جامعه ی اطلاعاتی

برای مشخص کردن نوع جامعه ای که تحت تأثیر استفاده از تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی قرار دارد، مفاهیم متعددی وجود دارد. یکی از رایج ترین این مفاهیم، مفهوم «جامعه ی اطلاعاتی»(1) است. جامعه ی اطلاعاتی که ابتدا توسط جامعه شناس معروف دانیل بل(2) مطرح شد، به این معناست که دانش و اطلاعات در حال تبدیل به عوامل کلیدی در توسعه ی
اقتصادی و اجتماعی است. رویکرد بل به نوآوری های تکنولوژیکی در بخش اطلاعات، به طور گسترده ای خوش بینانه است. او استدلال می کند که تکنولوژی روابط اجتماعی و شیوه ی نگاه کردن ما به جهان را تغییر داده و همچنین باعث کنترل فزاینده ی انسان بر طبیعت و بهره وری اقتصادی شده است.
بل، پیامدهای مثبت تغییر و تحول تکنولوژیکی بر جهان اجتماعی را چنین برمی شمارد:
1. ظهور معیارهای [کیفیت] زندگی در سراسر جهان، افزایش درآمدها به معنای واقعی و کاهش نابرابری های طبقاتی در جوامع غربی
2. ظهور طبقه ی جدید مهندسان، تکنسین ها و دیگر حِرَف
3. شکل گیری تعریف جدیدی از عقلانیت به معنی توانایی و بهینه سازی یا به عبارتی، عقلانیت به معنی کاربرد منابع با حداقل هزینه و تلاش و انجام دقیق ترین پیش بینی درباره ی جهت گیری های اقتصادی و اجتماعی
4. شکل گیری شبکه های جدید روابط اجتماعی که نشانگر تغییر پیوندهای خویشاوندی به پیوندهای شغلی و حرفه ای است
5. تغییر در درک مقوله ی زمان و مکان(بل، 1999 به نقل از لافی، 160:2007).
برای بل، این پنج قلمرو پیشرفت، بیانگر تحول از جامعه ی صنعتی به جامعه ی پساصنعتی است. وی، تفاوت های بنیادی بین جوامع صنعتی و پساصنعتی را چنین ترسیم می کند:

زمینه	جامعه صنعتی	جامعه پساصنعتی
مناطق	اروپای غربی، ژاپن	ایالات متحده آمریکا
تکنولوژی	انرژی	اطلاعات
بخش اقتصادی	ثانوی(تولید و پردازش کالا)	سومی( خدمات)، چهارمی (تجارت، بیمه) پنجمی (بهداشت، آموزش، پژوهش)
شغل (حرفه)	کارگر نیمه ماهر، مهندس	عالمان فنی و حرفه ای
رویکرد زمانی	تخمین(برآورد) موقتی و موردی	پیش بینی (آینده محور)

