کینز و «ضریب سرمایه گذاری»

اهمیت سرمایه گذاری(1) از این لحاظ است که هر هزینه سرمایه گذاری درآمدی بیش از میزان سرمایه گذاری عاید جامعه می کند، بدین معنی که تولید کنندگان وقتی که اقدام به سرمایه گذاری اضافی می کنند در واقع به سفارشات ابزار کار، ‌ماشین آلات و به میزان کار... می افزایند و از این طریق بر درآمد سازندگان ماشین... و به درآمد کارگران... افزوده می کنند و آنها نیز به نوبه خود با درآمدهای اضافی که تحصیل می کنند مقداری به میزان هزینه خود و مقداری به میزان پس انداز خود می افزایند. این اضافه هزینه های انجام شده برای تولید کنندگان کالاهای مصرفه اضافه درآمدهائی ایجاد می کند که موجب افزایش درآمدهائی برای... می شود.
به عبارت دیگر هز هزینه سرمایه گذاری اثر فزاینده درآمد دارد که کینز آنرا از یک مؤلف انگلیسی بنام کان (2) که در سال 1931 در مورد اشتغال بکار برده بود به عاریت گرفته است.
مسئله جالب اینجاست که این Multiplier اجباراً متناسب با میل به مصرف است یعنی اگر در جامعه ای که فقط درآمد آن مصرف شود ودر جامعه دیگری درآمد مصرف گردد ضریب سرمایه گذاری در این دو جانبه متفاوت و به طور دقیقتر به حسب میل به مصرف متغیر است.
در جامعه ای که میل به مصرف بیشتر است ضریب سرمایه گذاری نیز بیشتر و اگر میل به مصرف در جامعه ثروتمندی باشد ضریب سرمایه گذاری معادل 2 و اگر میل به مصرف در جامعه فقیری باشد ضریب سرمایه گذاری معادل 5 خواهد بود و چون هزینه هر مقدار از سرمایه گذاری، ضریبی معادل درآمد اضافی به وجود می آورد(3) اگر X سرمایه گذاری اضافی و r میل به مصرف باشد درآمدی که بر اثر افزایش سرمایه گذاری X در جامعه توزیع می شود به این شرح است.
حال اگر x مساوی 1000 و r مساوی باشد درآمد ناشی از سرمایه گذاری به شرح زیر افزایش می یابد.
که مساوی 1000×3 خواهد بود. به این ترتیب، هر افزایش هزینه سرمایه گذاری درآمدی معادل k برابر آن هزینه درآمد عاید جامعه می کند.
هرگونه افزایش در سرمایه گذاری، درآمدی معادل k برابر آن سرمایه گذاری عاید جامعه می کند.

ضریب افزایش سرمایه گذاری مساوی است یعنی با افزایش یک واحد از I، Y(در آمد ملی) به میزان 1/(1-C) k= افزایش می یابد. حال اگر در جامعه ای میل نهانی به مصرف آن (c) معادل اشد، ‌ضریب افزایش سرمایه گذاری برابر با خواهد بود.
اگر میل نهائی به مصرف آن جامعه باشد ضریب افزایش آن
خواهد بود.
مثال عددی برای نشان دادن اهمیت این پدیده در اقتصاد ملی به شرح زیر است: فرض کنیم که سطح اشتغال کامل با درآمد 2000 به دست آید و ما در حال حاضر درآمدی معادل 1500 داشته باشیم

