نویسنده: سید مجید امامی




 
«ارزیابی تأثیر اجتماعی(1)» (اِتا) به روندهای تحلیل، دیده بانی و مدیریت تبعات خواسته و ناخواسته ی مداخلات اجتماعی (سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و ...) اطلاق می شود و هر تغییر اجتماعی که از نتیجه ی این مداخلات حاصل شود. هدف نهایی اتا فراهم ساختن محیطی منصفانه تر(2) و پایدارتر از حیث زیستی، فیزیکی و انسانی است (Vanclay, 2003a). تأثیر فرهنگی، به عنوان جنبه ای از تأثیر اجتماعی، شامل تغییرات به وجود آمده در هنجارها، ارزش ها و باورهایی است که به درک افراد از خود و جامعه می انجامند (Burdge & Vanclay, 1996).
«اتا» اول بار طی تدوین سند زیست-محیطی ایالات متحده(3) در سال 1969 به شکل رسمی مورد توجه قرار گرفت. در این سند به این واقعیت توجه شد که ایجاد تغییرات در شرایط زیست-محیطی طبیعی یک منطقه به تغییرات در فرهنگ و سازمان اجتماعی ساکنین آن منطقه منجر خواهد شد. در سال 1973 و در پی اتخاذ تصمیم مبنی بر ساخت خط لوله نفت در ایالت آلاسکا، این سوال به صورت جدی مطرح شد که آیا احداث این خط لوله به تغییر در روش های سنتی زندگی اهالی این منطقه خواهد انجامید یا خیر؟ (Dixon, 1978) این اولین بار بود که واژه «ارزیابی تأثیر اجتماعی» برای اشاره به تحقیق در مورد تأثیرات اجتماعی و فرهنگی ناشی از این طرح مورد استفاده قرار گرفت. در اروپا نیز در همین ایام، تأثیرات فرهنگی-اجتماعی احداث تونل عبور و مرور در زیر دریای مانش(4) مورد توجه پژوهشگران علوم اجتماعی قرار گرفت. در این ایام، گزارش های اتا معمولاً توسط متخصصین علوم اجتماعی و به عنوان بخشی از گزارش های کلی تر تأثیرات زیست-محیطی(5) ارائه می شدند، که البته هنوز ارتباط کمتری با ادبیات موجود در حوزه تغیرات اجتماعی داشتند (Burdge & Vanclay, 1996). در تحقیقات نخستین از این دست در ایالات متحده، توجه به تغییر در بازار کار ایجاد شده در اثر اجرای یک طرح، برنامه یا سیاست به عنوان متغیر مأثر بر تغییر اجتماعی امری رایج بود (Leistritz & Murdock, 1981). در همین حال اریک کوهن تحقیقاتی را در زمینه تأثیرات اجتماعی گسترش پدیده توریسم و تغییرات فرهنگی-اجتماعی حاصل از آن سامان داد (Eric Cohen, 1971, 1972, 1979, 1984). فرانسیس به تأثیر احداث معدن بر ساختار اجتماعی شهرها در اسکاتلند پرداخته و سعی در ارائه پیشنهاداتی در زمینه ساختار شهری شهرهای نزدیک به معادن، و به قصد کاهش مسائل و مشکلات این شهرها پرداخته است (Francis, 1973). تحقیقات مشابهی نیز در استرالیا و کانادا در همان دهه صورت گرفته است. در سال 1982 اولین کنفرانس بین-المللی با موضوع ارزیابی تأثیر اجتماعی در ونکوور کانادا برگزار شد، که تأثیر بسزایی بر اعتبار علمی و سیاسی تحقیقات صورت گرفته در این زمینه داشت. انجمن بین المللی ارزیابی اجتماعی(6) نیز اولین جلسه خود را در سال 1981 در تورنتو-کانادا برگزار کرد.
