نویسنده: سعید سلیمانی




 
آیا در منابع تاریخی ما، صراحتاً به اتحاد چنگیزخان مغول و خلیفه الناصر عباسی اشاره ای شده است؟
در تاریخ ایران دوره های تاریک و فترت بسیار هست و کسانی که به صورت حرفه ای در این مقوله کار می کنند به این مهم واقف هستند.
هم چنین در برخی دوران ها، مثل عهد هخامنشی و اشکانی، به طور مستقیم تاریخ مکتوبی به دست ما نرسیده است. متون تاریخی دوره های اسلامی نیز پاسخ گوی تمامی سؤالات ما نیستند. این در حالی است که منابع و مآخذ مورد رجوع اغلب تاریخ پژوهان، متون کهن تاریخی اعم از تواریخ عمومی سلسله ای محلی و غیره است که در شش قرن اخیر، می توان فرامین سلطنتی و وقف نامه ها و از نیمه ی دوم قاجاریه به این طرف روزنامه ها، جراید، عکس ها و بسیاری از اسناد جدید ( دوران معاصر خارج از بحث مورد نظر است) را هم بدان افزود.
در این بین، نقش اسنادی کتیبه ها ( سنگ نبشته ها، مهرنبشته ها، سکه نبشته ها و...)، متأسفانه هم میان باستان شناسان مهجور است و هم بین تاریخ پژوهان. چون سکه نبشته ها توسط دولت وقت به عنوان رسانه با شعائر رسمی ( به عنوان کارکرد ثانویه بعد از کارکرد اقتصادی که علت اصلی ضرب سکه است) ضرب می شدند و از لحاظ کمی نیز نسبت به دیگر نبشته ها برتری و تداوم تاریخی دارند، بالطبع از اهمیت به سزایی برخوردارند.
لذا با مطالعه ی سکه ها در هر دوره ی تاریخی، می توان به نکات اقتصادی و پولی، اوزان و مقادیر، گشودگی و محدودیت فلزات قیمتی، هنر حکاکی، و سکه زنی، سیر تحول یک خط، دین و مذهب، تقویم و گاه شماری پی برد. اما هر دوره ی تاریخی اهمیت خاص خود را نیز دارد که به اجمال در ذیل طرح می شود:
نخستین سکه های ایرانی در عهد هخامنشیان ضرب شد. برای نمونه با بررسی این سکه ها ما می توانیم به قدرت اقتصادی دولت هخامنشی، وضعیت ساتراپ ها و مطالب دیگر پی ببریم.
در دوره ی سلوکیان و دولت باختر، به دنیای جدیدی وارد می شویم: غرب باستان، هنر هلنیستی و تصویر خدایان یونانی که به دقت بر سکه ها نقش بسته است.
سکه شناسی اشکانیان بیش ترین اهمیت را در دوران باستان دارا است. در این دوره ی طولانی و در عین حال تاریک، شاهد تلفیق فرهنگ و هنر یونان با ایران، تصاویر واقع گرایانه ی پادشاهان و از نقطه نظر اقتصادی، قرار گرفتن مبنای پولی کشور بر سکه ی نقره، هستیم.
با قدرت گیری ساسانیان، هم چنان مبنای پولی ایران بر سکه ی نقره استوار بود ولی برخلاف دوره ی قبلی، سکه های طلا نیز به تعداد محدود ضرب می شد. ثابت بودن نقش آتشدان مقدس در یک سوی سکه ها از دیگر ویژگی های سکه زنی ساسانیان است. هم چنین سیر تحول خط پارسیک، تاج پادشاهان و نام ضرابخانه با مطالعه ی سکه های این دوره مشخص می شود.
در سکه های معروف به عرب - ساسانی، گاه با دو محل ضرب در یک سکه روبه رو می شویم که از لحاظ مطالعات تقسیم بندی ایالتی حائز اهمیت است. مثل بم یا جیرفت در سکه های مضروب در استان کرمان و از همه مهم تر آن که از این زمان به بعد با سکه های مخالفان دستگاه خلافت امویان و عباسیان مثل خوارج و بعدها شیعیان مواجه می شویم.
هم چنین در قرون اول و دوم هجری به نام حکام عرب بر سکه های عرب - ساسانی، اسپهبدان طبرستان، والیان مسلمان طبرستان و امیران سیستان برمی خوریم که نام آن ها و یا حدود دقیق قلمروی هر یک از آنان، به درستی در متون تاریخی ذکر نشده است. از مهم ترین خصوصیات سکه های قرون نخستین اسلامی، استفاده از شعائر مذهبی و نقل برخی از آیات کلام ا... مجید است که بدین وسیله می توانیم با شعائر حکومتی ضرب کننده ی سکه (حکمران) آشنا شویم.
