گرماست که بر ماست!

عوارض عصبی گرما در گفت وگو با دکتر محمدرضا خدایی روان پزشک

تابستان آغاز شده و گرما هم شروع به خودنمایی کرده است. همه ما تا حدی با مشکلات فصل گرما آشنا هستیم. به‌خصوص اگر ناچار باشیم ساعت‌هایی از روز را در خیابان باشیم، می‌بینیم که بیشتر مردم (و خودمان) کلافه، خسته و کم‌تحمل هستند.
واقعا گرما فرساینده است و به نظر می‌رسد که روی بیشتر افراد، اثر منفی می‌گذارد. اگر شما هم از گرمای هوا کلافه شده‌اید، در محل خنک‌‌تری بنشینید، تا آرام شوید و گفت‌وگوی ما را با دکترمحمدرضا خدایی، روان‌پزشک و استادیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در مورد گرما و آثار آن روی روان افراد بخوانید.

آقای دکتر! آیا گرما هم جزو عوامل استرس‌زاست؟

بله، در مجموع دو نوع عامل استرس‌‌زا وجود دارد؛ عوامل استرس‌زای بیرونی و عوامل استرس‌زای درونی. ترافیک، آلودگی هوا، سر و صدا و گرما و سرما از عوامل استرس‌زای بیرونی هستند و مانند سایر استرس‌ها واکنش‌هایی را در بدن به وجود می‌آورند.

گرما چه تاثیری روی انسان دارد؟

گرما، هم بر جسم و هم بر روان افراد اثر می‌گذارد. البته ما در مورد گرمای معمولی حرف نمی‌زنیم و زمانی که در مورد آثار زیان‌آور گرما بحث می‌شود، منظور گرمایی است که از حد استاندارد خارج شده (از دمای بدن بالاتر است) چنین گرمایی فرد را تحریک‌پذیر و زودرنج می‌کند و آستانه تحمل را پایین می‌آورد. در گرمای شدید، تبخیر آب بدن و تعریق افزایش می‌یابد. در نتیجه، بدن، آب و املاح زیادی را از دست می‌دهد و دچار کمبود آنها می‌شود. اشعه خورشید هم به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر بدن اثر می‌گذارد. گرمای شدید هوا، گاه مشکل وارونگی را به وجود می‌آورد و باعث آلودگی هوا می‌شود. در فصل تابستان روزها بلند و شب‌ها کوتاه است، بنابراین استراحت شبانه افراد کاهش می‌یابد. در طول تابستان، افراد معمولا کمتر استراحت می‌کنند و ساعت‌های بیشتری از شب را به تماشای تلویزیون و گردش خارج از خانه می‌گذرانند. همه این عوامل در مجموع بر اعصاب و روان فرد، آثار منفی ای می‌گذارد.

آیا علاوه بر گرمای هوا، در فصل تابستان، عوامل دیگری هم بر اعصاب و روان افراد اثر می‌گذارند؟

بله، علاوه بر موارد ذکر شده، در بهار و تابستان، معمولا حساسیت‌های فصلی هم بیشتر دیده می‌شود. در این فصل‌ها، گل و گیاه بیشتر است و باعث ایجاد تنگی نفس و حساسیت در افراد می‌شود. خود این پدیده فشار مضاعفی است که بر اعصاب و روان افراد اثر می‌گذارد. مورد دیگر هم تعطیلی مدارس است که به خصوص برای خانم‌های کارمند مشغله فکری ایجاد می‌کند و به این فکر می‌افتند که در این مدت با بچه‌های بیکار خود چه کنند؟ این موارد، از آثار منفی غیرمستقیم گرماست که در کنار عوامل مستقیم، دست به دست هم می‌دهند و به عنوان استرس‌زای بیرونی و درونی، فرد را عصبی‌تر از گذشته می‌کنند و باعث می‌شوند واکنش‌های وی نسبت به عوامل بیرونی شدیدتر ‌شود و قدرت انطباقش کاهش ‌یابد.

چطور می‌توانیم به خودمان فکر کنیم؟

باید به یاد داشته باشیم که تحمل همه در چنین شرایطی کاهش یافته است. خود ما هم تحریک‌پذیرتر از گذشته شده‌ایم و باید راهکارهایی برای کاستن از فشار و استرس بر خودمان پیدا کنیم. به هر حال باید پذیرفت که گرما وجود دارد و نمی‌توان آن را از بین برد. فقط باید با مدیریت صحیح، از چنین شرایطی بهترین استفاده را کرد.