جدول 5. بل: شمای کلی تغییر اجتماعی، 1999: 117.
یونِجی ماسودا(3)، سرشت کلیِ جامعه ی اطلاعاتی را در مقایسه با جامعه صنعتی چنین بیان می کند:
1. فناوری ابداعی و کانون توسعه ی جامعه ی صنعتی، ماشین بخار و کارکرد اصلی آن، جایگزینی و امتداد کار فیزیکی انسان بود. در جامعه ی اطلاعاتی، «کامپیوتر»، فناوری ابداعی و هسته ی توسعه این جامعه و کارکرد بنیادی آن جایگزینی و امتداد کار ذهنی انسان(4) است.
2. در جامعه ی صنعتی، دگرگونیِ(انقلاب) نیروی محرّکه از اختراع ماشین بخار ناشی شده بود که به سرعت نیروی تولید مادی را به وجود آورد و تولید کالاها و خدمات انبوه و انتقال سریع کالاها را ممکن ساخت. در جامعه ی اطلاعاتی، «انقلاب اطلاعات» از توسعه ی کامپیوتر ناشی شده است که به سرعت نیروی تولید اطلاعات را گسترش می دهد، و تولید انبوه شناخت، اطلاعات منظم، فناوری و دانایی را ممکن می سازد.
3. در جامعه ی صنعتی کارخانه ها، ماشین و ابزارآلات جدید، نماد اجتماعی و مرکز تولید کالاها است. در جامعه ی اطلاعاتی، شبکه ها و بانک های اطلاعات، جایگزین کارخانه ها [به عنوان نماد اجتماعی]، و مرکز تولید و توزیع کالاهای اطلاعاتی شده است.
4. در جامعه ی صنعتی، بازارها در نتیجه ی کشف قاره های جدید و تملک مستعمرات، گسترش یافته بود و افزایشِ مصرف و قدرت خرید عامل اصلی گسترش بازار بود. در جامعه ی اطلاعاتی، «مرزدانایی»، بازار بالقوه، و افزایش امکانات حل مسئله و توسعه ی فرصت ها در جامعه، یعنی تداوم و پویاییِ در حال توسعه، عامل اصلیِ گسترش بازار اطلاعات است.
5. در جامعه ی صنعتی، صنایع اصلی و اولیه ی توسعه اقتصادی، ماشین آلات و مواد شیمیایی و ساختار کلی جامعه شامل صنایع اولیه، ثانویه و درجه سوم بود. در جامعه ی اطلاعاتی، صنایع اصلی اولیه، صنایع فکری و هسته ی (قلب) آن صنایع دانایی است. صنایع مربوط به اطلاعات به عنوان گروه چهارم به ساختار صنعتی اولیه، ثانویه و درجه سوم اضافه می شود. این ساختار، تشکیل دهنده ی ماتریسِ صنایع اطلاعات محور بر محور عمودی و بهداشت، مسکن و صنایع مشابه بر محور افقی است.
6. ویژگی های ساختار اقتصادی جامعه صنعتی عبارت است از: (الف) اقتصاد کالاییِ فروش محور؛ (ب) تخصصی بودن ابزار تولید و تقسیم کار؛ (ج) انفکاک کامل تولید و توزیع [کالا] بین بنگاه و خانواده. در جامعه ی اطلاعاتی، (الف) اطلاعات، محور توسعه ی اقتصادی- اجتماعی است که به وسیله ابزارهای اطلاعات تولید
می شود. (ب) تولید فزاینده ی اطلاعات به وسیله ی کاربران، و نیز انباشت اطلاعات؛ (ج) این انباشت اطلاعات از طریق تولید همکنشی و استفاده ی مشترک، گسترش می یابد (د) به لحاظ ساختاری، اقتصاد مبادله ای به اقتصاد همکنشی(5) (همیاری) تغییر می کند.
7. در جامعه ی صنعتی، قاعده ی قیمت گذاری، یعنی اصل اقتصادی- اجتماعیِ جهان شمول، دست نامرئی ای است که تعادل بین عرضه و تقاضا را حفظ می کند؛ و جامعه و اقتصاد به عنوان یک کل در درون این نظم اقتصادی، توسعه می یابد. در جامعه ی اطلاعاتی، هدف(6)، اصول بنیادی جامعه و تقویت و پیشبرد همکنشی است که نقش هایی را به منظو دستیابی به هدف برای حفظ نظم جامعه تعیین می کند.
8. در جامعه صنعتی، مهم ترین نهاد فعالیت اجتماعی، بنگاه ها یعنی گروه های اقتصادی است. این بنگاه ها دارای سه حوزه هستند: بنگاه های خصوصی، بنگاه های عمومی و بنگاه های با مالکیت دولتی و مدیریت خصوصی. در جامعه ی اطلاعاتی، مهم ترین نهاد فعالیت اجتماعی، اجتماعات مستقل(7) یعنی یک گروه اجتماعی- اقتصادی است که به طور گسترده به اجتماعات محلی و اجتماعات اطلاعاتی تقسیم می شود.
