کارکردهای اوقات فراغت

در واقع می توان گفت پویایی و پویندگی یک فرد نیازمند تأمین اوقات فراغت اوست (هاشمی، 1383: 55) که جنبه غیر انتفاعی داشته و برخلاف شغل و وظایف خانوادگی، هدفش کسب درآمد و سودمندی نیست. همچنین برخلاف وظایف سیاسی یا روحانی، هیچ نوع هدف ایدئولوژیک و تبلیغاتی را دنبال نمی کند. به عبارت دیگر، فراغتی که دارای اهداف سودمندانه و تجاری یا ایدئولوژیک باشد فراغت نیست؛ زیرا فراغت جست و جوی نوعی رفاه است که هدفی لذت جویانه دارد و ممکن است به دو نتیجه منتهی شود. یکی آن که شخصیت فرد را شکوفا و با برنامه سازد و دیگر اینکه موجب انهدام یا تخریب آن شود. از این جاست که فراغت های سالم و سازنده را می توان از فراغت های ناسالم و مخرب تفکیک کرد که فراغت های سالم باعث نشاط و شکوفایی می شوند و فراغت های ناسالم زمینه گرایش به انواع انحرافات اجتماعی را فراهم می کند (اکبری، 1385: 305 و 304).

الف- کارکردهای مثبت:

اوقات فراغت به عنوان یک الگوی منظم رفتاری، خود را به افراد جامعه تحمیل می کند و در مقیاس یک نهاد اجتماعی، کارکردهای متفاوتی دارد. بر این اساس، به عنوان یک نهاد اجتماعی، نیازهای اجتماعی افراد جامعه را تأمین می کند و گذران مناسب اوقات فراغت وسیله ای مؤثر برای پرورش توان فکری، جسمی و اخلاقی افراد بوده و عاملی برای جلوگیری از کجروی های اجتماعی و اخلاقی است (عطائی سعیدی و همکاران، 1388: 209). دومازدیه 3 کارکرد برای ایام فراغت ذکر می کند:
1. استراحت به منظور رفع خستگی و جبران خدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار.
2. تفریح به منظور رفع خستگی ناشی از یکنواختی وظایف روزانه در کارگاه، اداره یا منزل.
3. رشد شخصیت. چون فراغت، انسان را از کارهای روزمره و قابلیت های یکنواخت کاری و قالبی شدن امور روزانه می رهاند، استعدادهای بدنی و ذهنی فرد را پرورش می دهد و از همین طریق در شکل گیری شخصیت فرد مؤثر خواهد شد.
البته لازم به ذکر است که کارکردهای فوق بیشتر ناظر به ابعاد روانی - اجتماعی است؛ در حالی که فراغت جمع گرایانه علاوه بر کارکردهای روانی از کارکردهای جمعی چون: تقویت مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، جامعه پذیری و هویت اجتماعی نیز برخوردار است. در نتیجه، به 3 کارکرد فوق باید کارکرد چهارمی نیز اضافه کرد که این کارکرد ربط و پیوند بین زمان فراغت و سرمایه اجتماعی را با صراحت و نمود بیشتری نشان می دهد و آن کارکرد ارتباطی و مشارکتی زمان فراغت است. کارکرد ارتباطی و مشارکتی فراغت، با فراهم کردن امکان و فرصت برقراری روابط خانوادگی، دوستانه، گروهی و حرفه ای به تقویت انسجام اجتماعی کمک می کند، زمینه را برای انجام فعالیت های مشارکتی فراهم می سازد و مسئولیت پذیری و احساس تعهد اجتماعی را افزایش می دهد. هر چند که پنداشت و بهره گیری از زمان فراغت بیانگر تفاوت های فرهنگی و اجتماعی جوامع است (غفاری، 1387: 80 و 79). امروزه بسیاری از اندیشمندان اجتماعی بر این باورند که اوقات فراغت پدیده ای جمعی، پیچیده و چند بعدی است و از آن جهت که می توان از این فرصت برای انتقال ارزش ها و هنجارهای اجتماعی به نسل های بعدی استفاده کرد یک فرصت فرهنگی محسوب می شود. پر واضح است که اوقات فراغت در دوران