تا سال 1983، اکثر ادارات فدرال آمریکا به تدوین چارچوبی برای رسمیت بخشیدن به ارزیابی های زیست-محیطی و اجتماعی فعالیت های خود پرداخته بودند. انجمن اقتصادی اروپا از سال 1985 ارزیابی های زیست-محیطی را به اعضای خود توصیه کرد، که این توصیه از سال 1989 به صورت اجباری درآمد. در سال 1986، بانک جهانی ارزیابی های زیست-محیطی و اجتماعی را در کنار ارزیابی های اقتصادی، به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر اتخاذ تصمیم مبنی بر حمایت از پروژه های توسعه ای خود در سطح جهان اعلام کرد. از دهه 1980 به بعد، ارزیابی های اجتماعی و زیست-محیطی –البته با ارزش گذاری های متفاوت- رفته رفته در نظام برنامه ریزی اکثر کشورهای جهان جای گرفت، که البته در اکثر مواقع کشورها با مبنا قرار دادن سند زیست-محیطی ایالات متحده (1969)، به اعمال تغییراتی در جهت متناسب ساختن آن با نیازهای خود اقدام می-کردند. امروزه در نظر، اتا ارزشی برابر با ارزیابی های زیست-محیطی و ارزیابی های اقتصادی در برنامه ریزی های منجر به تغییر در ایالات متحده دارد (USCEQ, 1986)؛ اگرچه در عمل موارد نادری یافت می شود که اتا به چشم پوشی از توجیهات اقتصادی طرح ها منجر شده باشد (Burdge & Valclay, 1996).
بورج و وانکلی چهار سوال اساسی را در رابطه با اتا مطرح می کنند که پاسخ به آن ها، چالش های اصلی پیش روی رسیدن به هرگونه ارزیابی از تأثیرات اجتماعی و فرهنگی سیاست گذاری ها و برنامه ها را مشخص می کند:
1. تعریف جامعه تحت تأثیر: تأثیر هر سیاست گذاری بر گروه های مختلف اجتماعی متفاوت است، که این تأثیر در بعضی گروه ها ممکن است مثبت و در بعضی دیگر منفی باشد. اهمیت دادن به نیازها و خواست های هریک از این گروه ها در مقایسه با یکدیگر و نهایتاً ارائه تعریفی دقیق از خرده جامعه هدف از مسائل مهم پیش روی اتا است که در بسیاری از موارد ملاحظات سیاسی را نیز شامل می شود.
2. نقش خود افراد جامعه در ارزیابی سیاست ها: خود افراد جامعه و نگرش آن ها به موضوع سیاست گذاری یا برنامه ها تا چه میزان باید در روند ارزیابی موثر باشد؟ اگرچه در نگاه کلی دخیل کردن افکار عمومی در روند سیاست گذاری و برنامه ریزی معمولاً به مقبولیت و همدلی بیشتر در اجرا می انجامد اما پرواضح است که در مواقعی مقاومت های اجتماعی ممکن است در مقابل سیاست ها و طرح های عام المنفعه قرار گیرد.
3. تأثیرات اجتماعی شایسته توجه : تأثیرات به وجود آمده در یک جامعه از رهگذر هر طرح یا سیاست گذاری بی-شماراند و پرداختن به همه آن ها به طور حتم ناممکن. کدام یک از این تأثیرات شایسته توجه اند و کدام تأثیر را می توان بی اهمیت و قابل چشم پوشی دانست؟
4. ارزش های نسبی تأثیرات: از بین تأثیرات شایسته توجه نیز قطعاً اهمیت نسبی هریک متفاوت است. این اهمیت البته برای گروه های مختلف اجتماعی نیز تفاوت می-کند و باید به صورت جداگانه مورد تحقیق قرار گیرد. این گروه ها و اجتماع ها خود نیز چه بسا در برنامه-ریزی ها از ارزش های متفاوت برخوردار باشند (Burdge & Vanclay, 1996).
