نویسنده: رضا بیطرفان*
منبع:راسخون



 

چکیده

نگارش کتاب‌هایی در تاریخ شهرهای مذهبی در دوره اسلامی همواره مورد توجه تاریخ نگاران واقع شده است. در این میان شهر مکه به دلیل موقعیت ویژه نزد مسلمانان به عنوان خاستگاه اولیه‌ی اسلام جایگاه ویژه ای داشته و نوشته‌هایی در زمینه‌های گوناگون مانند تاریخ و جغرافیا و احوال بزرگان این شهر به دست ما رسیده است. بیشتر نوشته‌های مربوط به شهرهای مقدس اسلامی با دیدی الهی در مورد آن‌ها پیوند می‌خورد که خصوصیت ویژه ای به آنها می‌بخشد؛ هر چند در سیر تحول دیدگاه‌های جدید در تاریخ نگاری مسلمانان، شاهد نکات جدیدی در تاریخ نگاری شهرهای مذهبی از جمله مکه‌ی مکرمه بوده‌ایم.
در این مقاله به معرفی و بیان ویژگی‌های تاریخ‌های نوشته شده در مورد شهر مکه در ده قرن اول هجری قمری می‌پردازیم.
کلیدواژه‌ها: تاریخ نگاری، تاریخ محلی، مکه

مقدمه

گرایش به نگارش تاریخ‌های محلی، در نتیجه‌ی بیان احساس وابستگی و تعلق شدیدی است که میان انسان و محل تولدش وجود دارد و همواره از اولویت‌های کار همه مورخان این بوده است که در کنار نوشتن تاریخ سایر ممالک، تاریخ وطن خود را نیز مورد توجه قرار داده و آثاری در این باب تألیف کنند. یکی از دلایل توجه به نگارش تواریخ محلی در جهان اسلام، گسترش بی حد و حصر جغرافیای سیاسی اسلام بود که تمایل به نگارش تاریخ‌های عمومی طولانی را کم کرد. در مورد برخی از مناطق مانند ایران نیز، هسته‌ی سخت تاریخ نگاری محلی، استقلال طلبی بوده است. محققان کوشیده‌اند تا این گونه آثار را به گونه‌های مختلف تقسیم بندی کنند که یک نمونه از آن، تقسیم تاریخ نگاری‌های محلی به دو دسته تاریخ نگاری‌های محلی دینی و تاریخ نگاری‌های محلی دنیوی است. علت ابتدایی پیدایش تاریخ نگاری‌های محلی دینی، مربوط به کاربرد آن در علم حدیث و ذکر موطن راویان حدیث و شناخت بیشتر محیط نشو و نما آن‌ها بوده است.
نوشته‌ی پیش رو در دو بخش تنظیم گردیده است. در بخش نخست توضیحات مختصری پیرامون تاریخ نگاری‌های محلی دینی و ویژگی‌های آن‌ها مطرح می‌گردد و در بخش دوم که منظور اصلی این مقاله می‌باشد، به معرفی تعدادی از تاریخ نگاری‌های شهر مکه در دوره اسلامی تا پایان قرن دهم هجری قمری و بیان خصوصیات هر کدام پرداخته می‌شود.