جدید به عنوان یک فرصت فرهنگی می تواند تبدیل به فضایی مؤثر برای مشارکت و تعامل هر چه بیشتر نسل جوان با جامعه باشد (عبدالملکی، 1387: 177). با رویکرد جامعه شناختی، ماهیت اجتماعی بسیاری از فراغت ها نشان می دهد که اوقات فراغت، کارکرد ویژه ای دارد و آن ساختن اجتماعی در درون یک جامعه است. در فعالیت های انتخاب شده و روابط فراغت، تقید و پیوستگی گروه های صمیمی مثل: اعضای خانواده و گروه های بزرگ تر اجتماعی شکل می گیرد. خودنمایی، همکاری و رفاقت، هماهنگی بین جسم و روان، یکنواختی یا اختلاف مورد نیاز در یک برنامه کار اجباری، آرامش و استراحت، به دست آوردن فرصتی برای تلاش دوباره،‌ ملاقات با افراد جدید، برقراری ارتباط، ارتباط فامیلی، تماس با طبیعت، آزمودن خود در خطرها یا رقابت ها، برآوردن توقعات کسانی که برایشان مهم هستند، داشتن احساسی خوب بدون اینکه علت آن را تجزیه و تحلیل کرده باشند، همه اینها منافعی دارند که مردم در اوقات فراغت خود درمی یابند (لکی، 1384: 107-105). اوقات فراغت به انسان این امکان را می دهد تا رفتار فردی و اجتماعی خود را مورد ارزیابی قرار دهد و با آرامش خاطر نسبت به ویژگی های اخلاقی، رفتاری و سایر ابعاد شخصیتی خود تفکر و اندیشه کند و نقاط قوت و ضعف خود را دریابد. همچنین اوقات فراغت در تکوین شخصیت فردی و اجتماعی نقش مهمی ایفا می کند و انسان را در نزدیک شدن به علائق و تمایلات و آرزوهای خویش یاری می دهد. از طرفی، اوقات فراغت یکی از مهم ترین بسترهای ایجاد هویت و درونی شدن ارزش های اسلامی و ایرانی در میان جوانان به شمار می رود (بختیاری، 1388: 164 و 160).
از طرفی، این موضوع اگر چه در حاشیه زندگی قرار دارد، اما مهمترین نقش را در شکل دهی شخصیت و رفتار آدمی برعهده دارد. همچنین اوقات فراغت بهترین و مناسب ترین زمان برای پرداختن به بنیادی ترین نیازهای فراموش شده آدمی است. در هنگام فراغت، آدمی احساس «خود بودن» می کند؛ زیرا در فعالیت های رسمی و در قالب نقش های اجتماعی، فرصت بازیابی خود را ندارد و تنها در زمان اوقات فراغت است که فرصت «خویشتن یابی» برایش فراهم می شود. اما لازمه خویشتن یابی، رهایی از «از خود بیگانگی» است و «از خود بیگانگی» که بیماری مزمن بشر معاصر است، تنها در اوقات فراغت درمان می شود. به این دلیل که در ایام دیگر و اوقات رسمی، آدمی به دنبال نقش بازی کردن و پاسخ گویی به انتظارات دیگران است؛ ولی در لحظه فراغت، فرصت پاسخ گویی به انتظارات خویش را نیز پیدا می کند. در حقیقت اوقات فراغت، اوقات خلوت با خود، خلوت با خدای خود و خلوت از زمان و مکان برای خلق تازه و بازآفرینی فرآیند زندگی و زندگی متعالی است. از طرفی، فراغت با تزکیه و تنزیه همراه است. در واقع، فراغت نوعی تخلیه سازی است و این خاصیت را دارد که آدمی را در فضایی آزاد، سیال و خارج از نقاب ها و قالب های تحمیلی قرار می دهد تا به طور شخصی به فعالیت بپردازد. همچنین فراغت با عبادت همراه است و عبادت متعالی ترین لحظه خلوت و فراغ آدمی است که امکان راز و نیاز با خدای خویشتن را فراهم می سازد (کریمی، 1388: 88-86). یکی از فوایدی که پر کردن اوقات فراغت به این شکل دارد، این است که آدمی را از وسوسه های حرص برانگیز مادی دور می سازد (ایمانی، 1388: 12).

