نگاهی به اندرونی شاهان قاجار و نقش و موقعیت زنان ساکن در آن

حضور زن در دربار قاجار، از دوران فتحعلی شاه است که رنگی جدی به خود می گیرد. بنا به نقل میرزا تقی خان سپهر، فتحعلی شاه حدود هزار زن داشت که از آنان دویست و شصت فرزند متولد شد و صد و یک تن از این فرزندان باقی ماندند. عده ای از این زنان (حدود ۴۰ تن) از خانواده سلطنت و سایر شعب قاجاریه و بزرگ زادگان معتبر ایران بودند که فتحعلی شاه نهایت احترام را به آنان می گذاشت و موقعیت و مقامی جداگانه داشتند اما از این طبقه زنان نجیبه هیچکدام طرف میل و رغبت او نبود و نمونه مشخص آنان آغاباجی دختر ابراهیم خلیل خان شیشه، والی قراباغ بود که با تجمل به خانه بخت آمد و قصری در امامزاده قاسم داشت ولی با همه احترامات شخصی هیچ طرف میل واقع نشد. در واقع این زنان را می توان گروگان های سیاسی دانست که وجه المصالحه درگیری و جنگ میان پدر و برادرانشان یا فتحعلی شاه قرار می گرفتند. اما مهم اینکه رسیدگی به اموال و دارایی پادشاه که از امور حکومتی بود در این دوره برعهده زنان اندرونی بود و شاه به علت اعتمادی که به آنان داشت، این مسئولیت را به اندرونی محول کرده بود. خدمات شخصی پادشاه از جمله تعیین کشیک های شبانه و نقال ها برعهده یکی از زنان شاه به نام بیگم جان خانم بود. او هر شب هجده نفر از زنان را در سه کشیک شبانه برای خدمت به پادشاه انتخاب می کرد. نظارت بر آشپزخانه و تقسیم غذا، بستن و مهر کردن مجموعه های غذا برعهده خانم کوچک، نبیره کریم خان زند بود.از آنچه در تاریخ عضدی به ثبت رسیده درمی یابیم که اندرونی نمونه کوچکی از یک جامعه بود و اگر ساکنان این اجتماع را به بیرون راهی نبود، در عوض سعی می کردند محیط کوچک خود را جایی بهتر و شاد تر برای زندگی کنند. اما از آنجا که همه آن ها زنان یک مرد بودند، طبیعی است رقابت و حسادت میان آنان وجود داشت که فتحعلی شاه با تعیین مقام هر کس، سعی داشت از رقابت ها جلوگیری کند. تقسیم بندی به این شکل بود که مادر اصلی شاه دارای منزلت فراوان بود. پس از او مادران دیگر شاه و زنان نزدیک چون خاله ها و عمه ها از اعتبار زیادی برخوردار بودند.
زنان عقدی که از خاندان اشراف بودند و فرزندانشان که به جانشینی شاه منصوب می شدند، در درجه بعدی قرار داشتند. زنان صیغه ای در مرتبه پس از آن ها بودند و در مرتبه آخر بازیگران و کنیزان قرار داشتند. این سلسله مراتب البته قراردادی بود و فتحعلی شاه گاه تمایل بیشتری به زنان صیغه ای خود نشان می داد و همین امر موجب دامن زدن به اختلاف ها و کینه ها می شد. زنان درباری به دلیل شرایط مناسب، امکانات کافی، اوقات فراغت و تمایل شاه به داشتن زنانی باسواد و با معلومات از آخوند طالقانی و میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله (نشاط) درس می گرفتند. تعداد قابل توجهی از آن ها شعر می سرودند و بسیاری صاحب خط خوش بودند و نسخه های خط خوش قرآن کریم آنان در کتابخانه سلطنتی و آستانه قم موجود است.حرمسرای ناصری اما آخرین حرمسرای گسترده پادشاهی ایران بود. در این حرمسرا آمیزه ای از سنت و تجدد و تقابل کهنه و نو به چشم می خورد که در شناخت تحولات مربوط به زنان، حایز اهمیت است. در مقایسه با حرمسرای فتحعلی شاه که زنانش بیشتر هنرمند، خطاط و شاعر بودند و دخالت آنان در امور سیاسی تقریبا محدود به شفاعت و میانجی گری بود، حرمسرای ناصری عرصه ای سیاسی محسوب می شد و در دوره های مختلف حکومت او، زنان نقشی تعیین کننده در مسایل سیاسی ایفا کردند. اولین آن ها مادر ناصرالدین شاه، ملک جهان قاجار بود که پس از فوت شوهرش وارد عرصه سیاست شد. او پس از درگذشت محمدشاه تا رسیدن ولیعهد (ناصرالدین شاه) از آذربایجان به تهران، زمام امور مملکتی را به دست گرفت. با سفرای کشورهای اروپایی مذاکره کرد و حمایت آنان را از پادشاهی پسرش، به دست آورد.
