سازمان فراماسونری ایران درنخستین دوره حیات خودچهره ای کاملاً فرانسوی داشت. اگرچه دردوره های بعد لژهایی با وابستگی انگلیسی، آمریکایی وآلمانی درایران تشکیل شد، شکی نیست که نخستین بیگانگان بنیانگذارفراماسونری درایران فرانسویان هستند.
شکل گیری و تثبیت لژ بیداری ایران به عنوان اولین لژفراماسونری کشورمان، معلول شرایطی است که شناخت آنها بر ما لازم است. تحقق این شرایط موجب شد که پس ازیک دوره بی ثباتی ونبود پایگاه مستحکم برای پاگیری محافل فراماسونری، لژبیداری ایران شکل بگیردوآن قدرعمرکند که جریان فراماسونری ایران را به لژهای دیگرپس ازخود پیوند داده، ویک جریان مستمراز طریقت های ماسونی را درتاریخ معاصرکشورمان تصویرکند.
دریک نگاه کلی می توان دلایل زیر را برای شکل گیری ودرمرحله بعد ثبات نخستین لژ رسمی فراماسونری درایران برشمرد.
1- وجود حکومت استبدادی و رواج اختناق درکشورکه مانع بروزحرکت های سیاسی به شکل معقول ومنطقی می شد.
2- رواج افکارترقی جویانه وآزادی خواهانه درمیان روشنفکرانی که با تمدن غرب آشنایی یافته بودند.
3- رواج فعالیت های سیاسی مخفی درقالب انجمن ها وکمیته های پنهانی، به واسطه نبود امنیت برای فعالیت های سیاسی واصلاح طلبانه.
4- بی توجهی روشنفکران ایرانی به رویه استعماری تمدن غرب وتلاش ایشان برای نزدیکی هرچه بیشتربه این تمدن ، تا حد تحلیل رفتن درآن.
5- ترویج فعالیت های ماسونی وشبه ماسونی ازسوی افرادی چون میرزا ملکم خان ناظم الدوله، عباسقلی خان آدمیت‌و...
6- سودجستن ماسونهای ایرانی ازگرایش مردم ایران به اعتقادات طریقتی وتصوف باتوجه به شباهت های موجود میان آیین های ماسونی وطریقتی . تشکیل انجمن اخوت نمونه چنین حرکتی است.
7- ضعف روزافزون حکومت قاجاردرآغاز قرن بیستم وکمرنگ شدن تسلط دولت برتمام شئون جامعه.
8- گسترش روزافزون نفوذ فرهنگی دولت فرانسه درتمام کشور.
تحقق این شرایط موجب شد که پس ازیک دوره بی ثباتی ونبود پایگاه مستحکم برای پاگیری محافل فراماسونری، لژبیداری ایران شکل بگیردوآن قدرعمرکند که جریان فراماسونری ایران را به لژهای دیگرپس ازخود پیوند داده، ویک جریان مستمراز طریقت های ماسونی را درتاریخ معاصرکشورمان تصویرکند
9- گسترش فعالیت های کمیته جهانی یهود درایران که همدوش با نفوذ فرهنگی فرانسه صورت می گرفت.
10- رواج افکارغیردینی (لائیک ) ، جهان وطنی ودرعین حال باستان گرایانه درمیان روشنفکران ایرانی که نمونه آنهارا درآثارافرادی چون فتحعلی آخوند زاده، و... می توان دید.
11- زیاد شدن تعداد آن دسته ازماسونهای ایرانی که در اثر لژهای خارج ازکشوربه مسلک فراماسونری درآمده وبه مدارج استادی رسیده بودند. تاآنجاکه تشکیل یک لژمستقل درایران را ممکن وحتی اجتناب ناپذیر می کرد.
12- ارائه یک هویت فرانسوی به لژ بیداری ایران، به جای هویت انگلیسی – که ورود به آن را برای روشنفکران ایرانی راحت تر می کرد.
13- ناسالم بودن نظام ارتقاء طبقات اجتماعی درکشور، ونحوه اعطای مشاغل ومناصب دولتی که موجب می شد افراد با طمع طی مدارج ترقی وارد لژ بشوند تا از مزایای وابستگی به گروههای صاحب نفوذ بهره مند گردند.
باتوجه به زمینه های شکل گیری لژ بیداری ایران که در بالا ذکرشد. شناخت تاریخ تاسیس این لژ ضروری می باشد.
اگرچه چند روایت صریح درباره تاریخ تاسیس لژبیداری ایران دردست داریم، ولی تخمین تاریخ دقیق تشکیل این لژکارساده ای نیست. اسماعیل رائین برای تعیین تاریخ تأسیس لژ به توضیحی درحاشیه منظومه آئین فراماسونری شاعرمعروف ادیب الممالک فراهانی استناد می کند. بنابه قول رائین ادیب الممالک فراهانی درحاشیه این منظومه نوشته است:
" افتتاح این محفل مبارک ومعبد مقدس دردارالخلافه به طور رسمی و با اجازه شرق اعظم وشورای عالی ماسنی فرانسه درشب سه شنبه 19 ربیع الاول سنه 1326 هجری 21 ماه آوریل 1908 میلادی هشتم ماه اپریل روسی، وهشتم نیسان رومی ، دوم اردیبهشت ماه جلالی سنه 803 یکم ماه شورتاسیس یافت."