ب- کارکردهای منفی:

از آن جایی که اوقات فراغت یکی از مسائل مهم انسان هاست و بخش مهمی از زندگی آنها را تشکیل می دهد؛ به همین دلیل اگر افراد برنامه ای مشخص برای گذراندن اوقات فراغت خود نداشته باشند، این بی برنامگی سایر جنبه های زندگی را به طور چشم گیری تحت تأثیر قرار داده و فسادانگیز می شود (اکبری، 1385: 305 -301). به طور مثال، پر کردن اوقات فراغت با استفاده از موسیقی نامناسب، کُتب، نشریات و مجله های محرک و شهوت انگیز به تخیل جوانان و نوجوانان دامن زده و خیال و شهوت آنها را درهم آمیخته و آنان را از لحاظ روحی در شرایطی خطرناک قرار می دهد (شامبیاتی، 1385: 275). از طرفی، داشتن اوقات فراغت زیاد می تواند باعث تباهی و فساد شود. در این باره رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «دو صفت است که بیشتر مردم با آن فریب می خورند. یکی سلامتی و دیگری فراغت؛ زیرا وقتی فرد سالم بوده و فراغت داشته باشد و وقت او برای کار یا فعالیتی تنظیم نشده باشد احتمال کشش او به جانب دوستان ناباب و رفتارهای نامناسب بیشتر می شود» (اکبری، 1385: 359). این نکته نیز درخور توجه است که نوجوانان و جوانان برای پذیرفته شدن در گروه هم سالان، گاهی ممکن است خود را با مصرف مواد مخدر تطبیق دهند. آنان مایل به شکستن مرزهای ممنوع بزرگسالان و عبور از آن می باشند که این تمایل بازتاب خود را در برخی از رفتارهای گروهی خاص در قالب مصرف مواد مخدر نشان می دهد. آنان در دوران بلوغ نیاز به امکانات ارضاء کننده ای دارند که زمان فراغت خود را که هر روز از محدودیت آن کاسته می شود با آن پر کنند. در این میان، در دسترس بودن مواد مخدر، گرایش جوانان را به مصرف آن به منظور گذران اوقات فراغت تسهیل می کند (احمدی، 1384: 147). البته مسئله اوقات فراغت ممکن است برای بزرگسالان هم زمینه نامناسبی باشد؛ اما با توجه به طبع خاص نوجوانان و جوانان، زمینه انحراف در هنگام اوقات فراغت برای آنان بیشتر است (سهراب پور، 1386: 85). نتایج بسیاری از مطالعات تأیید کرده اند که چگونگی گذراندن اوقات فراغت، حداکثر همبستگی را با انحرافات رفتاری دارد و قادر به تبیین بیشترین تغییرات انحرافات رفتاری است (اکبری، 1385: 301). بنابراین، عدم برنامه ریزی جامع در ارتباط با اوقات فراغت فرزندان به خصوص دوران نوجوانی باعث می شود تا خلاقیت ذهنی آنها بارور نشود و بی نظمی های فکری، رفتاری و مشغولیت های طولانی بر نوجوانان غالب شود که این امر از عوامل گرایش نوجوانان به بزهکاری به شمار می آید (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 301-299). از جنبه ای دیگر، پژوهش گران عرصه اوقات فراغت، پی آمدهای مسئله اوقات فراغت را در تضادهای ارزشی، شکاف نسلی، ناآرامی، نیاز به هیجان، ناتوانی از تنها ماندن، فقدان انضباط شخصی، کسالت، خستگی مفرط و فقدان تجربه بازی و مواردی از این قبیل می دانند. به عقیده آنان، عمده تهدیدی که در فراغت وجود دارد به دلیل استفاده نامعقول از آن است. مطالعاتی که در حوزه جامعه شناسی اوقات فراغت انجام شده است نشان می دهد که اساساً اوقات فراغت مسئله آفرین نیست؛ بلکه بعضی از انواع اجرای اوقات فراغت مسئله آفرین است. یکی از الگوهای مسئله آفرین گذران اوقات فراغت، الگوی اوقات فراغت خانه محور، فردی و خصوصی شده است. این الگو، بر اعتماد بین شخصی، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی تأثیر گذاشته و سرمایه اجتماعی را کاهش می دهد. زیرا افراد بیش تر به آیین های شخصی گرایش می یابند. در چنین حالتی خانواده ها تک تک هستند و ارتباطات شبکه ای بین اعضای خانواده وجود ندارد. افراد سعی می کنند به صورت انفرادی از اَعمال خود لذت ببرند. در جامعه ای که رفتارهای فردی و فراغت های خانه محور وجود دارد، رفتارهای فردگرا ترجیح پیدا می کند. همچنین فراغت خانه محور موجب سنت زدایی می شود؛ زیرا یکی از ویژگی های سنت، برگزاری آیین های جمعی است (عطائی سعیدی و همکاران، 1388: 207 و 206).

