یادگار امیر کبیر در ناصر خسرو

نخستین مدرسه به سبک و سیاق اروپایی به نام «دارالفنون» ۱۶۱ سال قبل در تهران، خیابان ناصری، محدوده ارگ سلطنتی تاسیس شد. این بنای فرهنگی که باعث دگرگونی و تحولات فکری ایرانیان شد، مدیون میرزاتقی خان امیر کبیر است. در دوران صدارت سه سال و ۴۵ روزه امیرکبیر، نخستین مرکز آموزشی که از آن به اسم دانشگاه نوین ایران یاد می کنند بنا نهاده شد. امیر تحت تاثیر مسافرت هایی که به اروپا داشت به شدت علاقه مند به تاسیس مدرسه ای شد که در سطوحی بالاتر از مدارس ابتدایی و متوسطه باشد. از این رو تصمیم گرفت ساختمانی برای تدریس علوم جدید در تهران تاسیس کند. وی نام دارالفنون را برای این مدرسه جدید در نظر گرفت که معادل اصطلاح فرنگی «پلی تکنیک» بود. این مرد وطن پرست در نخستین سال صدارت خود موافقت ناصرالدین شاه را برای تاسیس دارالفنون جلب و شخصا محل ساختمان آن را تعیین کرد و برای بنای مدرسه میرزارضای مهندس باشی را که از نخستین محصلانی بود که توسط عباس میرزا به لندن فرستاده شده و مهندسی را با موفقیت به اتمام رسانده بود در نظر گرفت. مهندس باشی ابتدا نقشه ساختمان را کشید و انجام کار را به محمدتقی خان معمارباشی دولت واگذار کرد. ساختمان دارالفنون در محوطه وسیعی در شمال ساختمان سفارت روس بین خیابان ناصری (ناصرخسرو) و الماسیه (باب همایون) ساخته شد. درب ورودی این مدرسه ابتدا در خیابان الماسیه بود که بعدها با افزودن تالار نمایشی به مدرسه، به خیابان ناصری انتقال یافت.

بنای ساختمان دارالفنون

ساخت بنای دارالفنون قریب به یک سال به طول انجامید و در اواخر سال ۱۲۶۷ هجری قمری به پایان رسید و در سال ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۲۶۸ ه.ق) افتتاح شد. این ساختمان ۵۰ اتاق داشت که قسمتی از دیوارهای آن به گچبری، نقش ها و تذهیبات بدیع آراسته بود. همه اتاق ها یک شکل و به یک اندازه و به صورت مربع با چهارمتر عرض و طول بود و جلوی هر اتاقی یک ایوان قرار داشت. میان حیاط دارالفنون حوض بزرگی بود که در اطراف آن درختان میوه از قبیل زردآلو، توت، گوجه و شاتوت کاشته شده بود. شاگردان برای رفع تشنگی از این حوض که از آب قنات معروف به آب شاه که از زلال ترین آب های مشروب تهران سرچشمه می گرفت استفاده می کردند. دروازه ورودی ساختمان به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره بلندی است که در دو سوی درگاه دو ستون استوانه ای نقره ای رنگ، طاق این دروازه را نگه داشته است که بالای درب دو لنگه چوبی و قهوه ای رنگ مدرسه، کتیبه ای قرار دارد که اسم دارالفنون و سال تاسیس آن (۱۲۶۸ ه.ق) حک شده است.

