تاریخ زنده در دل تهران

چهارراه مولوی، خیابان صاحب جمع، میدان امین السلطان. اینجا جایی است که مجموعه ای تاریخی و فرهنگی را بنام کاروانسرای خانات در دل خود جای داده است. کاروانسرای خانات با قدمتی بیش از یک قرن، از نخستین کاروانسراهای درون شهری تهران بود که به بدون هیچ گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالکان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می دهد. این کاروانسرا با مساحت ۱۰هزار مترمربع با الهام از معماری باغ های ایرانی شکل گرفته که ۵۲ حجره را در محوطه خود جای داده است، بدین گونه که در هر ضلع کاروانسرا، ۱۳ حجره وجود دارد که امروزه در اجاره عمده فروشان خشکبار است. صحن کاروانسرا همچنین دارای دو ایوان است که یکی از آنها در شرق به ورودی بزرگی راه می یابد و دیگری در غرب محوطه به ورودی دوم کاروانسرا می رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره های بزرگی قرار دارند که به بازار و میدان سابق امین السلطان که امروزه چیزی از آن باقی نمانده منتهی می شوند. محمد اردهالی یکی از مالکان خصوصی کاروانسرا که مدیریت آن مکان را بر عهده دارد در مورد وجه تسمیه کاروانسرا به اسم خانات می گوید: «من دقیقا علت گذاشتن این اسم را نمی دانم، خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجرات، شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره های زیاد کاروانسرا باشد.»

از تاریخ دقیق ساخت کاروانسرای خانات اطلاعی در دست نیست. در اولین نقشه تهران که به دستور ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۲ هجری قمری ترسیم شده بود، محل کنونی کاروانسرا به نام سرای روغنی مشخص شده است که در آن روزگار در خارج از حصار صفوی و در کنار دروازه حضرت عبدالعظیم قرار داشت. محمد اردهالی در مورد تاریخچه کاروانسرا توضیح می دهد: «ویژگی های معماری کاروانسرا نشان می دهد که در اواخر دوره ناصری ساخته شده است که در ابتدا در اختیار موسی خان امین الملک بود که وی در سال ۱۳۲۹ هجری قمری مصادف با سال ۱۲۸۵ خورشیدی به حاج علی اردهالی (جد محمد اردهالی) واگذار می شود و از آن تاریخ تاکنون این کاروانسرا در مالکیت خانواده اردهالی باقی ماند.» وی به وجود قولنامه ای در باب خرید کاروانسرا اشاره می کند و ادامه می دهد: «در آن دوران القاب و اسامی اشخاص با احترام فراوانی در قولنامه ذکر می شد و اینکه حتما باید یکی از روحانیون امین، قولنامه را مورد تایید قرار می داد که در مورد قولنامه خانات، آیت الله قمی این کار را کرده است.» این کاروانسرا به دلیل مجاورتش در مسیر جاده ابریشم در گذشته محل اطراق مسافران با بارهایشان بود که با احداث نخستین میدان تره بار امین السلطان مبدل به تجارتخانه بزرگی می شود که تاجران با شترهای خود بارهایی از میوه، تره بار، خشکبار و حبوبات را از سراسر ایران برای فروش و ارایه اجناس خود به میدان می آوردند و برای استراحت به خانات می رفتند. این کاروانسرا با حجره ها و حیاط وسیع خود مناسب ترین محل برای استراحت تجار و شتربانان بود و به همین دلیل تاجران حجره ها را فصل به فصل اجاره می کردند. این مکان همچنین چرخ یابوهای معروفی داشت که هر کسی که می خواست چرخ کرایه کند به آنجا می رفت و چرخ یابو ها را کرایه می کرد.
با ورود اتومبیل به پایتخت و از بین رفتن حیات امین السلطان، کاروانسرا نیز از حیات تجاری خود فاصله می گیرد و بیشتر به صورت انبار کالا مورد استفاده قرار می گیرد. اردهالی با اشاره به مرکز حیاط از وجود آب انباری در گذشته خبر می دهد: «در وسط حیاط خانات آب انبار بزرگی قرار داشت که اطراف آن پر از حجره بود که افراد ساکن در حجره ها مشغول دباغی بودند البته این فضا در فاصله سال های ۱۳۴۰ ۱۳۳۵ تخریب شد و امروزه محدوده آب انبار و حجره های دباغی را به وسیله سنگ هایی با حاشیه قرمز مشخص کرده ایم.» از اتفاقات مهمی که در این کاروانسرا رخ داد آتش سوزی در سال ۱۳۵۶ بود که اردهالی علت این آتش سوزی را وجود مواد شیمیایی در حجره ها می داند و ادامه می دهد: «در سال ۵۶ برخی از حجره ها در اختیار تاجران مواد و اقلام شیمیایی بود که متاسفانه این مساله باعث آتش سوزی شد اما صدمات زیادی را به کاروانسرا وارد نکرد، فقط مواد شیمیایی سقف برخی از حجره ها را تخریب کرد.»