برنامه ریزی برای پر کردن بهینه اوقات فراغت:

با توجه به مطالب گفته شده، ضرورت برنامه ریزی برای فعالیت های اوقات فراغت نوجوانان و برآورده کردن نیازمندی های آنان از جنبه های فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی باید مورد توجه قرار گیرد. در جنبه فردی مسئله، اساس هر برنامه ریزی باید کمک به نوجوانان برای کشف خویشتن و شکوفایی امکانات بدنی، عاطفی، شناختی و اجتماعی آنها باشد. این نیازمندی ها چیزی نیست که به سود این یا آن گروه اجتماعی و این یا آن ایدئولوژی معین تعیین شود؛ بلکه باید ناشی از مطالعات تخصصی روان شناسی و جامعه شناسی باشد. برنامه ریزی جنبه اجتماعی و سیاسی مسئله نیز باید چنان باشد که زمینه های تربیت اجتماعی برای بهبود مناسبات نوجوانان با خانواده، دوستان و به طور کلی زندگی در جامعه را فراهم آورد. توجه به استقلال نوجوانان اقتضا می کند که به آنان کمک شود تا در ارتباط های متقابل اجتماعی خود احساس شخصیت کنند و بتوانند با دیگران روابط سالم مبتنی بر حقوق برابر و دور از احساس کوچک تری و تبعیت از دیگران برقرار سازند. در برنامه ریزی برای رشد سیاسی نوجوانان هم باید بر آموزش فلسفه سیاسی و مناسبات جهانی آن طور که واقعاً هست، آموزش واقعیت های تاریخی و سیاسی کشور و آینده آن تأکید شود تا نوجوانان تحت تأثیر سیاسی کاران داخلی و خارجی قرار نگیرند و بر مبنای واقعیت های تاریخی گذشته و حال به رأی سیاسی مستقل برسند و یاد بگیرند که چگونه باید در مقابل هجوم فرهنگ ها ایستادگی کرده و از استقلال سیاسی کشور خود دفاع کنند. همچنین برنامه ریزی اقتصادی برای نوجوانان به معنای تدوین هدف ها و راه و روش های پرورش مهارت های شغل برای دستیابی تدریجی به استقلال اقتصادی نوجوانان و کمک به کسب آمادگی های لازم و شرکت فعال و مؤثر در تولید و خدمات اقتصاد ملی است. در این میان، برنامه ریزی های فرهنگی و اخلاقی و دینی در عصر حاضر ضرورت بیشتری دارد. کمک به نوجوانان برای آراستن اندیشه و احساس و رفتار خود به تعالیم الهی، ایمان و عمل به موازین متعالی فرهنگی کشور، تقویت فضائل اخلاقی، بهره گیری از فرهنگ و هنر و ادبیات ملی و جهانی و استفاده از فرهنگ انسانی در عرصه های گوناگون در کتاب و فیلم و نمایش و موسیقی و دیگر هنرها بهترین راه ها و امکانات تربیتی برای نوجوانان است (لطف آبادی، 1385: 162 و 161). برنامه ریزی برای بهره مندی از وقت بچه ها به صورت مسافرت های خانوادگی، ایجاد کار و سرگرمی هایی که نوجوانان بتوانند از مزایای مادی آن نیز بهره مند شوند تا خود را فردی مفید و لایق احساس کنند، پرداختن به کارهای هنری، ورزشی و شرکت در مجامع علمی، آموزشی و دینی، فعالیت در زمینه تولید صنایع دستی و هنری در خانه از جمله فعالیت هایی است که از رهگذر آن، کودکان و نوجوانان ضمن رشد اجتماعی و بالا رفتن اعتماد به نفسشان، از تعطیلات خود نیز لذت می برند و با نشاط و امیدواری به کسب مهارت های مفید زندگی و تجربیات سازنده می پردازند (کساییان، 1388: 3). آمارهایی که ذکر خواهد شد تا حدودی اهمیت برنامه ریزی برای اوقات فراغت جوانان را نشان می دهد. طبق برآورد سازمان ملی جوانان (1382)، متوسط زمان اوقات فراغت در ایران 90 روز در سال و در جهان 80 روز در سال است. از 8760 ساعت عمر 1 ساله انسان، 78 درصد به تأمین نیازهای ضروری و 22 درصد به فراغت اختصاص دارد. میانگین ساعت فراغت روزانه در جهان 5 ساعت و در ایران 5/23 ساعت است. بیشترین فراوانی در استفاده از وقت آزاد جوانان مربوط به استفاده از رسانه های صوتی و تصویری با 23/5 درصد، مطالعه