در سال های اخیر کوشش هایی برای هرچه بیشتر هماهنگ کردن روح حاکم بر تحقیقات اتا با نیازهای کشورهای در حال توسعه صورت گرفته است. وانکلی معتقد است که تحقیقات گذشته صورت گرفته در زمینه ارزیابی تأثیرات اجتماعی بیشتر به کاهش آفات زیست-محیطی و اجتماعی-فرهنگی (مانند آسیب به محیط زیست، کاهش آزادی های اجتماعی، حقوق مالکیت و ...) طرح های ملی و سیاست گذاری های عمومی در کشورهای توسعه یافته و به خصوص در رابطه با گروه های اقلیت اجتماعی توجه داشته اند؛ در حالی که نیازهای کشورهای در حال توسعه اساساً متفاوت است (Vanclay, 2003b). وی اضافه می کند که در این کشورها توجه به جنبه های مثبت و مطلوب طرح ها و نقش آن ها در روند توسعه جامعه می باید مورد توجه ویژه باشد و بنابراین رویکردی کلی تر را در ارزیابی تأثیرات اجتماعی طرح ها و برنامه ها پیشنهاد می کند. امروزه دقدقه اصلی فعالان پژوهشی در زمینه ارزیابی تأثیرات اجتماعی، بیشینه ساختن فواید و کاهش هزینه های هر مداخله ی اجتماعی و در کل روند توسعه است (Vanclay, 2003b). وانکلی می افزاید:
اتا چتر بزرگ یا چارچوب جامعی است که ارزیابی همه جنبه های تأثیرات انسانی برنامه ریزی ها و طرح ها، اعم از تأثیرات زیبایی شناختی (مثل منظر شهری)، اجتماعی، فرهنگی و میراث فرهنگی، جمعیت شناختی، توسعه-ای، اقتصادی و بودجه ای، جنسیتی، سیاسی، روانشناختی و ... بر جوامع را پوشش می دهد (همان).
برای این منظور، و با هدف عینیت بخشیدن به مفهوم کلی اتا، وانکلی واکاوی تغییرات حاصل در هشت جنبه را برای ارائه ارزیابی از تأثیرات اجتماعی هر مداخله ی اجتماعی لازم می-داند:
1. زندگی مردم: تغییرات به وجود آمده در نحوه و چگونگی زندگی، کار و بازی (اوقات فراغت) مردم و نحوه تعامل روزانه ی آن ها با یکدیگر،
2. فرهنگ: تغییرات حاصل در باورهای مشترک، عادت ها، ارزش ها و زبان،
3. اجتماع: از حیث همبستگی، پایداری، شخصیت، خدمات و امکانات،
4. نظام سیاسی: عمق قدرت تصمیم گیری مردم در اموری که به نحوی به زندگی شان مربوط است، مردم سالاری و امکاناتی که برای این منظور در جامعه فراهم است،
5. محیط زیست: کیفیت هوا و آب مورد استفاده عموم، فراهم بودن و کیفیت غذای مورد مصرف، بهداشت، امنیت فیزیکی، مخاطره های موجود در زندگی و ...
6. بهداشت و تندرستی: به معنی عمومی مدنظر سازمان بهداشت جهانی که به وضعیت تندرستی کامل فیزیکی، روانی و اجتماعی اشاره دارد و نه صرفاً نبود امراض،
7. حقوق شخصی و مالکیتی افراد: به خصوص در زمانی که افراد در معرض تغییرات اقتصادی یا کاهش آزادی های اجتماعی قرار دارند،
8. ایجاد امید و ترس: نگرش افراد نسبت به امنیت عمومی، ترس آن ها از آینده پیش روی جامعه و امید به آینده خود و فرزندانشان (Vanclay, 2003b).
در واقع در ارزیابی تأثیرات اجتماعی، تغییراتی که از رهگذر اجرای هر مداخله ی اجتماعی در این هشت جنبه پیشبینی می شود، برآورد می شوند، که بعد این برآوردها خود می توانند مبنایی برای دفاع از هر طرح، برنامه و سیاست یا احیاناً رد آن قرار گیرند.
امروزه پژوهشگران فعال در این زمینه، به درگیر شدن بیشتر در کل فرآیند مداخله اجتماعی، از شناسایی مسئله تا ارزیابی های نهایی پسینی توجه نشان می دهند و حضور خود را در همه ی این مراحل ضروری می دانند. بکر و وانکلی (2003) با مقایسه روند انجام اتا و ارزیابی تأثیرات زیست-محیطی در قالب جدول 1، به ارائه چارچوبی الگوریتم مانند برای هر مداخله ی اجتماعی اقدام می کنند. از نظر این دو، هر یک از مراحل این جدول نیازمند ارزیابی های کارشناسی بعضاً مفصل است که می باید توسط پژوهشگران مورد توجه قرار گیرد.