تاریخ نگاری‌های محلی دینی

کتاب‌هایی که در مورد شهرهای اسلامی یا زندگی رجال آن‌ها تألیف می‌شوند تا در خواننده، آگاهی نسبت به تاریخ آن شهر حاصل شود، تاریخ‌های محلی دینی می‌گویند. این کتابها با مقدمه ای درباره‌ی بنا و عمران شهرهای مقدس آغاز می‌شود که این مقدمه‌ها در سه قرن اول هجری طولانی تر ولی به مرور زمان شکل مختصر تری به خود گرفت. این کتاب‌ها در بر گیرنده‌ی زندگی افرادی است که در شهر مورد مطالعه دارای مقام و مرتبه ای هستند. ابتدا این شخصیت‌ها از میان رجال دینی انتخاب می‌شدند ولی به تدریج توسعه یافته و تمامی افراد برجسته اجتماعی شامل بازرگانان، عالمان، ادیبان و ... را در بر می‌گرفت.
از جمله تاریخ‌های محلی دینی می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:
اخبار مکه تألیف ابو ولید محمد بن عبدالله ازرقی، کتاب اخبار مکه تألیف محمد بن اسحاق فاکهی، تاریخ المدینه المنوره تألیف ابو زید عمر بن شبه نمیری بصری، شفاءالغرام بأخبار البلد الحرام تألیف ابو طیب تقی الدین محمد بن احمد فاسی و ...
در کنار عوامل رجالی که عامل اصلی نگارش این تاریخ‌ها بودند، عوامل دیگری را نیز می‌توان در رشد این تواریخ برشمرد:
1- ظهور تعصب بین اهالی شهرها، آن گونه که این عصبیت جای تعصب قبیله ای قرن اول هجری را پر می‌کرد.
2-علاقه به شناخت شیوخ و اساتید شهرها برای بهره گیری از محضر درس و بحثشان (آیینه وند،1377: 185).
البته، تاریخ‌های محلی دینی را نیز می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف-تاریخ هایی که به بیان خطط شهر و امور سیاسی پرداخته و زندگی رجال و علما را از نظر دور داشته‌اند
مانند اخبار مکه ازرقی، تاریخ بخارا نرشخی و ...
ب-تاریخ هایی که بر شیوه‌ی محدثان تدوین شده و تعصب در آن‌ها دیده می‌شود. بیشتر این کتاب‌ها، تاریخ‌های محلی است که غالباً توسط یکی از مردمان همان محل و یا شهر نوشته شده‌اند. از جمله این کتاب‌ها: تاریخ جرجان تألیف سهمی، تاریخ دمشق تألیف ابن عساکر، تاریخ بغداد تألیف خطیب بغدادی (همان: 185 و 186). به طور کلی باید گفت که «محتوی غنی تاریخ های محلی دینی، را ه را برای تحقیقات اجتماعی ، اقتصادی وتاریخ فرهنگی هموار تر می سازد»(منتظرالقائم، 1384: 14)
از کتاب‌های قدیمی در باب تاریخ مکه، تألیفات محمد بن عمر واقدی، علی بن محمد بن مداینی، ازرقی، زبیر بن بکار، عمر بن شبه و فاکهی، تقریباً در یک زمان تألیف گردیده و اغلب متعلق به قرن سوم هجری می‌باشند. اکثر کتب نامبرده اکنون در دسترس نیست و لی با توجه به کتاب‌های باقیمانده مانند کتاب ازرقی یا فاکهی می‌توان به محتویات سایر کتب نیز تا حدودی پی برد (اخبار مکه، 1368: 9، مقدمه).