استخدام مدرسان فرنگی

امیرکبیر بعد از اتمام قسمت شرقی ساختمان در صدد استخدام معلمان فرنگی برای تدریس در این دانشگاه بر آمد. از آنجا که وی نسبت به کشورهای استعمارگر روسیه و انگلیس بدبین بود تصمیم گرفت معلمان را از کشورهایی چون اتریش، آلمان و فرانسه برگزیند. وی بعد از مدتی تردید سرانجام کشور اتریش را که در آن زمان به نام «نمسا» در نزد ایرانیان معروف بود انتخاب کرد. امیر ماموریت انتخاب و استخدام معلمان اتریشی را به مسیو جان داوود مترجم خودش در کشور عثمانی محول کرد. ماموریت او طی نامه ای به شرح زیر به وی ابلاغ شد:
«موسیو جان داوود مترجم اول دولت علیه ایران را مرقوم می دارد که از قراری به موجب نوشته علیحده چند نفر معلم با سر رشته صاحب وقوف برای مدرسه پادشاهی که در دارالخلافه طهران بنا شده است، ضرور و در کار است. لهذا از مملکت نمسا یا پروسیه از قرار تفصیل معلم ماهر تا مدت چهار، پنج سال اجیر کرده که هر سالی مبلغ پنج هزار تومان بابت مواجب به همه جهت به همه آن برسد و برای مخارج آمدن و رفتن هر یک از آنها مبلغ چهارصد تومان قرار داده است.»موسیو جان داوود در انجام ماموریت خود شش معلم اتریشی و یک معلم ایتالیایی را در رشته های مورد نظر امیرکبیر استخدام کرد. اسامی هفت معلمی که به همراه داوود وارد تهران شدند به قرار زیرند: موسیو بارون گومنز، معلم پیاده نظام، موسیو کارنوطا، معلم معدن شناسی، آگوست کرزیر، معلم توپخانه، دکتر یاکوب پولاک، معلم طب و جراحی، موسیو نمیرو، معلم سواره نظام، موسیو زتی، معلم مهندسی و ریاضیات و دکتر کوکاتی، معلم دارو سازی (ایتالیایی).در میان نخستین مدرسان، دکتر پولاک شهرت زیادی داشت چراکه پنج سال طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود. وی در تهران کتاب های بسیاری در زمینه طب و جراحی به نام های جراحی (دو جلد)، رساله در معالجات و تدابیر امراض نوبه و اسهال، کحالی، علاج استعلام و... چاپ کرده است. نخستین گروه معلمان دارالفنون روزی وارد تهران شدند که بانی دارالفنون دو، سه روز قبلش از صدارت خلع شده بود. خبر عزل این بزرگمرد از تمام مشاغل و مناصب دولتی در یک روز قبل از ورود نخستین گروه معلمان دارالفنون در شماره ۴۲ روزنامه وقایع الاتفاقیه چنین درج شده است: «اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه و صرفه ملک و دولت و خیر و صواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیرو ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند.»
به همین دلیل ورود معلمان خارجی به دارالخلافه با استقبال گرمی صورت نگرفت و دو هفته بعد از قتل ناجوانمردنه امیر ایران، دارالفنون کار رسمی خود را با هفت معلم و ۱۱۴ دانش آموز در رشته های مختلف به شرح ذیل آغاز کرد: طب و جراحی ۲۰ نفر، مهندسی ۱۲ نفر، توپخانه ۲۶ نفر، پیاده نظام ۳۹ نفر، سواره نظام ۱۵ نفر، معدن شناسی پنج نفر و داروسازی هفت نفر. تمامی دانش آموزان اولیه دارالفنون از فرزندان درباریان، اعیان و اشراف بودند.

