بررسی نقوش سرو، اژدها و پرنده در بقعه متبرکه امامزاده عبدالله شوشتر و خانه بنکدار اصفهان در دوره قاجار

چکیده:

انسان گرایش طبیعی به آفرینش نماد دارد و به همین دلیل است که با تغییر اشکال و اشیاء به آنها حالت مذهبی یا هنری می بخشد، که از جمله این اشکال می توان به نقوش خانه بنکدار و امام زاده عبدالله اشاره کرد؛ آنچه پس از ورود به خانه بنکدار اصفهان که هرسال دهه اول محرم برای عذاداری امام حسین توجه بیننده را به خود جلب می کند سرپوشی است که بر حیات خانه گذاشته اند. این پوش که پارچه قلمکار می باشد دارای نقوشی چون سرو، اژدها، پرنده، شیر و... که مربوط به دوره قاجار می باشد. اما وقتی از این مکان خارج شده و وارد بقعه امامزاده عبدالله شوشتر می شویم، متوجه این نقوش با اندک تغییری بر سقف امامزاده که بازسازی آن به دوره قاجار می رسد، می شویم. سوالی که اینجا مطرح می شود این است که این نقوش چه معنایی داشته و نماد چه بوده اند که بر روی سقف یا پوش چنین مکانهای متبرکی نقش بسته اند. هدف از این تحقیق رسیدن به معنای این نقوش می باشد. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است و به مفهوم نماد پرداخته و نشان می دهد اثر هنری مجموعه ای از نشانه هایی است که فراتر از فرد و در گسترده باورها و فرهنگ جامعه مطرح می باشد، به تحلیل و کشف زوایای ناشناخته باورها، اعتقادات و جهان بینی مستتر در این بناها می پردازد.
کلیدواژگان: نماد، خانه بنکدار، امامزاده عبدالله، قاجار، نقوش تزیینی

مقدمه:

دیرباز، انسان‌ها بران بیان اندیشه های خود، دست به آفرینش زدند. این اندیشه به شیوه های گوناگون ِ بیان، اعم از ادبی (نثر و نظم ) و هنری (تجسمی، موسیقی، معماری و …) به دیگران، انتقال پیداکرده است. جهان هستی، مقوله‌ای نامحدود و نامعین است و انسان، به عنوان وجودی که در این نامحدود زیست می‌کند، همواره به ویژگی ها و موضوعاتی جدید و ناشناخته نایل می‌شود و بر آن است تا این دست یافته‌های ناشناخته خود را به همنوعان خویش ارائه کند. بسیاری از یافته های انسانی، به صورتی شهودی، ادراک می‌شوند. یعنی نمی‌توان آن‌ها را با زبانی روشن و صریح و در قالبی ظاهری و مادی به راحتی بیان نمود. این یافته ها، ورای صورت ظاهری به دست آمده‌اند، بنابراین بیانی برتر از ماده را نیز خواستارند. به همین سبب برای بیان بسیاری از یافته‌های انسانی، بیانی نمادین و رمزی به کار برده ‌می‌شود. آثار به جای مانده در ایران نیز از این قاعده مستثنی نیستند. بیشتر این آثار در بر گیرنده مفاهیم عرفانی، فلسفی، حکمی و تاریخی هستندکه تامل در هر بخش آن مجال بسیار می‌طلبد. وجود نقوش سرو، اژدها و پرنده در سرپوش خانه بنکدار و سقف بقعه امامزاده عبدالله شوشتر تنها نقوش گیاهی و حیوانی نیستند زیراکه این نقوش در این مکانهای مقدس و متبرک رسم شده اند و معنایی فراتر از خود نقوش را دارا می باشند و هرکدام از اینها خود می تواند نماد و سمبل چیزی باشند که در دوران قاجار این مکانهای مذهبی را مزین کرده اند و در این مقاله برآنیم تا به معنای این نقوش و جایگاه آن در این مکانها دست یابیم. به این ترتیب ابتدا به معرفی این مکانها و سپس نقوش مربوطه می پردازیم.