تاریخ نگاری‌های محلی شهر مکه

1- اخبار مکه و ما جاء فی‌ها من الآثار

این کتاب نوشته‌ی ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی متوفی حدود 250 هجری قمری است. در برخی از منابع نام این کتاب به صورت «کتاب مکه و اخبارها و جبالها و اودیتها» آمده است (همان: 9، مقدمه). نویسنده این کتاب مطالب آن را از پدربزرگ خود، احمد بن محمد بن ولید بن عقبه بن ازرق بن عمرو بن حارث بن ابی شمر غسانی و گروهی دیگر از محدثان معروف روایت کرده است (همان: 14، مقدمه). به گفته‌ی روزنتال، هدف ازرقی از تألیف این کتاب فراهم کردن شناختی از تاریخ مقدس شهر برای مسلمانان بود (روزنتال، 1365: 187). این کتاب در ابتدا به صورت مجموعه ای کوچک بوده است که تعلیقات و اضافات زیادی بر آن افزوده شد و به صورت تاریخ بزرگی در آمد و سپس دو نفر آن را خلاصه و یکی نیز آن را به صورت شعر سروده است.
سعد الدین بن عمر بن محمد بن علی اسفراینی از علمای قرن 8 ه.ق و یحیی بن محمد بن کرمانی از دانشمندان قرن 9 ه.ق این کتاب را خلاصه کرده‌اند که نام کتاب اسفراینی «زبده الاعمال و خلاصه الافعال» می‌باشد (اخبار مکه، 1368: 15-17).
سه چهارم کتاب ازرقی در باره‌ی داستان‌هایی است که از عصر جاهلیت تا عصر مؤلف، در باره حرم مکه در زبان و بیان مردم رواج داشته است. همچنین ذکر شعایر مربوط به حرم و مکان‌های مقدس مکه و معماری و کیفیت بنای مکه نیز قسمت‌هایی از این کتاب است. (آیینه وند، 1377: 155).
ازرقی کتابش را به ابواب مختلفی تقسیم نموده است و در هر مورد نیز سلسله اسناد را ذکر می‌کند. از مباحث مطرح شده در کتاب اخبار مکه ازرقی می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
روایت‌های متفاوت پیرامون استقرار کعبه بر زمین، ساخت خانه‌ی خدا توسط حضرت آدم (ع)، عصر جُرهُمی ها در مکه، تجدید بنای کعبه توسط ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع)، آغاز حکوت خزاعی‌ها در کعبه با سرپرستی لُحَی و پسرش عمرو بر امور کعبه، انتقال حاکمیت مکه به قُصی بن کِلاب و جمع آوری قریش توسط وی، تعیین مقامات و مناصب برای اداره امور مکه مانند «حجابت» (کلیدداری و پرده داری)، «سقایت» (آب رسانی)، «رفادت» (مهمان داری و پذیرایی از حجاج)، «لواء» (پرچم) و همچنین تأسیس دارالندوه که محل مشورت و قانون گذاری مکه بود. داستان حمله ابرهه به مکه و بازسازی کعبه در زمان قریش، آیین حُمس در میان قریش، پوشش کعبه در دوره‌های مختلف و تجدید بنای کعبه در زمان عبدالله بن زبیر، نکات دیگری است که ازرقی در کتابش به آن‌ها پرداخته است.
«ازمطالب مهم کتاب ازرقی، بیان صفت خانه کعبه و بیت الله الحرام یعنی محل و ساختمان و کتیبه ها و شکل بیرونی و درونی و اندازه ها و تزیینات و بقیۀ امکنۀ مسجدالحرام و کوی های مکه و تیره های قریش و اوضاع جغرافیایی مکه می باشد»(سجادی، عالم زاده، 1386: 130).
کتاب اخبار مکه ازرقی به کوشش رشدی صالح ملحس در 2 جلد در سال 1357 ه.ق در مکه به چاپ رسید و ترجمه‌ی فارسی آ ن در سال 1368 ه.ش توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی در تهران منتشر گردید.

2-اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه

این کتاب نوشته‌ی الامام ابی عبدالله محمد بن اسحاق بن العباس الفاکهی المکی است. فاکهی متوفی اواخر قرن سوم هجری قمری است. وی از محدثان و جغرافیدانان و خطط نگاران اسلامی می‌باشد و روایات خود در این کتاب را با اسناد آن جمع آوری نموده است (منتظر القائم، 1384: 14).
فاکهی در این کتاب به مواردی مانند، نمازها و فضیلت جای جای حرم، ساختمان مسجدالاحرام و بناهایی که در دوره خلفا به آن افزوده شده است، فواصل و اندازه‌های قسمت‌های گوناگون مسجد، عابدان و زاهدان شهر مکه، همچنین به ذکر تاریخ این شهر از زمان حضرت ابراهیم (ع) و دوران حضور جُرهمی ها و خزاعی‌ها می‌پردازد. این کتاب منبعی مناسب در مورد نسب قریش و تاریخ حضور آن‌ها در مکه است و دربارة قُصی بن کِلاب نیز به تفصیل سخن گفته است. اشارات این کتاب به زندگی عبدالمطلب و جریانات صلح حدیبیه و فتح مکه نیز در خور توجه است. باید توجه داشت که کتابی که از فاکهی به دست ما رسیده است، نصف کتاب اخبار مکه‌ی اوست که در 425 مبحث تنظیم شده و نزدیک به 3000 حدیث و روایت را شامل می‌شود و می‌توان گفت که این کتاب به صورت کامل در برگیرنده‌ی حدود 6000 حدیث و خبر بوده باشد. نکته‌ی قابل توجه این است که در این کتاب به نکاتی اشاره می‌شود که در هیچ کتاب مشابهی شاهد آن نیستیم (فاکهی، 1424 ه.ق: 33).
اهمیت این کتاب زمانی مشخص و نمایان می‌گردد که متوجه می‌شویم، وی در کتابش از آثاری بهره برده است که امروزه در دست نیست و از بین فته اند و ما می‌توانیم از طریق کتاب فاکهی با قسمت‌هایی از این آثار آشنا شویم مانند کتبی از عثمان بن عمرو بن ساج در تاریخ مکه و مسجدالحرام، کتابی از واقدی در مورد مکه، کتاب‌هایی از زبیر بن بکار، کتابی از ابی عبیده مَعمر بن المثنی که به اخبار مکه تعلق داشت وکتاب «فضایل مکه» از ابی بکر الحُمَیدی. کتاب‌هایی در حدیث توسط فاکهی مورد اشاره و استفاده قرار گرفته‌اند مانند «الجامع» و «المناسک» دو کتاب از ابن جریح، کتاب «الجامع» از سفیان سوری، کتب «المصنف» از وکیع بن الجراح و ....
نویسندگانی نیز در کتب خود از کتاب فاکهی بهره برده‌اند مانند ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق الحربی (متوفی 285 ه.ق) درکتاب «المناسک»، ابوجعفرعقیلی (متوفی 322 ه.ق) در «الضعفاءالکبیر»، ابوعمربن عبدالبر القرطی (متوفی 463 ه.ق) در «استیعاب»، ابوعبیدبکری (متوفی 487 ه.ق) در «معجم ماستعجم»، یاقوت حموی (متوفی 626 ه.ق) در «معجم البلدان» و «المشترک وَضعاً و المفترق صَقعاً»، محمد بن احمد الفاسی در دو کتابی که با موضوع مکه نوشته است یعنی «العقد الثمین فی تاریخ بلد الامین» و «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» و حافظ ابن حجر عسقلانی در بسیاری از کتاب‌هایش مانند «فتح الباری»، «الاصابه»، «تهذیب التهذیب» و... از آن بهره برده‌اند. فاکهی در کتابش از بیش از 200 نفر از بزرگان و شیوخ، نقل روایت می‌کند و از هر کدام به تعدادی متفاوت روایت آورده است مانند محمد بن اسماعیل البخاری، مسلم بن الحجاج، ابی حاتم رازی، ابراهیم بن یعقوب جوزجانی، زبیر بن بَکار و غیره.