9. در جامعه ی صنعتی، نظام اقتصادی- اجتماعی، یک نظام بنگاه خصوصی است که دارای ویژگی هایی چون مالکیت خصوصی سرمایه، رقابت آزاد و به حداکثر رساندن سود است. در جامعه ی اطلاعاتی، نظام اقتصادی- اجتماعی، جامعه ی مدنیِ مستقل است که از ویژگی هایی چون اولویت زیرساخت های آن، سرمایه ی‌عمومی و سرمایه ی انسانی دانایی محور و چارچوب بنیادی شامل اصل همکنشی و سودمندی اجتماعی(8) برخوردار است.
10. جامعه صنعتی جامعه ای دارای قدرت متمرکز و طبقات سلسله مراتبی است. جامعه ی اطلاعاتی، جامعه چند مرکزیِ مستقل و البته مکمل یکدیگر است. جامعه ی اطلاعاتی به صورت افقی عمل می کند و نظم اجتماعی را از طریق کارکردهای مستقل از هم و البته مکمل یکدیگر جامعه ی مدنی مستقل و خودمختار حفظ می کند.
11. هدف جامعه ی صنعتی، ایجاد رفاه عمومی و تأمین اجتماعی برای همه از تولد تا مرگ است. هدف جامعه اطلاعاتی، واقعی ساختن ارزش- زمان(9) (ارزشی که زمان آینده را طراحی می کند و واقعی می سازد) برای همه موجودات انسانی است؛ و این که هر فرد از زندگی مفید و ارزشمند برخوردار باشد.
12. نظام سیاسِی جامعه ی صنعتی، نظام پارلمانی و حکومت اکثریت است، اما نظام سیاسیِ جامعه اطلاعاتی، دموکراسی مشارکتی است. در دموکراسی مشارکتی،
اصول مشارکت و نیز مدیریت مستقل شهروندان بر توافق، مشارکت و همکنشی استوار است که دربرگیرنده ی افکار اقلیت نیز هست.
13. در جامعه ی صنعتی، اتحادیه های کارگری نیروی تغییر اجتماعی هستند و جنبش های کارگری با به کارگیری سلاح شان یعنی مذاکره، گسترش می یابند. در جامعه ی اطلاعاتی، جنبش های شهروندان(10) نیروی تغییر اجتماعی هستند و سلاح شان، دادخواهی و فعالیت های مشارکتی است.
14. در جامعه ی صنعتی، سه نوع مسائل اجتماعی وجود دارد: بیکاریِ ناشی از رکود، جنگ های ناشی از برخورد و کشمکش بین المللی، و دیکتاتوری فاشیسم. مسائلِ جامعه ی اطلاعاتی، شوک های ناشی از عدم توانایی مردم برای پاسخ(واکنش) مناسب به سرعت انتقال اجتماعی، عملیات افراد و گروه های تروریست مانند هواپیماربایی، تهاجم به حریم خصوصی فردی و بحران و جامعه ی کنترل شده(11) می باشد.
15. پیشرفته ترین مرحله ی جامعه ی صنعتی، مرحله ی مصرف انبوه بالا و با محوریتِ کالاهای مصرفی بادوام به عنوان نشانه های آشکار ماشینی شدن است. پیشرفته ترین مرحله جامعه اطلاعاتی، جامعه ی خالقِ دانایی انبوه(12) بالا است که در آن، کامپیوتری شدن این امکان را برای هر فرد فراهم می کند که خالق دانایی باشد و به سوی رضایت از خود حرکت کند.
16. در جامعه ی صنعتی، ارزش های مادیِ ارضاء نیازهای زیستی، معیارهای جهان شمول ارزش های اجتماعی است؛ اما در جامعه ی اطلاعاتی، جست و جوی خشنودیِ ناشی از اهداف به دست آمده(موفقیت)، معیارهای جهان شمول ارزش هاست.
17. روح جامعه ی صنعتی، نوزایی(رنسانس) به عنوان روح آزادی خواهی انسان است، که به لحاظ اخلاقی بر حقوق بنیادی انسان، منزلت فردی او و برادری [همه ی انسان ها] برای رفع نابرابری ها تأکید می کند. روح جامعه ی اطلاعاتی، روح جهانی شدن و همزیستی است که در آن انسان و طبیعت به طور مسالمت آمیز با یکدیگر زندگی می کنند. این روح به لحاظ اخلاقی سازنده ی خود انضباطی دقیق و مشارکت اجتماعی است(ماسودا، 17:2004-16).

پی نوشت ها :

1. Information society
2. D. Bell
3. Y. Masuda
4. Mental labour of man
5. Synergetic economy
6. Goal
7. Voluntary communities
8. Synergy and social benefit
9. Realization of time-value
10. Citizen movements
11. Invasions of individual privacy and the crisis of a controlled society
12. Mass Knowledge creation society

منبع : مهدی زاده، سید محمد، (1389)؛ نظریه های رسانه: اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی، تهران: نشر همشهری، چاپ اول 1389.