پس ازآن رائین به مندرجات روی جلد دیپلم ماسونی ادیب الممالک استناد کرده ومی نویسد:

فراماسونری

" علاوه براین درجلد سمت راست دیپلم ماسونی ادیب الممالک که مشخصات لژ بیداری شرح داده شد. این جملات با خط کاتب گراند لژ درپاریس درباره عضویت وی ضبط گردیده است:
پیشنهاد شده از لژ بیداری ایران – لژ تهران
تقاضای پذیرش – ا- اپریل 1907
قبول پیشنهاد – 18 سپتامبر1907
پذیرفته شدن به عضویت – 19 ژانویه 1908."
باتوجه به این اسناد ومدارک می توان گفت که لژ بیداری ایران دراواخرسال 1907 م شروع به کارکرده ودرژانویه 1908 اولین عضو خود را درتهران پذیرفته است. زیرا ادیب الممالک درپرونده ماسونی اش ادعامی کند که نخستین عضو لژ بیداری ایران است.
بهترین اطلاعات درباب اوان تأسیس لژبیداری ایران ازاسناد پرونده ادیب الممالک فراهانی به دست می آید. وی درنامه ای خطاب به محمد علی فروغی که مقام ارجمندلژ بیداری ایران را دارا بود، به صراحت اعلام می دارد." نخستین کسی که دراین لژ مقدس رتبه تشرف یافت بنده بودم."
او همچنین نقل می کند که برای تاسیس لژ " به وسایل مقتضیه وترتیبات حسنه با کمال شرف متجاوز ازهزارتومان به رسم اعانه جمع آوری کرد." والبته درموقع ساختن لژدرخانه ارباب جمشید نزدیک دروازه دولت خدمات خود را تا اقصی درجه استطاعت پیش کش لژ کرده است.
قدیمی ترین شخص که درمجموعه اسناد لژ بیداری ایران ازاو با عنوان استاد ارجمند لژ یادشده دکتر" پل نصری مورل" است. وی معلم زبان فرانسه وتاریخ معاصردرمدرسه علوم سیاسی تهران بود. این مدرسه که در15 شعبان 1317 ق به اهتمام میرزاحسن خان مشیرالدوله تشکیل شد، ارتباط تنگاتنگی با وزارت خارجه ایران ، سفارت فرانسه ومدارس اتحاد داشت. بیشتراعضای لژبیداری ایران یا دانش آموخته این مدرسه بودند ویا ازمعلمان آن، متقابلاً نیز می توان گفت که گردانندگان این مدرسه اکثراً ماسون ، فرانسوی و دربسیاری مواقع یهودی بودند.
قدیمی ترین شخص که درمجموعه اسناد لژ بیداری ایران ازاو با عنوان استاد ارجمند لژ یادشده دکتر" پل نصری مورل" است
ازموسسان ایرانی لژ اطلاع موثقی نیست، اما ازمجموعه اسناد ومدارک موجود چنین بر می آید که این افراد درشکل گیری لژ نقش به سزایی داشته اند: میرزا حسن خان وثوق الدوله ، ابراهیم حکیم الملک ( حکیمی )، نصرالملک هدایت، میرزا حسن خان مشیرالدوله ، محمد علی سیاح محلاتی،‌قوام الدوله ، محمد رضا خان، میرزا حسن خان موتمن الملک ، محمد حسین خان دبیرالملک ، سید نصراله تقوی ( سادات اخوی ) – برخی ازاین افراد پیش ازورود به لژ بیداری ایران به مسلک ماسونی درآمده ورتبه های بالاداشتند. برخی دیگر نیز در لژ بیداری ایران فعال بوده ودرمواردی چون ترجمه قانون اساسی و... نقش مهمی داشته اند. علاوه براین گروه ، اعضای برجسته دیگری نیزدرلژ حضورداشته اند که به آنها لقب " سالاران " داده شده بود. این گروه دردوره های مختلف سمت های مهم لژ ازجمله استاد ارجمند را دراختیار داشتند. محمد علی فروغی نیزآخرین فردی است که مقام ارجمند لژ بیداری ایران را تاپیش ازانحلال آن عهده داربوده است.
فهرست منابع:
1- حمید رضا شاه آبادی ، تاریخ آغازین فراماسونری درایران ، ج2و1، تهران: دفترادبیات انقلاب اسلامی، 1378.
2- محمد خاتمی ، فراماسونری ، ج 2 ، تهران : کتاب صبح، 1376.