شما چه توصیه‌هایی برای گذراندن بهتر روزهای گرم سال دارید؟

به بدن مایعات کافی برسانید. اگر در هوای گرم کار می‌کنید، باید مایعات خنک همراه داشته باشید تا هرچندوقت یک بار بنوشید.
تا حد امکان در محیطی باشید که از نظر تهویه مناسب باشد البته فقط دما مهم نیست. گاهی در استان‌های ساحلی، حتی اگر گرما خیلی شدید هم نباشد ولی همراه با رطوبت زیاد باشد، آثار نامطلوبی به جا می‌گذارد.
تا حد امکان از غذاهای سبک و متناسب با فصل گرما استفاده کنید. مصرف میوه‌ها نیز بسیار مفید است. بهتر است غذاهای چرب و سنگین نخورید. یکی از نوشیدنی‌های مفید در این فصل، دوغ است که هم نمک دارد و هم کلسیم و هم آب. به این ترتیب آب و املاح از دست رفته بدن را جبران می‌کند.
لباس‌های گشاد و روشن از جنس پنبه یا نخ بپوشید و لباس‌های تنگ با پارچه‌های نایلونی را کنار بگذارید. لباس‌های گشاد و روشن به بدن اجازه تعریق می‌دهند و عرق بدن به راحتی تبخیر می‌شود، تعریق بدن را لزج و بدبو می‌کند که تحریک‌‌پذیری فرد را افزایش می‌دهد.

تا حد امکان از محیط‌های پر آفتاب دوری کنید و در سایه بمانید.

تعریق زیاد باعث می‌شود مواد مضر روی بدن باقی بمانند بنابراین می‌توانید با استحمام مناسب، این مواد را از روی پوست حذف و احساس سبکی و آرامش کنید.
تابش مستقیم نورآفتاب شما را عصبی می‌کند. تا حد امکان در فضای آزاد از عینک آفتابی یا کلاه‌های لبه‌دار استفاده کنید.

چه کنیم تا گرمی هوا، روی رفتار ما اثر کمتری بگذارد؟

انسان‌ها در گرمای شدید، عصبی و کم‌تحمل می‌شوند و باید آن را بپذیریم و به خود بقبولانیم که زود عصبانی نشویم، زود تصمیم‌‌گیری نکنیم و هر حرفی که به ذهنمان می‌رسد، سریع به زبان نیاوریم. در محل‌هایی که افراد تجمع زیادی دارند، میزان رطوبت هوا (به علت بخار دهان افراد) و احتمال بروز عصبانیت بیشتر می‌شود. پس تا حد امکان کمتر به چنین محل‌هایی برویم. در فصل تابستان طول روز بیشتر است و می‌توانیم حداکثر استفاده را از این زمان ببریم و دور همنشینی‌های خانوادگی را افزایش بدهیم. چنین کاری اثر مثبتی بر بهداشت روان دارد. می‌توانیم برای کودکان و نوجوانان تفریح‌های سالمی مانند شنا یا رفتن به پارک را در نظر بگیریم تا اوقات فراغت آنها به مشغله ذهنی تبدیل نشود. بدن در شرایط گرمای شدید، توان کمتری دارد، پس اگر امکان دارد
بعداز ظهر کمی استراحت و تمدد اعصاب کنید. همین استراحت کوتاه باعث می‌شود با روحیه مضاعفی بقیه روز را بگذرانید.

آیا گرما بر بیماران اعصاب و روان آثار بیشتری به جا می‌گذارد؟

به هر حال گرما یک عامل استرس‌زاست. وقتی عاملی، افراد سالم را تا این حد تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، مطمئنا در افراد بیمار آثار مضاعفی به جا می‌گذارد. در چنین شرایطی این بیماران عصبی، زودرنج و کم‌تحمل‌تر خواهند شد. بعضی از بیماری‌های اعصاب و روان مثل بیماری دوقطبی، در فصول گرم سال به اوج می‌رسد. مبتلایان به چنین بیماری‌هایی باید آگاه باشند که احتمال عود بیماری‌شان در گرمای شدید، بیشتر می‌شود.

آیا افسردگی فصلی هم در تابستان رخ می‌دهد؟

افسردگی فصلی، اغلب در زمستان‌ها که شب‌ها طولانی است پیش می‌آید و معمولا علت آن کم بودن نور است اما سایر انواع افسردگی‌ها، در فصل‌های گرم بیشتر دیده می‌شوند. در گرما (گرمای بیش از اندازه) علاوه بر افسردگی، سردردهای کششی و میگرنی هم بیشتر پیش می‌آیند و معمولا بر تمرکز و توجه افراد هم اثر سوء می‌گذارند.

آیا افراد در سنین مختلف نسبت به گرما واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند؟

در افراد مسن، تطابق آب و الکترولیت‌ها کاهش می‌یابد و آنها بیش از دیگران در معرض خطرهای ناشی از گرما هستند. کودکان نیز در معرض خطر هستند چون حجم آب بدنشان کم است. در زمان گرما باید این گروه‌ها را بیشتر از دیگران مورد توجه قرار دهیم تا دچار مشکل‌های ناشی از گرمای هوا نشوند.
منبع:هفته نامه سلامت