خانه بنکدار:

خانه بنکدار مربوط به دوره قاجار است و در اصفهان، خیابان چهار باغ پائین، کوی آقاجان بیک، پلاک ۳۰ و ۳۲ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۲۲۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اهمیت این خانه ، نه به دلیل قدمتش که به این خاطر که هر سال در ایام محرم میزبان عزاداران حسینی است.
خانه بنکدار بیش از یک قرن و نیم به دلیل بر گزاری مراسم عزاداری در دهه اول محرم برای سالار شهیدان نه در اصفهان و میان اصفهانی‏ها بلکه در کل ایران و در بین تمام علاقه‏مندان و محبان اهل بیت و سالار شهیدان شهره است. شاهد این مدعا، مسافرانی است که هر سال از نقاط گوناگون کشور برای شرکت در مراسم عزاداری به اصفهان و خانه بنکدار می‏آیند. بیش از 150 سال است که هر سال در دهه اول محرم بعد از اذان صبح و اقامه نماز، ساکنان این خانه با بر گزاری عزاداری سنتی میزبان عزاداران حسینی می شوند. عزاداری که در کمال صفا و دور از هر گونه ریا، تا هنگام اذان ظهر ادامه می‏یابد و با اقامه نماز ظهر عزاداری نیز تمام می‏شود. عزاداری در حیاط خانه برگزار می شود و بر روی حیاط برای جلوگیری از سرما و... پوشی زده اند، که این پوش، شبیه پرده های قلمکار است و بر وری آن نقوش گیاهی و حیوانی و نوشتار وجود دارد.

بقعه امامزاده عبدالله

«بقعه امامزاده عبدالله، در جنوب شهر شوشتر بر فراز تپه ای واقع است، که مشرف به شهر و پل لشکر و باغهای اطراف می باشد. نسب وی به امام سجاد (ع) می رسد.
این بنا مشتمل بر صحن، ایوان ورودی، رواقها، حرم، گنبد گلدسته ها ضریح، تزئینات معماری و کتیبه ها است که در دوره های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند با توجه به اسناد تاریخی بنای اولیه بقعه از آثار دوره المستنصربالله خلیفه عباسی است که در قرن هفتم هجری (629 هـ.ق) تجدید بنا گردیده است. ورودی اصلی بقعه در ضلع شمالی بنا قراردارد و تزئینات داخلی بنا شامل کتیبه های سنگی و گچبری هایی به سبک سلجوقی و صفوی است که نمونه زیبای آن گچبری سر در و سقف ایوان ورودی می باشد. بقعه دارای گنبد دو پوش بوده که پوش بیرونی بصورت رک و پلکانی و پوش داخلی به شکل عرقچین است.این بقعه در قدیم دارای مهمانخانه، مدرس(مدرسه)، مطبخ، کتابخانه، منازل خدمه و طلبه، باغچه، طویله و اوقاف مفصل بوده است که بمرور زمان از میان رفته اند» (اقتداری،1359: ). ضریح برنجی این امامزاده از کارهای زمان ناصرالدین شاه است. همچنین تزیینات سقف امامزاده در دوران قاجار به آن اضافه شده است.
این بنا بشماره 364 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نماد:

نماد یک اصطلاح است، اصطلاحی که با معنایی اش بسیار فراتر از معنای قراردادی و روزمره اش می باشد. « نماد و نشانه تفاوتی اساسی دارند، نشانه یک حضور واقعی است اما نماد یک کیفیت روانی را بیان می کند.»(فوردهام، 1346: 40) نماد اصولا نشانگر چیزی ناشناخته و گنگ است. به قولی « یک کلمه یا یک نمایه جنبه ناخودآگاه گسترده تری دارد که هرگز نه می تواند به گونه ای دقیق مشخص شود و نه به طور کامل توضیح داده شود و هیچ کس هم امیدی به انجام این کار ندارد.»(یونگ،1384: 16)
وقتی به موضوع یا چیزی صفت ملکوتی اطلاق می کنیم، کلمه ای مورد استفاده قرارداده ایم که تنها بر باورهایمان تکیه دارد و هیچ منطق یا دلیل علمی برای توجیه آن وجود ندارد. «یکی از گسترده ترین موارد استفاده از نمادها، زبان ادیان است. جدا از نمادهایی که جنبه فردی دارند، نمادهای مهمی وجود دارند که سرچشمه شان جمعی است؛ مثل نمادهای مذهبی. مومنان این نمادها را الهی می دانند.»(حجتی،1388: 81) با توجه به آنچه از نماد گفته شد، به بررسی سه نقش پرنده، سرو و اژدها در دو مکان مذهبی می پردازیم.