در این دوره به گفته عباس اقبال، ظاهرا او از مشاوره ندیمه اش، زنی فرانسوی به نام حاجی عباس گل ساز بهره مند بود. این زن پس از ازدواج با حاجی عباس مسلمان شده، به ایران آمده بود و پرستاری و آموزش ناصرالدین شاه و خواهرش ملک زاده را برعهده داشت. او با ملک جهان راجع به زنان اروپایی که مملکت داری می کردند، صحبت می کرد و او را به دخالت در سیاست ترغیب می نمود.در دوره اول حکومت ناصرالدین شاه اختلاف مهد علیا با امیرکبیر سرانجام به قتل امیر انجامید. مهد علیا ریاست حرم خانه شاه را برعهده داشت و علاوه بر آن، دستگاهی جداگانه در اختیار داشت که نامه ها و فرمان هایش را به زمامداران و ماموران حکومتی اعلام می کرد. او زنی مقتدر و قوی بود و نفوذ زیادی بر ناصرالدین شاه داشت.همانند دوره فتحعلی شاه، زنان عقدی که از خاندان قاجار یا بزرگان دولتی بودند، به طور رسمی از اولویت بیشتری نسبت به زنان صیغه ای برخوردار بودند، اما میل و رغبت ناصرالدین شاه بیشتر به جانب زنان صیغه ای بود. در دوران صدارت اعتمادالسلطنه نوری، ناصرالدین شاه به جیران، دختری دهاتی از اهالی تجریش (که ابتدا برای رقص و آواز به خدمت مهد علیا درآمد)، دل باخت و او کم کم سوگلی حرم شد. علاقه ناصرالدین شاه به این دختر که جسور، اهل سوارکاری و شکار بود، چنان شد که به سنت های قاجار پشت پا زد و تصمیم گرفت پسر جیران، «ملک قاسم میرزا» را برخلاف تمام رسم و رسوم سلطنتی، ولیعهد اعلام کند و سرانجام این کار را کرد.
تقدم تمایلات فردی بر سنت های جمعی و تبدیل آن ها به قوانین جدید، نشان دهنده تقابل میان سنت و تجدد دربار بود. جیران چنان اهمیتی یافته بود که صدراعظم شاه، میرزا آقاخان نوری سعی می کرد با به دست آوردن دل او و فرستادن هدایای گران قیمت، موقعیت خود را تثبیت کند، چون وساطتش برای هر کسی، پیش شاه مقبول واقع می شد. اما جیران بنابه دلایلی با نوری بنای مخالفت گذاشت و در تضعیف موقعیت او کوشید. جیران دومین زن مسلط بر حرمسرا (بعد از مهد علیا) بود که حتی نفوذ مهد علیا را نیز به مخاطره انداخت. اما پس از مدت کوتاهی فرزندانش فوت کردند و خودش نیز با فاصله اندکی پس از آن از میان رفت.بعد از جیران در سال های میانی و پایانی حکومت ناصرالدین شاه، انیس الدوله، خدمتکار جیران به همسری شاه درآمد و کم کم جایگاه ویژه ای در حرمسرا یافت. او که زنی از طبقات پایین اجتماع و از روستای امامه بود، مورد علاقه و احترام شاه واقع شد و جلال و شوکت بسیار یافت. نفوذ سیاسی او در دربار تا حدی بود که مخالفتش با صدراعظم وقت، میرزا حسن خان سپهسالار – که او را از سفر فرنگ محروم کرد و بازگرداند – نقش عمده ای در کناره گیری صدراعظم از مقام خود داشت. در همین دوران، امینه اقدس، خزانه دار حرم و مورد اعتماد شاه، از زنان سوگلی دیگری بود که با بهره گیری از ضعف های فراوان شاه و برآوردن خواسته های عاطفی او، جایگاهی ویژه پیدا کرد. ملیجک برادرزاده امینه اقدس، محبوب ناصرالدین شاه بود. امینه اقدس با امین السلطان وزیر دربار ناصری همدست بود و بعدا در ارتقای پسرش علی اصغرخان امین السلطان به صدارت نقش ویژه ای ایفا کرد. اعتمادالسلطنه نقش انیس الدوله و امینه اقدس را در دربار به نقش صدراعظم و نایب السلطنه مانند می کرد.
