با گسترش روزافزون علوم در هر یک از رشته ها، انتظار به وجود آمدن رشته های تخصصی نیز وجود دارد. علم تاریخ طی فراز و نشیبهایی که فراروی آن بود، شاهد گسترش شیوه های نوین تاریخ نگاری بود.
با ایجاد مکاتب تاریخ نگاری و شیوه های علمی نگارش، و نیز از سه دهة گذشته با شکل گرفتن تاریخ شفاهی، گامی نوین در مطالعات تاریخی برداشته شد. در این شیوه، پژوهشگر از چارچوب نوشتاری خارج می شود و با روی آوردن به مصاحبه، زوایای مبهم تاریخ معاصر را در تاریخ شفاهی جستجو می کند. در پژوهشهای شفاهی، حوزة کار تنها در تاریخ خلاصه نمی شود و حتی فراتر از آن هم می توان به مطالعه و تحقیق پرداخت. به طور مثال، در طرح تدوین تجربیات خبرگان قنات ـ که شرکت مدیریت منابع آب ایران به انجام رسانده است ـ بدون رویکرد به تاریخ، پژوهش ارزنده ای دربارة سازة قنات صورت گرفته است.
تاریخ شفاهی، مقدمه ای است بر تاریخ مکتوب؛ از آن جهت که مورخ با صحنه سازان جریان تاریخی طرف است؛ با افرادی که در بطن حادثه بوده اند و شاهدان اصلی آن رخداد تاریخی اند. تاریخ شفاهی، شناخته شده ترین برنامة ثبت اطلاعات شمرده می شود و به طور کلی، راهکاری است برای جمع آوری اطلاعات که در ضمن آن، تجهیزات ضبط صوتی را با هماهنگی مورد استفاده قرار می دهند تا گزارشهای دقیقی از عقاید و نظرات شاهدان ماجرا یا دست اندرکاران حادثه فراهم کنند. اهمیت تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ نگاری معاصر ایران، از آن جهت است که منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران نیست. در مجموع، اهمیت تاریخ شفاهی به جهات زیر است:
۱) به واسطة اینکه افرادی که در جریان حادثه ای بوده اند، به نقل رویدادها و خاطرات می پردازند، لذا گفته های افراد، همسو و تکمیل کنندة اسناد می باشد که می توان از آن به عنوان منابع دست اول یاد کرد.
۲) تا انتشار اسناد در مسائل مختلف، مدت زمانی خواهد گذشت. از این رو، تاریخ شفاهی این امکان را به وجود می آورد که پژوهشگران قبل از انتشار اسناد، از زبان شاهدان عینی وقایع ، اطلاعاتی کسب کنند. نکتة درخور توجه در تاریخ شفاهی، کسب اطلاعات بکر و جدید از مصاحبه شونده می باشد. در این شیوه، محقق در انتظار آزاد شدن اسناد بایگانیها می ماند. زیرا با روی آوردن به تاریخ شفاهی، اطلاعاتی به دست می آورد که فراتر از نوشته های مکتوب می باشد.
۳) در تاریخ شفاهی، جذابیت خاصی وجود دارد. بدین نحو که پژوهشگر این حیطه با مدارک ضبط شده ای که در اختیار دارد، حالات و طرز بیان مصاحبه شونده را نیز ـ که از لحاظ روان شناختی مهم است ـ درک می کند. زیرا در طنین صداها و لحن گفتارها معانی گوناگونی از شخصیت افراد، ضعف و غضب، قاطعیت، صلابت، تمنا و التماس، آرامش و اضطراب و برخی دیگر از صفات افراد نهفته است که آنها را نمی توان در کتاب مکتوب کرد بلکه فقط باید شنید؛ بویژه آنکه صداها و گفتار و تسلط بر بیان، یکی از راههای باریک روانکاوی شخصیتهاست.
۴) ویژگی اصلی تاریخ شفاهی نداشتن قضاوت و داوری است؛ چرا که مخاطب از شیوه های ارشادی خسته شده و می خواهد خودش قضاوت را تحلیل کند و تاریخ شفاهی، این امکان را در اختیار او قرار می دهد.
۵) تاریخ شفاهی، به محقق کمک می کند تا تصویری کم و بیش زنده از وقایع تاریخی ـ که بر تجربة مستقیم و غیر مستقیم فردی مبتنی است ـ ارائه دهد.
در حین مطالعة تاریخ، شاید بسیاری از استدلالها مبهم و باورنکردنی باشد؛ در حالی که تاریخ شفاهی موشکافانه تر به قضایا می نگرد و از تمام جوانب، موضوع را بررسی می کند. تدوین تاریخ شفاهی، شاید ساده به نظر آید؛ اما در یک تحلیل، واقعیت این است که شیوة تاریخ شفاهی از پیچیدگی و مشکلات خاصی برخوردار است. اولین مسئله در تاریخ شفاهی، عشق و علاقه به تاریخ است. اگر پژوهشگری این خصیصه را نداشته باشد، در برقراری ارتباط یا مصاحبه شونده دچار مشکل می شود و نمی تواند مقصود و منظور خود را بیان کند. دوم اینکه، مصاحبه گر باید پژوهشگری به تمام معنی باشد؛ در حیطه ای که به پژوهش می پردازد، حوزة مطالعاتی وسیعی داشته باشد و تمام زوایای جریان را از میان مکتوبات بررسی کند و دیگر آنکه، شناختی نسبی از مصاحبه شونده داشته باشد.
در تاریخ شفاهی، ما دو نوع نگرش در آن واحد داریم: اول نگرشی که مصاحبه شونده نسبت به موضوع دارد؛ زیرا در طرح آن موضوع نقش داشته است. دیگر نگرش مصاحبه کننده به موضوع است. بنابراین مصاحبه گر با مطالعة عمیق و بررسی همه جانبه، باید این دو نگرش را به هم نزدیک کند. به نحوی که اگر متوجه شد مصاحبه شونده دارد لاف می زند و گزافه می گوید و یا موضوعی را کتمان می کند به او یاد آور شوند.
منبع: غلامرضا آذری خاکستر ، تاریخ شفاهی، انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
منبع: آفتاب http://www.aftabir.com

/ج