در دوران حکومت های متقارن، با نام حاکمان، والیان، پادشاهان تابع و متبوع و به ندرت نام وزیران و جا به جا شدن قدرت در ایالات و شهرها مواجه می شویم و با پیدا کردن سکه های شهریاران گمنام می توانیم خلأهای زمانی و مکانی را پر کنیم.
از قرن دوم تا ششم هجری، سکه هایی به جا مانده است که نامی از ضرب کننده ی آن در متون تاریخی به چشم نمی خورد. علل این امر را می توان چنین بر شمرد:
- زمان کوتاه حیات سیاسی ضارب
- محدوده ی کم قلمرو (حتی یک شهر)
- ابراز عقاید غیر متعارف با دستگاه خلافت بغداد (مثل شیعه)
حال اگر سکه هایی از هر یک از این حکمرانان محلی به دست ما برسد به این نکات مهم دست خواهیم یافت:
- با پادشاهی کوچک و یا یک مدعی آشنا می شویم.
- زمان تقریبی قدرت و اعلان استقلال او روشن خواهد شد.
- حدود قلمروی او مشخص می شود.
- آیا قیادت سلطان بزرگ تری را پذیرفته بوده و یا مستقلاً به ضرب سکه مبادرت ورزیده است؟
- مشروعیت خلیفه ی وقت عباسی را علی الظاهر قبول داشته است یا خیر؟
- چه نوع تمایلات فکری و مذهبی را شعار و سرلوحه ی حکومت مستعجل خود قرار داده بود؟
سکه شناسی بعد از حمله ی مغول به ایران، متفاوت از دوره های قبل است:
- تغییر رسم الخط کوفی به خطوط دیگر.
- زیاد شدن شعائر شیعی.
- آوردن نقوش انسان و حیوان.
- و تقسیم بندی های دقیق تر اوزان و مقادیر سکه ها از جمله ویژگی های دوران ایلخانان است.
از این پس تا روی کار آمدن صفویان با یک دوره ی فترت طولانی رو به رو هستیم. که سکه ها بهتر از متون تاریخی با ما سخن می گویند:
- اعلان استقلال بسیاری از امیران وابسته به دستگاه ایلخانان که هر یک سلسله ای جداگانه تشکیل دادند.
- جا به جایی سریع قدرت در ایالات و شهرها و تشکیل دودمان های محلی.
- بعدها رقابت شدید شاهزادگان تیموری با یک دیگر و زدن انگ بر سکه ها.
- رشد کمی و کیفی نقوش هندسی در سکه زنی تیموریان.
- روند شکل گیری خط نستعلیق و... از ویژگی های سکه های قرون هشتم و نهم هجری قمری است.
از دوره ی صفویه تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری، به علت تثبیت حکومت مرکزی، بیش ترین مطالعات سکه شناختی را می توان درباره ی سیستم پولی و اوزان و مقادیر سکه ها انجام داد. اما شعائر و سجع های به کار رفته بر سکه ها، دقت ضرب سکه ها و هنر حکاکی و از دست رفتن تدریجی برخی ایالات ایران را می توان با مطالعه و بررسی سکه های طلا و نقره ی این دوره ی چهار صد ساله دریافت؛ و با دقت بر فلوس های مسین محلی به نکات مردم شناسی هم چون فرهنگ عامه و تصاویر و نقوش به کار گرفته شده در سکه های هر شهر پی برد.
پس سکه یک منبع و مأخذ مهم در پژوهش های تاریخی است که با مطالعه و بررسی آن در هر مقطع تاریخی می توانیم به جنبه های مهمی چون مسأئل سیاسی، گاه شماری، جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و هنری پی ببریم و از آن جا که هر سکه محصول و اثر مهر سکه است، می توانیم ادعا کنیم سکه یک اثر هنری و در شمار عتیقه جات نیست که دارای ارزش موزه ای باشد، بلکه هر سکه همانند یک برگ از اسناد ملی و تاریخی به شمار می رود اما مهر سکه ( قالب، نگاتیو) را که به وسیله ی، یک هنرمند حکاکی شده است می توانیم در شمار آثار هنری و میراث فرهنگی به حساب آوریم.
منبع :ویژه نامه سکه و سکه شناسی.