پس هر چه میل به مصرف جامعه بیشتر باشد ضریب سرمایه گذاری (ضریب تکاثری یا ضریب فزاینده سرمایه گذاری) بیشتر و مخارج سرمایه گذاری به وجود آورنده افزایش نسبی بیشتر درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری خواهد بود.
این ضریب به ما نشان می دهد که در صورت افزایش سرمایه گذاری ملی، درآمد ملی به نسبت k دفعه افزایش می یابد؛ یعنی اگر هزینه سرمایه گذاری 10 میلیارد ریال افزایش یابد و در صورتی که میل به مصرف جامعه باشد درآمدی معادل 50 میلیارد ریال به وجود خواهد آورد و معلوم است که با این ابزار تئوری و تدابیر عملی چه کارها که نتوان کرد و چه نتایج مطلوب در طریق مبارزه با بحران نتوان گرفت.
و جالب اینکه تا اشتغال کامل نشود مزدها و قیمتها بالا نخواهد رفت. به عبارت دیگر تورم وقتی به وجود خواهد آمد که اشتغال به حد کمال و اشباع برسد و در آن صورت است که افزایش حجم پول و افزایش هزینه های سرمایه گذاری باعث بالا رفتن مزدها و تورم خواهد بود. این مورد را می توانیم با نمودار توضیح بدهیم.

در شکل بالا محور عمودی op تغییرات قیمتها و مزدها را نشان می دهد محور افقی oq تغییرات تولید و اشتغال را تا زمانی که اشتغال ناقص است و جامعه اقتصادی در شرایط بحران و رکود به سر می برد افزایش سرمایه گذاری و افزایش حجم پول باعث افزایش اشتغال و تولید می شود بدون آنکه قیمتها و یا دستمزدها افزایش پیدا کنند و منحنی تقاضا از به و مقدار تولید یا حجم اشتغال از به افزایش پیدا می کند بدون آنکه قیمتها یا مزدها افزایش یابند. ولی از وقتی که به اشتغال کامل و اشباع اشتغال رسید با سیاست انبساطی افزایش حجم پول و یا افزایش هزینه های سرمایه گذاری مزدها گرایش به افزایش و قیمتها نیز افزایش می یابند بدون آنکه تولید افزایش محسوس پیدا کند و یا اینکه حجم اشتغال افزایش پیدا کند با دید تئوری و از دیدگاه مارژینالیستها، در شرایط رقابت آزاد کارفرما تا جایی کارگر استخدام می کند که ارزش محصول کارگر نهایی مزد او باشد.

در این رابطه، وقتی که مزدWm ثابت بماند، بر اثر افزایش حجم پول و یا افزایش تقاضای کل حجم اشتغال افزایش می یابد و هر چه اشتغال افزایش یابد بازدهی کارگران نهایی که نزولی است کاهش پیدا می کند و کارفرمایان که در جستجوی بیشترین سود هستند و بیشترین سود در شرایط بازار رقابت کامل وقتی حاصل می شود که مزد کارگر نهایی بیشتر از قیمت کالا در بازار نباشد و هر قدر اشتغال بیشتر شود گرایش بازدهی نهایی کار به طرف کاهش است(کارگران خوب بیکار نمی مانند؛ بر اثر افزایش فعالیتهای اقتصادی و رونق بازار کارفرما برای اینکه سود بیشتر بدست آورد تا حدی کارگر جدید استخدام می کند که حاصل کار کارگر نهایی کمتر از قیمت محصول بدست آمده از کارگر نهایی نباشد) و چون به کارگر اضافی (از روی نیاز) ناگزیر مزد ثابت خواهد پرداخت، گرایش عمومی قیمتها به طرف افزایش خواهد بود و قیمتها به نسبتی که اشتغال افزایش پیدا می کند گرایش به افزایش دارد و می توان نمودار آن را به صورت زیر ارائه کرد.