3-شفاءالغَرام باخبار البلد الحرام

این کتب را تقی الدین محمد بن احمد بن علی الفاسی المکی المالکی (775 ه.ق- 832 ه.ق) نگاشته است. این کتب در 40 باب تنظیم گردیده و شامل تاریخ مکه از زمان جاهلیت تا عصر نویسنده می‌شود. از مورخانی که پس از وی تاریخ مکه را به تحریر در آوردند و از نوشته‌های فاسی متأثر می‌باشند می‌توان به مخزومی صاحب «جامع اللطیف، فی فضل مکه و أهلها و بناء الشریف» اشاره کرد همچنین می‌توان به استفاده از این کتاب توسط قطب الدین الحنفی متوفی 988 ه.ق اشاره کرد صاحب کتاب «الاعلام بأعلام بیت الله الحرام».
«فاسی در زمان خود از تواریخ مکه تنها تواریخ مکه ای را که فاکهی و ازرقی نوشته بودند را می شناخت و خودش نیز در همین کتاب به اهتمامش در به روز کردن اطلاعات ازرقی و فاکهی اشاره می کند»(روزنتال، 1365: 188). فاسی تاریخ نگار برجسته ای در مورد تاریخ مکه به شمار می‌رود و کتابی دیگر نیز با عنوان «عقد الثمین» دارد. از نکات با اهمیت کتاب شفاءالغرام در برداشتن مطالبی از کتاب‌های مفقوده است. از مهم‌ترین اطلاعاتی که می‌توانیم در کتاب فاسی مشاهده کنیم، موارد زیر را می‌توان نام برد:
اشاره به درها و دروازه‌های شهر و آتش سوزی‌هایی که به آن‌ها آسیب وارد کرده است، نکاتی در مورد دارالندوه، وجه تسمیه کوه ابو قبیس و اطلاعاتی در مورد این کوه، اشاره به اسماء مکه از جمله أم صبح، أم القری، البلد، البلدالأمین، البلدالحرام، حرم الله، بلد الله، القادس، العروش ...، حرم و محدوده‌ی آن، احادیث و سخنان بزرگان در باب حرمت مکه و حرم آن، دوره‌های مختلف ساخت کعبه و تعداد دفعات آن، اندازه‌های کعبه و آویزهای ان و پوشش آن در دوره‌های مختلف و اسامی کعبه از جمله نادر، البیت العتیق، قادس و...، فضائل حجرالاسود، حجر اسماعیل و صفات و اندازه‌ها و موقعیت مکانی آن، در مورد چاه زمزم و حفر آن و اسامی مختلف آن، مدارس و کاروانسراهای مکه و در نهایت از تاریخ مکه در عصر جاهلیت و دوران ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع)، دوران حکومت جُرهُمی ها خزاعی‌ها و قریش و ... نکاتی را بیان نموده است.

4- الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهل‌ها وبناء البیت الشریف

این کتاب را جمال الدین محمد جارالله بن محمد نورالدین ابن ابی بکر بن علی بن ظهیره القرشی المخزومی در قرن دهم هجری قمری نوشته است.
مخزومی، اثر خود را در یک مقدمه و 10 باب تنظیم نموده است. در مقدمه از فضیلت دانش و بلند مرتبگی اهل علم سخن گفته است و علم را گنجی فنا نشدنی و مایه‌ی شرف، عزت و فخر انسان می داندو به آیة شریفه‌ی 28 سوره فاطر که می‌فرماید «انما یخشی الله من عباده العلما...»، اشاره می‌کند. همچنین آیاتی دیگر در همین رابطه مطرح می‌کند از جمله آیات 8 و 9 سوره زمر که به عدم برابری کسانی که می‌دانند و نمی‌دانند اشاره دارد. مخزومی در ادامه به ذکر احادیثی می‌پردازد که پیامبر (ص) در فضیلت و برتری علم آموزی و علما بیان فرمودند مانند (الطلب العلم فریضه علی کل مسلم: به دنبال دانش رفتن برای هر مسلمانی واجب است). روایتی دیگر که مؤلف کتاب به آن اشاره می‌کند روایتی است که علما را در کنار انبیاء وشهدا به عنوان شفاعت شدگان روز قیامت توسط خداوند قرار می‌دهد. بخشی دیگر از مقدمه‌ی این کتاب اختصاص دارد به سخنانی که فضلا و حکما در باب علم آموزی مطرح کرده‌اند به عنوان مثال کلامی از علی بن ابی طالب (ع) نقل می‌کند که اشاره دارد بر برتری علم بر مال زیرا علم از تو محافظت می‌کند در حالیکه تو از مال محافظت می‌کنی و علم با انفاق زیاد می‌گردد ولی مال با انفاق کم می‌شود.
باب اول این کتاب در مورد ساختن کعبه و فضیلت آن از زبان آیات و روایات سخن گفته است و علت نامگذاری آن به کعبه و بیت العتیق را بیان می‌کند. از مواردی که در این بخش به آن اشاره شده است قرار گرفتن کوه ابوقبیس بر روی زمین است و همچنین ساخت مسجدالحرام به دستور خداوند، توسط حضرت ابراهیم (ع) و تغییر قبله در سال دوم هجری. نکاتی که در باب دوم به آن‌ها اشاره شده است عبارت‌اند از: فضیلت و شرافت حجرالاسود و وجه تسمیه‌ی آن، فضیلت ملتزم، اشاراتی در مورد شناخت مکان ملتزم، مستجاب، متعوذ، مدعی و حطیم و شرحی از داستان اصحاب فیل و حمله ابرهه به کعبه. تعداد دفعات بازسازی کعبه و دلایل آن در باب سوم این کتاب مورد توجه قرار گرفته است. مخزومی معتقد است که کعبه در دوران مختلف، پنج بار تجدید بنا شده است. او همچنین اشاره می‌کند که فاسی در شفاء الغرام تعداد دفعات بازسازی خانه خدا را ده بار ذکر کرده است. ثواب ورود به خانه خدا و کعبه نیز در این فصل از کتاب بیان شده است. پوشش خانه خدا و خوشبو کردن خانه خدا و جواهرات و آویزهای موجود در کعبه، دربانی و پرده داری خانه کعبه و متولیان این امور در دوره‌های مختلف شهر مکه و همچنین امور آبرسانی و مهمان داری و پذیرایی از حجاج و پرچم داری و دارالندوه از موضوعات باب چهارم این کتاب است. باب پنجم کتاب جامع اللطیف پیرامون فضیلت طواف خانه خدا و نگاه کردن به آن و معرفی قسمت‌های اطراف کعبه است و احادیثی نیز در این مورد نقل می‌کند. در فضیلت حجر اسماعیل و اندازه‌های آن در این باب توضیح داده شده است. باب ششم اختصاص دارد به فضیلت سرزمین مکه و برتری آن بر سایر شهرها. در قسمتی از این باب، هشت نام مکه در قرآن نیز ذکر شده است که شامل مکه در سوره فتح، به که در سوره آل عمران، البلده در سوره نمل، البلد در سوره تین و بلد، القریه در سوره نحل، ام القری در سوره شوری، معاد در سوره قصص و الوادی در سوره ابراهیم (ع) می‌شود. البته شماری از اسامی مکه در متون غیر از قرآن ر انیز ذکر می‌کند مانند: العریش، العرش، بره، المقدسه، القادسه، بره، المعطشه، المسجد الحرام، الرتاج، الحرم و .... باب هفتم این کتاب در مورد مراحل ساخت و توسعه مسجدالحرام است و اندازه‌های مسجد به علاوه تعداد درها و اسامی آن‌ها نیز درر این باب آمده است. تعداد درها در زمان نویسنده این کتاب نوزده عدد بوده است از جمله باب السلام و باب العباس بن عبد المطلب. برتری اهل مکه و قریش و منسوبان به پیامبر (ص) و نسب علی (ع) و ابوبکر، عمر، طلحه، زبیر و ... از مواردی است که در باب هشتم این کتاب به آن اشاره شده است. باب نهم این کتاب به بیان زمان اولین حفر چاه زمزم و علت حفر آن توسط عبد المطلب می‌پردازد و فضیلت و خواص این آب را برمی شمرد. از اسامی مختلفی که برای زمزم بیان می‌کند عبارت‌اند از: سالمه، عصمه، میمونه، نافعه، عافیه، سیده و .... آخرین باب این کتاب یعنی باب دهم به ذکر حاکمان و امیران مکه از عهد رسول الله (ص) تا تاریخ نگارش کتاب در سال 949 ه.ق پرداخته است. در خاتمه‌ی این کتاب نیز از اماکن و مقابر و کوههای متبرک شهر مکه سخن می‌گوید.