با 22/7 درصد و استراحت با 15/7 درصد است. این فعالیت ها با احتساب 5/7 درصد زمان برای فعالیت های شخصی، 67/6 درصد از زمان اوقات فراغت جوانان را به خود اختصاص می دهد. به عبارت دیگر، در حدود 66 درصد از زمان آزاد جوانان ایرانی به شیوه های غیر فعال گذران اوقات فراغت اختصاص دارد. طبق همین بررسی، 62/8 درصد از جوانان، زمان اوقات فراغت خود را درون خانه، در تنهایی و به صورت فردی می گذرانند. اولویت های نیازهای فراغتی جوانان طبق مطالعه سال 1383 سازمان ملی جوانان نیز به ترتیب ورزشی، هنری، سیاحتی، آموزشی و مذهبی است (فصل نامه مطالعات جوانان، 1387: 240-238). در خصوص نحوه پر کردن اوقات فراغت جوانان ایرانی، یک نظر سنجی نشان می دهد که 60 درصد جوانان از نحوه گذراندن اوقات فراغت خود رضایت ندارند و از نظر 90 درصد آنها نیز توزیع موجود برای گذراندن اوقات فراغت ناعادلانه است که البته بیشتر این جوانان شهرستانی هستند. طبق همین نظرسنجی، اکثر جوانان ترجیح می دهند اوقات فراغت خود را با دوستان بگذرانند. 22/2 درصد از آنها، مطالعه و تحقیق را بهترین فعالیت برای پر کردن اوقات فراغت خود می دانند و 11/8 درصد نیز یادگیری و آموزش را بهترین فعالیت عنوان کردند. اما مسافرت رفتن که بسیار فرح بخش است، تنها برای 11/2 درصد از جوانان به عنوان بهترین فعالیت برای پر کردن اوقات فراغت محسوب می شود. این نظر سنجی، احساس نشاط در جوانان را 40/3 درصد و آرامش خاطر در آنها را 44/7 درصد گزارش کرده است (اکبری، 1385: 303).

مهم ترین اقدامات و راه کارهای مناسب:

با توجه به مطالب گفته شده و از آن جایی که کشور ایران دارای یکی از جوان ترین جمعیت های جهان است و این پدیده در سال های آینده و بلکه چند دهه آینده هم چنان استمرار خواهد یافت؛ بنابراین این مسئله، لزوم توجه جدی، همه جانبه، دقیق و مدبرانه و علمی به ابعاد مختلف حیات جوانان و سیاست گذاری، برنامه ریزی و اقدام در زمینه های متعدد مرتبط با آن را روشن می سازد. پر واضح است که این توجه و تدبیر، زمانی به موفقیت نزدیک خواهد شد که مبتنی بر اصول علمی و یافته های پژوهشی متقن و اطمینان بخش باشد (فصل نامه مطالعات جوانان، 1387: 58). در این راستا اقدامات زیر به منظور پر کردن صحیح اوقات فراغت مفید به نظر می رسد:
* در برنامه ریزی های مربوط به پر کردن اوقات فراغت باید اقتضائات و ویژگی های جامعه جدید مدنظر قرار گیرد و در سازمان دادن آن، از رویکردها و ابزارهای نوین استفاده شود. یکی از این رویکردها، رویکرد ارتقایی است که به تأمین حداکثر نیازهای اساسی انسان اعم از تعالی دینی و اخلاقی، تقویت هویت دینی و ملی، سلامت جسمی و روانی، رشد، استقلال، خودشکوفایی، گسترش دانش و آگاهی، گسترش روابط بین نسلی، گسترش همکاری و مشارکت اجتماعی نظر دارد. رویکرد دیگر، رویکرد تقاضا محور است. دختران به دلیل وضعیت خاص بیولوژیکی، اجتماعی و عرفی جامعه نیاز به برنامه های فراغتی متفاوت از برنامه های فراغتی پسران دارند. لذا هرگونه برنامه ریزی برای دختران باید در برگیرنده شناخت اقتضائات، ظرفیت ها، انتظارات دوره های سنی، سطح تحصیلات، وضعیت فرهنگی - اجتماعی، نیازهای روحی و روانی، مقتضیات محل زندگی، خصوصیات اقلیمی، سنت ها و آداب و رسوم محلی و منطقه ای باشد. موفقیت این برنامه ها منوط به ایجاد هماهنگی و وحدت رویه میان کلیه دستگاه های سیاست گذاری، برنامه ریزی، اجرایی و نظارتی به منظور استفاده بهینه از توان و امکانات موجود و تبادل تجربیات، اطلاعات و منابع در خصوص اوقات فراغت دختران است (عطائی سعیدی و همکاران، 1388: 235 و 234).
