مروری کوتاه بر تاریخچه مدرسه دارالفنون

اندیشه امیرکبیر در تأسیس دارالفنون نتیجه مجموع آموخته‌های او بود. وی آکادمی و مدرسه‌های مختلف روسیه را دیده بود و....

استادان دارالفنون که بودند؟

در اوایل قرن 19 میلادی و زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار که همزمان با امپراطوری ناپلئون بناپارت در فرانسه بود، توجه دنیای غرب به سوی مشرق زمین جلب شد و سلسله قاجاریه نیز متعاقباً باب روابطی را که زمان صفویه با غرب آغاز شده بود گسترش داد.
عباس میرزانایب السلطنه در سال 1226 هـ. ق(1188 هـ. ش) و پس از او محمدشاه گروهی را به منظور کسب دانش‌های جدید مغرب زمین به اروپا اعزام نمودند. محصلین اعزامی پس از کسب دانش و مراجعت به کشور یا در خدمت دربار قرار می‌گرفتند و یا در مجالس شخصی به تربیت شاگردان می‌پرداختند. این نابسامانی تا زمان سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر ادامه داشت. در سال 1266 هـ. ق (1228 هـ. ق) میرزاتقی‌خان امیرکبیر صدراعظم بزرگ ایران فرمان داد در گوشه‌ای از ارک شاهی تهران بنای مدرسه‌ای را به سبک مدارس عالی اروپا به نام دارالفنون آغاز نمایند.
اندیشه امیرکبیر در تأسیس دارالفنون نتیجه مجموع آموخته‌های او بود. وی آکادمی و مدرسه‌های مختلف روسیه را دیده بود و در کتاب جهان‌نمای جدید که به ابتکار و زیر نظر خودش ترجمه و تدوین شده بود، شرح دارالعلمهای همه کشورهای غربی را در رشته‌های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها خوانده بود و از بنیادهای فرهنگی دنیای جدید خبر داشت.
سنگ بنای دارالفنون در اوائل 1266هـ.ق در زمینی واقع در شمال شرقی ارک سلطنتی که پیش از آن سربازخانه بود نهاده شد. نقشه آن را میرزارضای مهندس که در زمان عباس میرزا برای تحصیل به انگلستان رفته بود کشید و محمدتقی خان، معمار باشی دولت آن را ساخت.
ساختمان قسمت شرقی دارالفنون تا اواخر 1267 هـ.ق به انجام رسید و مورد استفاده قرار گرفت و بقیه آن تا اوائل 1269 هـ. ق پایان یافت. چهار طرف مدرسه را پنجاه اطاق “منقش مذهب” هر کدام به طول و عرض چهار ذرع ساخته جلو آنها را ایوانهای وسیع بنا نمودند.
در گوشه شمال شرقی تالار تئاتر احداث شد. در ورودی دارالفنون به طرف خیابان ارک “باب همایون“ باز می‌شد. در کنونی آن در خیابان ناصر خسرو به سال 1292 هـ.ق (1254 هـ.ق) ساخته شد و مدتها پس ا زاجرای ساختمان اولیه، قسمتهای دیگری به آن افزوده گشت.
شاگردان هر کدام از رشته‌هایی آموزشی، پوشش ویژه‌ای داشتند که رشته‌ی آموزشی آنان از روی آن شناخته می‌شد و کمک‌هزینه‌ی ماهانه و سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی دریافت می‌کردند.
در سال 1266 قمری، امیرکبیر جان‌داوود‌خان را به اتریش فرستاد تا چند استاد برجسته و توانا را به کار در دارالفنون فراخواند.
وی از جان‌داوود‌خان خواست 6 استاد توانمند در کارهای نظامی و زمینه‌های وابسته، برای 6سال استخدام کند که حقوق سالیانه همه آنان بیش از 4400 تومان نباشد و البته هزینه‌ رفت و برگشت آن‌ها را نیز دولت ایران بدهد.
پس از مدتی سفارش کرد یک استاد که بتواند فیزیک و شیمی درس بدهد و داروسازی را به شاگردان بیاموزد و دو معدن‌چی، که در کار معدن توانمند باشند، نیز به خدمت بگیرد که حقوق سالینه‌ آن 9 نفر روی‌هم از 5 هزار تومان نگذرد.
در آن زمان فرانسوا ژوزف(1916-1830) امپراتور اتریش و مجارستان بود و جان‌داوودخان را به گرمی پذیرفت و او توانست هفت استاد اتریشی را به خدمت دولت ایران بگیرد.با هر یک از استادان جداگانه قرارداد بسته شد که ماده‌ی سوم وچهارم آن شایان توجه است.
بر اساس ماده‌ سوم استادان اتریشی هر گونه شکایت خود را باید بدون واسطه‌ دیگری به آگاهی دولت ایران برسانند و بر اساس ماده‌ چهارم، آنان باید به آداب و رسوم و قانون‌های ایران احترام بگذارند و خلاف آن انجام ندهند.
هفت استادی که به این ترتیب از اتریش استخدام گردیدند از این قرارند:
1- کاپیتان زاتی معلم مهندسی
2- کاپیتان گومنز معلم پیاده نظام و تاکتیک نظامی
3- نایب اول کرزیز معلم توپخانه
4- نایب اول نمیرو معلم سواره نظام
5- چارنوتا معلم معدن شناسی
6- دکتر پولاک معلم طب و جراحی و تشریح
7- فکتی معلم علوم طبیعی و داروسازی