ارزیابی تأثیرات زیست-محیطی

ارزیابی تأثیرات اجتماعی (اتا)
  1. انتخاب محل مورد بررسی و مشخص کردن حدود جغرافیایی و وضعیت عمومی آن
  1. شناخت و تحلیل مسئله و نحوه ارتباط یافتن با آن
  2. تحلیل سیستم­ها
  3. تحلیل وضع موجود (اولیه)(7)
  4. تحلیل روند و طرح نظارتی
  1. ارزیابی تفصیلی تأثیرات مهم، شناسایی کاستی­ها(8) و برآوردهای هزینه و فایده طرح
  1. طراحی پروژه
  2. طراحی سناریوی­ طرح
  3. طراحی استراتژی­های حل مسئله
  4. ارزیابی تأثیرها
  5. رتبه بندی استراتژی­ها
  1. طراحی راهکارهای رفع کاستی­ها
  1. ارزیابی تأثیرات ناخواسته (منفی)
  2. تهیه گزارش جامع ضعف­ها و قوت­ها (تأثیرات مثبت و منفی)
  3. زمینه­سازی اجرا
  1. اجرای راهکارها و برنامه­ی زیست-محیطی مد نظر
  1. اتخاذ تصمیم­های نهایی
  2. اجرای مداخله­ی اجتماعی
  1. رصد مدیریت تأثیر، بررسی­های پس از اجرا و درس­های مربوط به برنامه­های آتی
  1. دیده­بانی و رصد روند اجرا و نتایج حاصل
  2. مدیریت تأثیر
  3. ارزیابی نهایی، حسابرسی و تحلیل­های پسینی
جدول 1 -مقایسه روندهای ارزیابی های زیست-محیطی و اجتماعی
نحوه انجام هریک از مراحل ستون سمت چپ جدول 1، خود بسته به مسئله پیش رو و نگاه ویژه کارشناسان می تواند متفاوت باشد. به طور کلی در هر یک از این مراحل، از روش های رایج در علوم اجتماعی چه در برنامه ریزی و چه در ارزیابی می-توان استفاده کرد؛ هم چنین بکر و وانکلی به جمع آوری روش های بعضاً خاص نیز که فقط در اتا کاربرد دارند، پرداخته اند (Becker & Vanclay, 2003). این روش ها بیشتر معطوف به استفاده از ابزارهای جدید تکنولوژیک، مانند رایانه یا GIS هستند. در کل این دو، پرداخت کمتر به جنبه های روش شناسانه اتا را از ضعف های فعلی این حوزه از تحقیقات دانسته و بر پژوهش های بیشتر در این زمینه تأکید می کنند. منابع: Becker, H. A. & Vanclay, F. (2003). The International Handbook of Social Impact Assessment ed. by Henk Becker & Frank Vanclay. Edward Elgar Publishing Limited. Cheltenham, UK. Burdge, R. J. & Vanclay, F. (1996). Social Impact Assessment: A Contribution to the State of the Art Series. Impact Assessment and Project Appraisal, Vol. 14, March 1996. Cohen, E. (1971). Arab Boys and Tourist Girls in a Mixed Jewish-Arab community. International Journal of Comparative Sociology 12 (4). Cohen, E. (1972). Towards a Sociology of International Tourism. Social Research 39 (1). Cohen, E. (1979). Rethinking the Sociology of Tourism. Annals of Tourism Research 6(1). Cohen, E. (1984). The Sociology of Tourism. Annual Review of Sociology 10. Dixon, M. (1978). What Happened to Fairbanks: The Effects of the Trans-Alaska Oil Pipeline on the Community of Fairbanks, Alaska. Boulder: Westview Press. Francis, J. (1973). Scotland in Turmoil: A Social and Environmental Assessment of the impact of North Sea Oil and Gas. Edinburgh: St. Andrews Press. Leistritz, F. L. & Murdock, S. H. (1981). The Socioeconomic Impact of Resource Development: Methods of Assessment. Boulder: Westview Press. United States Council on Environmental Quality (USCEQ). (1986). Regulations for Implementing the Procidural Provisions of the Nitional Enviromental Policy Act (40 CFR 1500-1508). Washington DC: Government Printing Office. Vanclay, F. (2003a). International Principles for Social Impact Assessment. Impact Assessment and Project Appraisal Vol. 21, March 2003. Vanclay, F. (2003b). Conceptual and Methodological Advances in Social Impact Assessment. The International Handbook of Social Impact Assessment ed. by Henk Becker & Frank Vanclay. Edward Elgar Publishing Limited. Cheltenham, UK.

/ج