در نمودار فوق oq حجم تولید یا حجم اشتغال و op قیمتها یا مزدها با افزایش تقاضا (به علت افزایش هزینه های سرمایه گذاری یا افزایش حجم پول در گردش) از منحنی به منحنی حجم تولید یا حجم اشتغال از افزایش می یابد. تا زمانی که اشتغال به حد اشباع نرسیده حجم تولید با افزایش حجم اشتغال کم کم افزایش می یابد و گرایش مزدها به افزایش یافتن است ولی از جایی که اشتغال به حد اشباع می رسد و افزایش حجم تولید نامقدور می گردد دیگر تولید افزایش نمی یابد بلکه به طور که قسمت عمودی منحنی y نشان می دهد مزدها و قیمت ها سریع افزایش می یابند.
برای مبارزه با بحران اقتصادی، تا زمانی که اقتصاد به حد اشتغال کامل نرسیده است می توان سرمایه گذاری را افزایش داد و با توجه به ضریب فزاینده سرمایه گذاری، درآمد جامعه را بیش از میزان سرمایه گذاری می توان افزود و تقاضا را به مقدار نسبتاً بیشتری بالا برد و با اتخاذ تدابیر مناسب دیگر، جلوی بحران را گرفت. در جامعه های فقیر یا در جوامعی که میل به مصرف در آن زیاد و در نتیجه ضریب سرمایه گذاری دارای ارزش بیشتر است و یا امروزه که توسعه اقتصادی برای کشورهای توسعه نیافته از ضروریات به شمار می رود و در آن جامعه ها میل به مصرف نیز زیاد است، هر سرمایه گذاری جزئی می تواند قدم مؤثری به سوی اشتغال بیشتر و نیز تقاضا کالاهای مصرفی بیشتر که متأسفانه می تواند مسأله ساز تورم هم باشد اشکالاتی ایجاد می کند. این کشورهای توسعه نیافته به لحاظ داشتن ساختار اقتصادی مخصوص به خود نمی توانند به آسانی موانع توسعه را به لحاظ داشتن ساختار اقتصادی مخصوص به خود نمی توانند به آسانی موانع توسعه را به لحاظ نبودن تخصص های لازم و کمی سرمایه، کمی بهره وری و کم کاری و حیف و میل و ندانم کاری و دوباره کاری از سر راه توسعه بردارند و بدون تورم و مشکلاتی که همین تورم بوجود می آورد اشتغالات مولد به وجود آورند و تولیدات را برای مقابله با افزایش تقاضا افزایش دهند و نمی دانند تا چه اندازه حجم پول را افزایش دهند و چه مقدار سرمایه گذاری کنند که تا حد مطلوب (اوپتیمم) بتوانند توسعه اقتصادی بدون تورم داشته باشند و این علم و هنری است که می گویند این جوامع فاقد آنند.

پی‌نوشت‌ها:

1.Multiplicateur D'investissement (Multiplier)
2. khan
3. برای فهم موضوع از مثالی که در این مورد ساموئلسن ارائه کرده استفاده می کنیم: فرض که هزار دلار برای ساختمان یک کاراژ خرج کنیم این اقدام و خرج ما آثار ثانوی دارد که باعث توسعه درآمد ملی و تولید می شود. نجار و بنا و چوپ فروش 1000 دلار اضافه درآمد بدست می آورند، ‌ولی جریان به همین جا ختم نمی شود. اگر ضریب تمایل مصرف آنان باشد از این 1000 دلار اضافه درآمد 67/666 دلار آنرا به خرید کالاهای مصرفی جدید اختصاص خواهند داد. تولید کنندگان این کالاها اضافه درآمدی معادل 67/ 666 دلار خواهند داشت اگر ضریب تمایل به مصرف آنان نیز باشد 44/444 دلار آنرا به خرید کالاهای مصرفی اختصاص خواهند داد این جریان همچنان ادامه می یابد و در هر مرحله درآمد مرحله قبل برای خرید کالاهای مصرفی اختصاص پیدا می کند. به این ترتیب یک سلسله مخارج ثانوی در نتیجه هزار دلار خرج اولیه انجام می شود. در این سلسله هر مرحله پیشین کوچکتر است.
دلار 3000=999/2999=00+53/ 197+30/296+44/444+67/666+1000 دلار

منبع مقاله: قدیری اصل، باقر؛ (1386)، سیر اندیشه اقتصادی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دهم1387.