اژدها:

اژدها نمادی پیچیده و عالمگیر که کاملا نیکوکار محسوب می شد چراکه تجلی آبهای زندگی بخش و نفس زندگی است. اساسا در شرق اژدها موجودی سعد و نشانه نیروی ملکوتی است. در ادیان توحیدی اژدها به مفهوم شر است به استثنای مواردی که مظهر کلمه logos روح زندگی بخش یا قادر مطلق است. (کوپر،1376: 17)
اژدها جانوری افسانه ای و چهره ای نمادین و جهانی، که در بیشتر فرهنگ های جهان، از جمله فرهنگ مردمان بدوی و جهان مشرق زمین و دنیای باستان وجود داشته است. پژوهش ریخت شناسی، در زمینه اژدها در افسانه ها بدین نتیجه انجامیده، که این جانور، آمیزه ای است از حیوانات گوناگون که به طور خاصی مهاجم و خطرناکند، مانند، ما، نهنگ، شیر و نیز حیواناتی که به پیش از تارییخ تعلق دارند.( سرلو، 1389: 125) در بسیاری از افسانه ها، معنای ژرفتر نمادین اژدها رخ می نماید؛ یعنی اژدها دقیقا، به معنای نخستین دشمنی است که ستیز با او، بزرگترین آزمایش شمرده می شود. بر بنیاد نظر دانتنویل که نسبت به نمادپردازی افسانه ها، گرایشی تاریخی و جامعه شناسانه دارد، اژدها حکایت کننده بلایای بزرگی است که کشور (یا در مفاهیم روان شناختی، افراد) را احاطه کرده است. و از دیدگاه اشنایدرSchneider، اژدها نماد بیماری است. (همان:126)
نقش اژدهایی که در بقعه امامزاده عبدالله و خانه بنکدار کار شده است تصویر اژدهایی است که به صورت سربند یا اسلیمی درآمده است و این اژدها با تصویر اژدهایی که در نگارگری کارشده، بسیار متفاوت است. در نگارگری و در کل در ایران اژدها نماد شر و نبرد با آن مبارزه با شر و پیروزی بر آن پیروزی خیر بر شر است ولیکن اژدهایی که در این مکانها مشاهده می کنیم اژدهایی است در قالب اسلیمی، که اسلیمی خود از واژه اسلام گرفته شده است. اژدهایی که در خانه بنکدار در پایین درخت سرو ترسیم شده، اژدهایی است در قالب یک سربند و دو اژدها با هم یک سربند را تشکیل داده اند و به نوعی ترسیم آنها در پایین درخت سرو، اشاره به همان کلمه logos یا روح زندگی بخش را دارد. این تصویر در این مکانهای مقدس نه اشاره به خود اژدها و پلیدی آن بلکه علامتی از عاشورا درآمده و بر وری علم هایی که در این دوره و تنها به مناسبت این ایام ساخته می شود دیده می شود.

پرنده:

در خانه بنکدار قبل از ورود به خانه پرچم و بیرقی در سردر خانه وجود دارد که بر روی آن نقش شیر، اسلیمی و پرنده ای دیده می شود و بعد از ورود به خانه بر روی سرپوش خانه بر روی درخت سرو، نقش پرنده ای را مشاهده می کنیم. همچنین در بقعه امامزاده عبدالله نقش پرنده را در سقف آن مشاهده می کنیم. این که چرا پرنده این اندازه از اهمیت و جایگاه ویژه برخوردار است می توان گفت پرنده «تعالی، روح، تجلی الهی، صعود به آسمان، دخول به مرتبه عالی شهود و... است.» (کوپر، 1376: 71) پرنده به عنوان نماد جاودانگی روح در قرآن آمده است. (شوالیه، 1367: 201) روح با شهبازی مقایسه شده که نقاره مرشد او را فرا میخواند و به مرغی تشبیه شده که اسیر قفسی از خاک است و مانند دیگر سنتهای عرفای مسلمان نیز اغلب تولد روحانی یا شکوفایی روح را به پرنده ای بدون صدف، که جامه خاکی اش شکسته شده مقایسه می-کنند.
پرنده نماد روح، نقشی واسط میان زمین و آسمان دارد.(شوالیه، 1367: 202)
در کنار تصویر پرنده در خانه بنکدار نوشته شده یا عبدالله الحسین وجود دارد و همچنین در کنار تصویر پرنده در بقعه امامزاده عبدالله شوشتر نیز نوشته یا علی ادرکنی دیده می شود. پرنده که خود نماد روح و جاودانگی است این نوشته را با خود به اوج و بالا می برد. و وجود کلمه یا عبدالله الحسین و یا علی ادرکنی بر فراز آن خود به جاودانگی این اسم و صاحب آن اشاره دارد و این تزیینات بر سقف نه اشکال حیوانی و گیاهی بلکه نمادی از جاودانگی است و ابیاتی که دورتادور این سرپوش نوشته شده، ابیاتی است درباره حادثه عظیم کربلا و نقاش با ترسیم این اشکال که همگی نمادی از جاودانگی، روح مطلق و... به جاودانگی این ماجرا و عظمت آن اشاره می کنند.

