کرد که این کار با عنوان پیش پرده خوانی، برای کار تئاتر و فرهنگی بود نه اینکه تحت فشار اجتماعی و زور. به همین جهت عمل پیش پرده خوانی همراه به پیشرفت تئاتر، به کنار کشیده شد، ولی در آمریکا با فشار و زور و ستم سرباز می کند.
برای مقایسه از تاریخ تئاتر یاری می گیرم:

استناد به تاریخ تئاتر

با حمله اعراب به ایران، فرهنگ و رسوم زندگی عرب به سرزمین ما حاکم شد و آنها شناختی از کار نمایش نداشتند و از آن گذشته اجرای نمایش و خلق شخصیت های مذهبی، از دیدگاه آنها یک رقابت با دستگاه خلقت به شمار می رفت. با واژه نمایش گاهی در نوشته های قرن 4 تا 8 برخورد شده که بازی در میادین و بین جمعیت بود به این شکل: حرکات مسخره، رقص و آواز هجو، عمل مطربی (معرکه) بازی لودگان و دلقکان، وارد کردن حیواناتی چون خرس و... (بازی با خرس، امروزه هم در ترکیه متداول است).
در آن زمان اندیشمندان به کار نمایش نظر خوشی نداشتند، زیرا در شأن خود نمی دانستند، اما کار نمایش کم و بیش اجرا می شد. بعضی از شاهان مثل مردآویج در نیمه اول قرن چهارم، تلاش برای احیای بعضی از جشن ها را داشت، اما فقط جشن آتش بازی در چهارشنبه آخر سال به جای ماند.
از جشن هایی که بعد از اسلام حفظ شد و انجام می شد (قرن 5-6) برگزاری دسته «میر نوروزی یا پادشاه نوروزی» است که تا نیم قرن گذشته در شهرهای آباد و گاهی دور افتاده برگزار می گردید. بازی «میر نوروزی» مظهر یک مرد پست و کریه بود که در روزهای نوروز برای مضحکه و شادی بر تخت می نشست و به جای شاه حکم های مسخره ای صادر می کرد. همین شکل اساس نمایش های تخت حوضی تحت عنوان «نوروز پیر» یا «حاکم یک شبه» شد و محتوای آن کینه مردم زیردست به بالا را نشان می داد و هنوز هم گاهی به همان شکل اجرا می شود. بعضی از گفتار آنها نثر قافیه دار بود که شکل کار را دل نشین تر می کرد.

پرده داری یا شمایل گردانی

پرده یا شمایل گردانی، پارچه ایست که از حوادث چند مجلس مختلف و مصائب خاندان پیغمبر (ص) بر آن نقش بسته است. این نقش ها بیشتر مربوط به حادثه کربلا (شکنجه و کشتار دربار یزید، انتقام مختار) و یا مربوط به معجزات و کرامات (مثل جوان مرد قصاب) و... بود.
معمولاً پرده دار در یک گوشه میدان پرده را باز می کرد، حوادث نقش بسته را با صدایی گیرا و آهنگ دار، با آب و تاب نقل می کرد. کار نمایش پرده دار، حالت بیان داستان، سرگرم کننده تر و عامیانه تر از روضه خوانی بود. این نوع نقل مذهبی همراه با تصاویر، یکی از نمایشی ترین شکل نقالی بود و می توان آن را بعد از تعزیه به حساب آورد.
در کنار روایات و نقل های مذهبی، قصه خوانی و شاهنامه خوانی شکل گرفت (قصه حسین کرد شبستری). در عصر قاجار محل هایی که مردم می توانستند گرد هم آیند، قهوه خانه بود و نقالی رشد بیشتری کرد که در اواخر حکومت گذشته (پهلوی) به واسطه نفوذ غرب و ظهور سرگرمی های متنوع، شکوه نقالی در قهوه خانه از رونق افتاد. بیان این موضوع هم بی ارتباط با کلام و گفتار ریتم دار نیست که می شود به آن اشاره داشت.

نقالی

عبارت است از نقل یک واقعه، قصه، همراه با بیان موزون یا نثر مسجع که با حرکات و حالات بدنی نقال به شنونده منتقل می شد. منظور از کار نقالی سرگرم کردن و برانگیختن هیجانات و عواطف شنونده بود که همراه با حکایت های جذاب، عمل می شد. حرکات و حالات نقال، شنونده را هر لحظه به جای یکی از قهرمانان داستان القا می کرد و خود نقال به تنهایی بازی گر تمام شخصیت ها بود.
عمل نقالی یکی از زمینه سازهای درست و اصیل بازی گری در ایران شد و بعضی از آنها به راستی از چیره دستان بازی گری بودند. کار آنها عملی سخت و تخصصی بود و بر پایه و اصول سنن انجام می شد. به سخنی دیگر هنری ست که نیازمند پختگی و آشنا به متون و شگرد نقالب بوده است. در واقع نقالی برای شاهنامه خوانی است که نقال باید با آشنایی کامل به متن، کلام خود را آهنگین کرده، صدا را بالا و پایین برده و در جای حساس داستان دست ها را به هم زده و شنونده را در هیجان نگه می داشت.
عمل نقالی زمینه ساز روش بازی گری تعزیه گردید و تعزیه با بازی گری، لباس مخصوص و اشعار گفتاری، به درجه تکامل رسید. تعزیه می توانست زمینه ساز اپرای مذهبی و حتی غیر مذهبی شود.

پیش پرده خوانی

در قرون وسطا، بین دو پرده نمایش اصلی در فرانسه، یک نمایش کوتاه و اغلب موزیکال اجرا می شد و چون در جلوی پرده سن کار می شد به نام آوان سن (AVant Scene) یا پیش پرده معروف گردید.
در سال 1318 این نحوه اجرا، با تغییرات کوچکی در ایران شروع شد. پیش پرده های ایران هم موزیکال بود و اغلب توسط یک، گاهی دو یا سه بازی گر به اجرا درمی آمد. اولین پیش پرده خوان ایرانی مجید محسنی بود که حتی در یک فیلم با بازی گری او، کار پیش پرده خوانی را به تصویر درآوردند.
بعد از اشغال ایران توسط متفقین، فضای سیاسی باز شد و مضمون اشعار پیش پرده خوانی سیاسی، اجتماعی نقد و انتقادی گردید. استقبال مردم از این شیوه نمایش بسیار زیاد شد و برای دیدن این گونه نمایش به تئاتر می آمدند که اصل نمایش برای آنها اهمیتی نداشت. پیش پرده خوانی تا حدود سال های 29-1328 دوام داشت و از آن به بعد به تدریج از مسیر خود دور شد و به شکل پیش پا افتاده ای اجرا گردید. اما تا دهه هزار و سیصد و پنجاه پیش پرده های فکاهی در کافه ها و کاباره ها به اجرا درمی آمد.
اشاره به تئاتر، پرده داری یا شمایل خوانی، نقالی و سرانجام پیش پرده خوانی آن است که در مقایسه با موسیقی مطرح امروزی هیپ - هوپ باشد. تئاتر از کلمات موزون بهره می گیرد، چنانچه در شمایل گردانی و نقالی هم به نوعی دیگر و موضوع دیگر به همین شکل بود و سرانجام پیش پرده خوانی ست که گفتار مسجع و ریتمیک اجرا می شد. با کمال تأسف باید گفت که این امر می توانست راهی برای این موضوع همه گیر باشد، ولی به دست فراموشی رفته است.
منبع : زندباف، حسن، (1387)، تاریخ و فرهنگ موسیقی جهان، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، مرکز موسیقی، چاپ اول1388.