استادان دارالفنون که بودند؟
برنامه های آموزشی

پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی . با این همه، زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا، در همه‌ی این شاخه‌ها آموزش داده می‌شد. سپس، زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی نیز در برنامه‌ آموزشی دارالفنون وارد شد.
شاگردان هر کدام از رشته‌هایی آموزشی، پوشش ویژه‌ای داشتند که رشته‌ی آموزشی آنان از روی آن شناخته می‌شد و کمک‌هزینه‌ی ماهانه و سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی دریافت می‌کردند.
سالی سه بار آزمون برگزار می‌شد و شاگردانی که در آزمون‌های مدرسه رتبه‌های برتر را به دست می‌آوردند و استادانی که در راه آموزش آنان کوشش کرده بودند، در حضور شاه نشان سلطنتی می‌‌گرفتند و دریافتی ماهانه‌ی آنان را افزایش می‌دادند.
استادان و شاگردان کم‌پیشرفت نیز بازخواست و گاهی اخراج می‌شدند برای مثال بر اساس گزارش روزنامه‌ی وقایع التفاقیه به سال 1278 قمری، رضاقلی‌خان، مدیر دارالفنون، محمدحسن خان قاجار، از شاگردان، و مسیو بنزک از استادان و بسیاری دیگر، نشان طلا دریافت کردند.
برخی از این رشته‌های به کارگاه و کار در بیرون نیاز داشت که آرام‌آرام شرایط آن فراهم شد.
برای نمونه، در سال 1304 قمری ساختمان بزرگ آزمایشگاه شیمی و معدن به پایان رسید.
در آن آزمایشگاه کوره‌هایی برای ذوب فلز ساخته بودند و دانش‌جویان و استادان به برخی کارهای شیمیایی می‌پرداختند.
مارکوف دارالفنون را بر اساس آمیزه‌ای از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و به جز چند بخش محدود مانند حیاط و آب‌نما و ایوان حیاط شمالی، همه‌ بخش ها را دگرگون کرد.

دارالفنون امروزی

هشتاد سال پس از آغاز به کار دارالفنون، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی وزارت فرهنگ از مهندس مارکوف روسی خواست بنای دارالفنون را بازسازی کند.
مارکوف دارالفنون را بر اساس آمیزه‌ای از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و به جز چند بخش محدود مانند حیاط و آب‌نما و ایوان حیاط شمالی، همه‌ بخش ها را دگرگون کرد. این بنا از آن پس یکی از دبیرستان‌های پیشرو و شناخته شده‌ تهران شد.پس از انقلاب، آموزش و پرورش کاربری دارالفنون را از دبیرستان به مرکز آموزش تربیت معلم، خوابگاه و مرکز آموزش های ضمن خدمت تغییر داد و در ۱۳۷۵ آن را بست.
دارالفنون در تاریخ 25/4/1367 به شماره‌ 1748 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و در سال 1378 بنا شد جایگاه اسناد آموزش و پرورش ایران شود. دارالفنون با عنوان "گنجینه و مرکز اسناد آموزش و پرورش"، که زیر مجموعه‌ پژوهشگاه آموزش و پرورش به شمار می‌آید، کارهای فرهنگی و پژوهشی خود را آغاز کرده است.
گردآوری و نگهداری سندهای آموزش و پرورش ایران در 150 سال گذشته، فهرست کردن مقاله‌ها و گزارش‌هایی که پیرامون دارالفنون در روزنامه‌های دوران قاجار چاپ شده است، تنظیم و نشر زندگی‌نامه‌ فرهیختگان دارالفنون و برگزاری همایش‌ها و سخنرانی‌هایی پیرامون دارالفنون و جایگاه آن در تاریخ معاصر ایران، از جمله‌ کارهای دارالفنون امروزی است.
منابع : یغمایی- اقبال – مدرسه ی دارالفنون- انتشارات سروا,1376