نتیجه

تاریخ نگاری‌های ابتدایی در مورد شهر مکه از نخستین تاریخ‌های محلی دینی بودند و متأثر از الهیات، کمتر به زمان رویدادها می‌پرداختند و مملو از داستان‌های شهر مکه از دوران پیش از اسلام بودند و بیان مناسک و اعمال حج بخش عمده ای از آن‌ها را تشکیل می‌دهد تا جاییکه حتی واژه‌ی «تاریخ» در عنوان آنها به کار نرفته است. از این دست آثار ابتدایی کتاب‌های فاکهی و ازرقی را می‌توان ذکر کرد اما در دوره‌های بعد، دید تاریخی مورخان تغییر نمود و بخش‌های جدیدی را به مطالب قبلی افزودند هر چند که منبع اغلب کتب تاریخ محلی مکه، همان نوشته‌های نخستین بود.

پی‌نوشت‌ها:

* کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

کتابنامه
آیینه وند، صادق؛ علم تاریخ در گستره‌ی تمدن اسلامی، ج:1، چاپ اول؛ تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.
ازرقی، ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد؛ اخبار مکه و ما جاء فی‌ها من الآثار، چاپ اول؛ ترجمه و تحشیه محمود مهدوی دامغانی، تهران، چاپ و نشر بنیاد (سهامی خاص)، 1368.
روزنتال، فرانتس؛ تاریخ تاریخ نگاری در اسلام؛ ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1365.
سجادی، سید صادق؛ تاریخنگاری در اسلام، چاپ نهم؛ تهران، انتشارات سمت، 1386.
الفاسی المکی المالکی، تقی الدین محمد بن احمد بن علی؛ شفاءالغرام باخبار البلد الحرام؛ مکه مکرمه، مکتبه النهضه الحدیثه.
الفاکهی المکی، محمد بن اسحاق بن العباس؛ اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، الطبعه الرابعه؛ دراسه و تحقیق: عبدالملک بن عبدالله بن دهش، مکه، مکتبه الأسدی، 1424 ه.ق (2003 م).
المخزومی، جمال الدین محمد بن ظهیره القرشی؛ الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، الطبعه الثالثه؛ مکه مکرمه، مکتبه الثقافه، 1392 ه.ق.
منتظرالقائم، اصغر؛ تاریخ اسلام تا سال چهلم هجری، چاپ اول؛ اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1384.

/ج