* بهبود کیفیت گذران اوقات فراغت جوانان نیازمند مدیریت اوقات فراغت است. در این مدیریت، 3 عامل اساسی: نیازسنجی، رغبت سنجی و اثرسنجی دارای اهمیت است. غنی سازی این اوقات در راستای تقویت هویت دینی، ملی و فرهنگی و توسعه آگاهی های جوانان در عرصه های فرهنگی اجتماعی با توجه به مقتضیات سن نوجوانی و جوانی در گستره مدیریت اوقات فراغت است (همان، 209).
* اوقات فراغت و تعطیلات نقش اساسی برای همبستگی اجتماعی داشته و یک پویایی برای جوانان، متناسب با نیازهایشان ایجاد می کند. هر گروه از جوانان با توجه به ویژگی های خود، کنش های مخصوص خود را دارند؛ لذا از این جهت، محتوای اوقات فراغت برای هر گروه متفاوت می باشد. به طور مثال، برای گروهی، با فعالیت های علمی و فنی و برای گروه دیگر، با ورزش می توان اوقات فراغت آنها را برنامه ریزی کرد. هدف از همه این اقدامات، تجدید روحیه و نشاط آفرینی برای جوانان است تا با تقویت جسم و روح خود بتوانند بیشترین کارآیی را داشته باشند. این فعالیت ها هم جنبه پیشگیری و هم جنبه درمان دارند؛ چرا که بیکاری مفرط و اوقات فراغت فراوان و بدون برنامه، زمینه ساز مسائل اخلاقی و آسیب های اجتماعی خواهد شد. لذا در این خصوص هرچه هزینه شود، نابهنجاری ها کاهش یافته و راحت تر می توان اقدامات درمانی را انجام داد. طبیعی است در صورت بروز یک پدیده نابهنجار توسط جوانان، استفاده از وسائل مادی فراوان نیز شاید نتواند کارآیی لازم را برای ایجاد نظم مجدد داشته باشد (ربانی، 1383: 121 و 120).
* برای پر کردن اوقات فراغت و جلوگیری از انحرافات، باید کار و مسئولیتی را به عهده جوانان گذاشت. این کارها می تواند تهیه کلکسیون، ردیف کردن کتاب ها و کارهایی از این قبیل باشد. یک چنین کارهایی اثرش بیشتر از نصیحت و پند و اندرز است؛ زیرا با این روش، علاوه بر اینکه خلاقیت، ابداع و ابتکار در جوانان تداوم می یابد، از گرایش آنها به بعضی از انحرافات اخلاقی و بزهکاری که معمولاً در اوقات بیکاری، شخص با آن آشنا می شود جلوگیری به عمل می آید. در زمینه پر کردن اوقات فراغت، حضرت امام رضا (ع) فرموده اند: «اوقات فراغت خود را در شبانه روز به چهار قسمت تقسیم کنید. ساعتی را برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی را برای تأمین معاش، ساعتی برای آمیزش و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان واقف می سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را به تفریح و فواید آن اختصاص دهید و از مسرّت و نشاط ساعت تفریح، که باعث افزایش نیرو می شود برای انجام دادن کار و وظیفه اجتماعی استفاده کنید».