در مهرماه سال ۱۳۸۲، کاروانسرای خانات به عنوان بخشی از تاریخ پایتخت که یادآور دوران پرشکوه رونق بازرگانی بود به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی در آثار ملی به ثبت رسید و مرمت و بازسازی کاروانسرا با پیشنهاد خانواده اردهالی و اعتبار شخصی تحت حمایت شهرداری منطقه ۱۲ و سازمان میراث فرهنگی در اواخر خرداد ۱۳۸۲ آغاز و در اسفند ۱۳۸۷ به انجام رسید. اردهالی در زمینه مرمت و بازسازی بنا با هزینه شخصی خانواده شان توضیح می دهد: «هیچ گاه من و سایر مالکان به فکر فروش یا تخریب کاروانسرا نبودیم در صورتی که می توانستیم با تخریب اینجا، پاساژ پنج طبقه بسازیم، اما به دلیل علاقه ای که به هویت شهری تهران داشتیم و داریم از منافع و سود مالی گذشتیم چراکه همه چیز، پول نیست و ما با هزینه شخصی خودمان این کاروانسرا را مورد بازسازی قرار دادیم.» وی در پاسخ به اینکه بعد از بازسازی کاروانسرا، آیا این مکان گردشگر و بازدیدکننده دارد گفت: «بعد از ثبت جهانی نوروز در سال ۱۳۸۸ با همکاری سازمان میراث فرهنگی و شهرداری منطقه ۱۲، برای نخستین بار جشن ملی عید نوروز به مدت دو سال (سال های ۸۹ و ۹۰) در این کاروانسرا برپا شد.
شهرداری به کاروانسرا خانات خیلی لطف داشته و تورهای گردشگری را برای بازدید به این مکان می آورند.» اردهالی همچنین از بازگشایی سفره خانه ای به شکل و شمایل سنتی و قدیمی در یکی از سالن های کاروانسرای خانات خبر داد و گفت: «بعد از بازسازی کاروانسرا، تصمیم گرفتیم که سفره خانه ای به سبک و سیاق قدیم در این مکان برپا کنیم. قصدمان این است که در سفره خانه، برنامه های قصه گویی و نقالی داشته باشیم و فرهنگ و هویت مان را زنده نگه داریم. برای گچبری ها و تزیینات سقف، گچکار از اصفهان آوردیم تا حال و هوای گذشته زنده شود و هدف مان این است که هر ایرانی که وارد فضای سفره خانه می شود احساس غرور ملی کند.»این سفره خانه که مراحل آخر بهره برداری خود را سپری می کند در نیمه شعبان یا عید فطر افتتاح می شود.

اردهالی ورودی آشفته و به هم ریخته کاروانسرای خانات در میدان امین السلطان را از مشکلات اصلی این مجموعه تاریخی می داند: «ضعف خانات ورودی نابه سامان آن است که بازدید کننده ناگهان از یک فضای آشفته وارد یک مکان نوستالژیک و آرام می شود. اگر بتوان سطح زمین ورودی را سنگفرش کرد و از هیاهوی میدان کاسته شود، فکر نمی کنم کاروانسرا مشکل دیگری داشته باشد.»او در مورد درب ورودی کاروانسرا می گوید: «از ویژگی های منحصربه فرد این مکان در چوبی آن به ارتفاع ۵/۵ متر است که از چوب چنار ساخته شده و در به این بزرگی فقط روی چهل گل میخ باز و بسته می شود و هیچ لولایی در آن به کار نرفته است که نشان دهنده هنر معماری اسلامی است.»در حاشیه این در عظیم، کاشیکاری های زیبایی از رهنمودهای حضرت علی(ع) در مورد آداب خرید و فروش به چشم می خورد که اردهالی در باب فلسفه این نوع کاشیکاری پاسخ می دهد: «در دوران های قدیم در چهار سوی بزرگ و کوچک، روحانیونی بودند که به سوالات تاجران در زمینه کسب و کار بر طبق آیه های قرآن پاسخ می دادند و من با الهام از این قضیه، فرمایشات حضرت علی(ع) را در رابطه با مکاسب روی کاشی ها به نقش در آوردم.»
منبع:آفتاب http://www.aftabir.com