ناصرالدین شاه تعصب پیشینیانش را نداشت. زنان حرم او با مردان اختلاط می کردند و یا مردان به دیدن آنان می آمدند. حرم که یادگار جامعه سنتی بود و حریمش همواره باید محفوظ می ماند، با تغییرات جامعه، دگرگونی و تغییر وضعیت تدریجی را تجربه می کرد. زنان فرنگی و پزشکان فرنگی دربار با زنان حرم مراوده داشتند و انیس الدوله به عنوان ملکه ایران، سفرای خارجی و هدایایشان را می پذیرفت. سوغات فرنگ مثل لباس ها و وسایل تزئینی وارد حرم می شد. پیانو اولین بار در حرم ناصری و برای انیس الدوله سوغات آورده شد و برخی زنان نواختن آن را آموختند. دوربین عکاسی، چهره زنان حرم را با لباس اندرون ثبت می کرد و درباریانی چون اعتمادالسلطنه با حسرت، اوقاتی را به یاد می آوردند که شهپر فرشته ها هم قادر به سائیده شدن در سراپرده حرم نبود. گرچه سفر سیاحتی انیس الدوله به همراه ناصرالدین شاه به فرنگ صورت نگرفت و او را از نیمه راه بازگرداندند، ناصرالدین شاه، امینه اقدس را به توصیه پزشکان، برای معالجه چشم به فرنگ فرستاد.
تصمیم گیری برای فرستادن او به فرنگ و هراس از عواقب آن، چنان طولانی شد که وقتی به فرنگ رفت، دیگر کور شده بود و پزشکان نتوانستند کاری برایش انجام دهند. با این حال برخی علمای مذهبی به شدت با این سفر مخالفت کردند و شاه و دربار را عامل تضییع مذهب دانستند. حتی مردم تصنیفی هجوآمیز درباره این سفر سرودند. این تصنیف نشان می داد نه تنها شهپر فرشته ها که زبان مردم عادی نیز به حرمسرا باز شده است.می توان گفت انتخاب انیس الدوله و امینه اقدس که زنانی از طبقات پایین اجتماع بودند، به عنوان ملکه و خزانه دار حرم و احترامی که در حرم داشتند، خود نشان دهنده از میان رفتن تدریجی سنت های طبقاتی و ورود به جامعه ای بود که در آن لیاقت و توانایی افراد بیش از اصل و نسب مورد توجه قرار می گرفت. همزمان تحولات در ظاهر نیز خود را نشان می داد.
لباس زنان که پیش از این دوره «ارخالق» یعنی پیراهنی کوتاه همراه با دامنی بلند بود، در دوره ناصری تغییر کرد. معیرالممالک می نویسد پس از حضور ناصرالدین شاه در فرنگ و دیدن بالرین ها، شاه لباس آنان را پسندید و در بازگشت از سفر، دستور داد زنان حرمسرا دامن های خود را کوتاه کنند. از آنجا که مد لباس خانم ها از اندرون سرچشمه می گرفت، این لباس میان زنان اعیان و اشراف معمول شد. به این ترتیب نیم تنه ای جانشین ارخالق شد که با آستین شمشیری ساده و یقه عربی بسته برای پوشاندن بالاتنه به کار می رفت. این نیم تنه به گفته فووریه آنقدر کوتاه بود که با هر تکان مختصری قسمتی از بدن نمایان می شد. دامن ها کوتاه شد و تا سر زانو رسید، اما بسیار آهارزده می پوشیدند و به این ترتیب دامن به شعاعی حدود نیم ذرع یا بیشتر دور خانم ها را می گرفت. زنان دربار جوراب ساق کوتاه سفیدی می پوشیدند و ساق هایشان تا بالای زانو نمایان بود. کفش ها نوعی گالش فرنگی بود. زنان چارقدی کوچک نیز بر سر می کردند.
هنگامی که موسیو پیلو تاجر فرانسوی با زنش به تهران آمد و چیزهای تازه آورد، باز تحولی در مد اندرون ایجاد شد. شلوارهای کشی جای جوراب های کوتاه را گرفت و کفش های چرمی جای گالش وارسی را. خانم ها در آرایش خود جواهرات و سنگ های قیمتی زیاد به کار می بردند. آرایش غلیظ، پوشیدن لباس بدن نما، پوشیدن چادر نازک در خانه، چشم و هم چشمی در انتخاب انواع پارچه، تجمل پرستی و رقابت در پوشاک میان زنان اعیان و اشراف معمول بود.تغییرات ظاهری در آرایش و لباس زنان اندرون و الگوپذیری از زنان غربی، نشان دهنده حرکت سطوح بالای اجتماعی به سمت فرنگی مآب شدن بود. در دربار ناصری، زنان به شعر و نویسندگی نیز می پرداختند. مهد علیا هم طبع شعر داشت و هم نثر را به خوبی می نگاشت. به طوریکه نثر او را لئالی منثور می دانستند. از دختران ناصرالدین شاه، فروغ الدوله شاعر بود و نامه هایش نیز باقی مانده است. فخرالدوله شاعر بود و کتابت داستان امیرارسلان را برعهده داشت. فخرالملوک شاعر بود و تخلص شعری اش فخری. تاج السلطنه که خاطراتش در دوره بعد به چاپ رسید، زبان فرانسه و موسیقی می دانست و شعر می گفت. به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که در دوره ناصرالدین شاه حرمسرا و روابط چه در درون و چه بیرون تغییرات زیادی را تجربه کرد.
منبع: تاریخ ایرانی
http://www.aftabir.com آفتاب