* نوجوانان و جوانان اغلب برنامه ریزی مفیدی برای گذراندن اوقات فراغت خود ندارند. این امر می تواند به علت نداشتن اهداف مشخص و صحیح، نداشتن تخصص و نداشتن سواد باشد. لذا از وظایف مسئولان است که امکانات لازم را برای گذراندن صحیح اوقات فراغت نوجوانان و جوانان فراهم سازند. برای پر کردن اوقات فراغت می توان با برنامه ریزی های صحیح و اصولی، نیروها و هیجانات اضافی نوجوانان و جوانان را به فعالیت های مثبت و سازنده هدایت کرد. در غیر این صورت، برای آنها پی آمدهای منفی به بار خواهد آورد و مانند راه رفتن بر روی میدان مین گذاری شده ای است که پیش بینی زمان انفجار آن معلوم نیست. لذا برای جلوگیری از انحراف نوجوانان باید اوقات اضافی آنها در خانه و مدرسه پر شود تا با نداشتن وقت اضافی، از گرایش به انواع بزهکاری ها کاسته شود. اجرای یک برنامه منظم و منسجم در تمام مراکز فرهنگی و تربیتی به گونه ای که بتوان حضور فیزیکی و فکری آنان را در تمامی صحنه های جامعه تحت مراقبت و پوشش قرار داد می تواند بسیار مفید و مؤثر باشد (اکبری، 1385: 316-302). البته در برنامه ریزی برای اوقات فراغت جوانان باید زمینه های سالم و تربیتی تفریح و سرگرمی نیز مورد توجه قرار گیرد. در این خصوص، حضرت علی (ع) فرموده است: «خیر و خوبی یافت نمی شود در لذتی که پشیمانی به بار می آورد» (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 61).
* شعار «پیشگیری بهتر از درمان» برخاسته از عقل و شعور همه جانبه خردمندان است و در پیشگیری و درمان اختلالات رفتاری، انحرافات اخلاقی و بزهکاری اجتماعی نیز مطرح است. سرگردانی در اوقات فراغت و نداشتن برنامه در ابعاد مختلف آن باعث بیماری های روانی عدیده ای می شود که با صرف هزینه های کلان هم نمی توان به سهولت و سادگی آنها را بهبود بخشید. پس چه طور می توان میلیاردها تومان برای هزینه دستگاه های امنیتی، انتظامی و اقتصادی صرف کرد، ولی نمی توان ده درصد از این هزینه های هنگفت را برای امر پیشگیری اختصاص داد؛ در حالی که ثابت شده مقابله با شرارت توسط دستگاه های مختلف بسیار پرهزینه تر از امر پیشگیری است. فایده دیگر سرمایه گذاری برای پیشگیری این است که امکان پرورش انسان های مفید، متعهد و کارآمد که می توانند مدیران آتی کشور باشند میسر می شود.
* تهیه امکانات و تقویت فعالیت های گروهی سالم در میان نوجوانان و جوانان یکی دیگر از اقدامات بسیار مفید و مؤثر در زمینه پر کردن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان می باشد.
* یکی دیگر از اقدامات اساسی، تأمین و تأسیس میادین و مراکز ورزشی و تفریحی سالم است؛ به گونه ای که جوابگوی اوقات فراغت گروه های مختلف سنی باشد (اکبری، 1385: 316-302). کودکان و نوجوانان از بازی و ورزش لذت برده و رشد می یابند و در عین لذت بردن، فرصت های خوبی را برای بیان احساسات و عواطف خود پیدا می کنند. در این موقعیت است که آنان به تدریج راه کنترل احساسات خود را فرامی گیرند. رشد عقلی و اجتماعی آنها در حین ورزش، با مسائل و مشکلات مختلفی روبه رو شده و با تلاش سعی در جهت حل آن دارند. لذا به طور طبیعی راه های مقابله با مشکلات زندگی را به خوبی یاد گرفته و روح تعاون و دوستی در وجود آنان تقویت می شود. این در حالی است که امروزه اکثر کودکان در فضای تنگ آپارتمان ها اسیر شده و جای ورزش و تفریح آنان در محوطه اتاق ها، کوچه ها یا خیابان هاست. پارک های شهر هم برای ورزش یا گردش آنان کافی نیست. حتی اکثر آنان از چگونگی ورزش های گوناگون بی اطلاع هستند و فقط در صفحه تلویزیون ممکن است فعالیت ورزشی را تماشا کنند. از طرفی، امکان استفاده از وسایل ورزشی نیز برای همه یکسان و برابر نیست. لذا دولت و مسئولان باید امکانات مختلف ورزشی را برای همگان به خصوص خانواده های کم بضاعت فراهم کنند. بیکاری، تنهایی، نداشتن تحرک و فعالیت، نداشتن سرگرمی هایی که توجه و علاقه کودک و نوجوان را به خود جلب کند، از عوامل ایجاد انحراف و بزهکاری است.