مقررات نخستین مدرسه علوم جدید

سن دانش آموزان به هنگام ورود به دارالفنون بین ۱۴ تا ۱۶سال بود البته برخی از افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با سنین بالاتری وارد مدرسه می شدند و شاگردانی که در درس هایشان نمره خوبی می گرفتند به اسم خلیفه درس یا دستیار معلم خوانده می شدند که به تدریس می پرداختند. مدت تحصیل در دارالفنون در ابتدا هفت سال بود که به مرور زمان به پنج و در نهایت به چهار سال تبدیل شد. در آغاز کار مدرسه، هفت رشته درسی همان طور که ذکر شد تدریس می شد که بعد ها رشته های دیگری مانند تاریخ، جغرافیا، نقشه کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان های فارسی، عربی، فرانسه و روسی اضافه شد. تدریس در مدرسه از ساعت هشت صبح تا سه بعدظهر بود و دانش آموختگان ناهار را در مدرسه به صورت رایگان صرف می کردند که عبارت بود از پلو خورشت، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ. به علت حاکم بودن افکار نظامی بر این مجموعه، هزینه آن از بودجه نظامی تامین می شد. جالب است که بدانید بودجه اولیه دارالفنون هفت هزار و ۷۵۰تومان بود. در سال های نخستین نیز به دانش آموزان مقرری پرداخت می شد و دانشجویان هر رشته دارای لباس یونیفرم مخصوص بودند که بیانگر رشته تحصیلی آنان بود. این لباس توسط خیاط مدرسه سالی دو بار در زمستان و تابستان برای دانش آموزان اندازه گیری می شد. نوع این لباس ها از نوع خارا (پارچه ای سبک) و برای لباس زمستانی از جنس ماهوت بود. شاگردان مدرسه بر حسب چگونگی خطاهایشان با آنها برخورد می شد، اگر خطا جزیی بود معلمان با خطکش یا چوب، به کف دست آنان می زدند و اگر خطاهایشان بزرگ بود ضمن معرفی به ناظم، سطح مجازات متغیر می شد؛ مثلا گاهی با دادن تفنگ سنگین به دست شاگرد، وی را وادار به نگهداشتن آن بر دستانشان می کردند یا از چوب و فلک و شلاق استفاده می کردند و اگر خطاهایشان نابخشودنی بود، اخراج می شدند. این مدرسه در ابتدا جزو تشکیلات درباری بود و رییس آن زیرنظر مستقیم شاه انتخاب می شد. معلمان نیز با نظر شاه منصوب می شدند و برای ورود محصلان جدید به مدرسه کسب اجازه شاه ضروری بود. ناصرالدین شاه سالی یکی، دو بار شخصا از مدرسه بازدید می کرد و سر جلسات امتحان حاضر می شد و کسانی را که از عهده امتحانات بر می آمدند را به حضور می پذیرفت و مورد تشویق و تقدیر قرار می داد و جوایزی برای آنها تعیین می کرد. روسای دارالفنون به ترتیب میرزامحمدعلی خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزامحمدخان امیر تومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، رضاقلی خان هدایت، علی قلی خان هدایت (مخبر الدوله)، جعفرقلی خان هدایت و محمدحسن خان ادیب الدوله بود. این مدرسه که در ابتدا با نام نخستین دانشگاه ایران کار خود را آغاز کرد، بعد از مدتی به شکل و شمایل مدرسه متوسطه در آمد و ۱۱۱۰ دانشجو از آنجا فارغ التحصیل شدند که برخی از آنان به مقام های بالای سیاسی، ادبی و هنری رسیدند. از جمله دانش آموختگان معروف دارالفنون باید به محمدحسن خان صنیع الدوله (وزیر انطباعات و رییس دارالترجمه همایونی)، احتشام السلطنه (رییس مجلس شورای ملی اول و دوم) و میرزاجهانگیرخان روزنامه نگار و مدیر روزنامه جنجالی صوراسرافیل اشاره کرد.

دارالفنون از دوره ناصری تا به امروز

دارالفنون بعد از آنکه در دی ماه ۱۲۳۰ خورشیدی به مدت ۸۰ سال پابرجا بود در سال ۱۳۰۸ تخریب شد. در این سال میرزایحیی خان اعتماد الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت، ساختمان اولیه دارالفنون را در هم کوبید و با نقشه و نظارت مارکف، معمار روسی، ساختمان فعلی را با تلفیقی از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و از این پس این بنا به یکی از دبیرستان های شناخته شده و معروف تهران تبدیل شد. دارالفنون تا سال ۱۳۵۷ همچنان با کاربری دبیرستان به حیات خود ادامه می داد اما با پیروزی انقلاب اسلامی به مرکز تربیت معلم تبدیل شد و مدتی بعد به مرکز آموزش ضمن خدمت وزارت آموزش وپرورش اختصاص یافت تا آنکه درب سال ۱۳۶۷ جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت در آمد و درب آن در سال ۱۳۷۵ تا به امروز بسته شد چراکه مسوولان تصمیم گرفتند آن مکان را مورد مرمت و بازسازی قرار دهند و از این مدرسه تاریخی به عنوان گنجینه و موزه آموزش وپرورش استفاده کنند. اکنون سال هاست که از تصویب این طرح می گذرد دارالفنون در گوشه خیابان ناصرخسرو چمباتمه زده است.
http://www.aftabir.com منبع : آفتاب