* کودکان و به خصوص نوجوانان از انرژی فراوانی برخوردارند که باید به شکلی سالم صرف شود و در وجود آنها انباشته نشود. از این رو باید به تناسب امکانات خانواده، تدابیری اندیشیده شود که کودکان و نوجوانان اوقات فراغت خود را به ویژه در تابستان در راه های مفید و سالم صرف کنند. عادت دادن کودکان و نوجوانان به مطالعه سالم و سازنده می تواند بسیار مفید و ثمربخش باشد (شامبیاتی، 1385: 275-262).
* بارزترین ویژگی اوقات فراغت، وجود نیروی انگیزه و داشتن حق انتخاب آزاد است که به خصوص در دوره کودکی باید مورد توجه مربیان و والدین قرار گیرد. به لحاظ وجود همین میل و انگیزه شخصی و انتخاب آزادانه، بهره وری از اوقات فراغت هر هدفی را که به دنبال داشته باشد، قطعاً خوشایند و مطلوب جلوه می کند. لذا شعر و اشعار موزون همیشه مورد توجه و علاقه کودکان بوده و در غنی سازی اوقات فراغت آنها می توان از شعر به عنوان یک ابزار تربیتی استفاده کرد. اوقاتی را که کودکان با شعر و قصه می گذرانند، می توان جزء مؤثرترین و دل پذیرترین اوقات آنها به شمار آورد (بهارستانی، 1384: 84).
* مهم ترین نکته در خصوص برنامه ریزی برای پر کردن اوقات فراغت جوانان این است که هرگونه برنامه ریزی در این زمینه باید متضمن شناخت اقتضائات، ظرفیت ها و انتظارات دوره جوانی باشد. به عبارت دیگر، برنامه ها باید تقاضا محور باشد نه عرضه محور.
* هرگونه فعالیت در موضوع نیازهای جوانان باید با مشارکت فعال آنان همراه باشد. یعنی در برنامه هایی که به طور مستقیم به سرنوشت آنان مربوط است، به صورت مسئولانه شرکت کنند.
* در جهت گیری برنامه ها و فعالیت های ویژه جوانان باید به بُعد طراوت و فرح بخشی آنها توجه شود تا روحیه نشاط و شادابی دوره جوانی در فعالیت ها محفوظ و همچنان شکوفا و پایدار باقی بماند.
* طراحی برنامه های فراغتی باید به گونه ای باشد که ضمن افزایش گرایش جوانان به مشارکت جمعی و کار گروهی، موجب کاهش فردگرایی و خودرأیی آنها شود.
* در برنامه ریزی های ملی ویژه نسل جوان باید به رفع نیازهای جوانان در دو حوزه شهری و روستایی توجه شود به گونه ای که تراکم جمعیت شهری و افزایش روند شهرنشینی نباید موجب نادیده انگاشتن جوانان مناطق روستایی شود.
* در طراحی برنامه های ملی باید به روحیه نوگرایی و تنوع طلبی جوانان توجه کرد و امکان خلاقیت و نوآوری را برایشان فراهم ساخت.
* در برنامه ریزی های ملی و منطقه ای مربوط به گذران اوقات فراغت باید رفع نیازهای هر دو جنس با اولویت دختران مدنظر قرار گیرد.
* برنامه های اوقات فراغت جوانان باید مستمر، پویا و پیوسته باشد و از اجرای برنامه های مقطعی، ناهماهنگ و گذرا پرهیز شود.
* طراحی و اجرای برنامه های فراغتی باید در چارچوب یک استراتژی دو سویه به گونه ای تنظیم شود که ضمن پاسخ گویی به نیازها و انتظارات جوانان (جنبه حقوقی) به نیازهای جامعه مدنی در زمینه های سازندگی و محرومیت زدایی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی (جنبه مسئولیت دهی) نیز توجه داشته باشد (فصل نامه مطالعات جوانان، 1387: 247 و 246).
* ایجاد مراکز و محیط های فرهنگی، هنری و تفریحی سالم برای نوجوانان به خصوص در مناطق مرکزی و حاشیه شهرها نیز ضروری به نظر می رسد (زاهد و الماسی، 1386: 87 و 86).
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.