سرو:

درخت سرو نیز از جمله نقوش مشترکی است که هم در خانه بنکدار، هم در بقعه امامزاده عبدالله دیده شده و در هر دو مکان درختان سرو دورتادور سقف ترسیم شده اند و حرکت همه به سوی یک نقطه و یک مرکز می باشد. درخت سرو «مانند دیگر درختان همیشه بهار، نماد جاودانگی، یعنی حیات پس از مرگ است.»(هال، 1380: 293)
نقش درخت سرو که گاهی نیز به عنوان کاج مورد اشاره قرار می گیرد از جمله نگاره های بسیار رایج و تکراری است که قدیمی ترین نشانه آن در حواشی تخت جمشید به جهت آیینی مشاهده می شود. این نقش با آیین زرتشتی و سنن باستانی ایران همبستگی خاص دارد. درخت همیشه سبز سرو نشانه ای از جاودانگی روح و زندگی دائم است. «درخت سرو در عین حال مظهری است از جنبه مثبت و مفرح روح و زندگی مفرح و زندگی مذهبی؛ از یان روست که مکانهای مقدس ایران با درخت سرو احاطه شده است»(غروی، 1352: 174)
برخی از محققان را عقیده بر این است که درخت سرو در دوران باستان و به گواهی نقوش برجسته تخت جمشید جنبه آیینی داشته و نماد جاودانگی تلقی می شد. با ظهور اسلام و در دوران اسلامی به ترویج جایگاه خود را به عنوان یک درخت آیینی از دست داده و تبدیل به یک نگاره تزیینی و انتزاعی می شود و این رفته رفته در قرون12و13 به اوج زیبایی و ظهور خویش در بیشتر هنرهای ایرانی از ترمه بافی و قالی بافی گرفته تا معماری و هنرهای دینی و آیینی نظیر تعزیه و علامت های عاشورایی می رسد.(افروغ، 1388: 44)
سرو از ریشه های باستانی است که پس از اسلام توسط هنرمندان ایرانی و مسلمانان به نگاره ای تزیینی و تجریدی تبدیل می شود، فراموش نشود که در دوره اسلامی نیز سرو مفاهیم خویش را هنوز هم در قالب تجریدی یدک می کشد، شگفت انگیز است که در این تطور سرو بیشتر در سفالینه های سده سوم هجری در ری، گرگان، کاشان و نیشابور مشهود است. مرحله ی سوم که اوج درخشش این نگاه می باشد در دوران زندیه و قاجاراست که به مرحله کمال می رسد.«ژوله، 1381)
از تصاویر بسیار جالب دیگر، تصویر سرو است که حرکت چندین سرو به یک نقطه و یک مرکز و اشاره همه به سوی نور نشان می دهد. و حرکت همه به سوی مرکز اشاره به وحدانیت خداوند و نجات همه توسط اوست و وجود پنجره و طرح مشبک در وسط هر طرح اشاره به یک نور و یک نجات دهنده دارد.

نتیجه گیری:

بسیاری از نقوش این بنا حاوی اطلاعات نمادین هستند که این نقوش با تلقی آنان در ایام کهن متفاوت است و یا شاید تغییراتی یافته اند و با ظهور اسلام بسیاری از نقوش که در قدیم کاربد فراوانی داشتند و هرکدام نماد جیزی بودند حفظ شدند ولیکن تغییراتی در مفهوم آنها ایجاد شد و به عنوان نمادهای اسلامی تبدیل شدند. به خصوص در دوره قاجار که تصویر که تصویر در همه هنرها از قالی بافی گرفته تا معماری از اهمیت و جایگاه ویژه ای بررخوردار می شود بسیاری ازاین نقوش به نمادهای شیعه و عاشورا تبدیل می شوند. این نقوش با نیروی نهفته در خود چنین بار معنایی اسلامی به دوش گرفته و رشد داده و به همین دلیل در آن دوران مورد ستایش قرار می گرفتند. همانطور که گفتیم وجود پرنده، درخت سرو و اژدها در این مکانها به روح زندگی بخش و جاودانگی شیعه و عاشورا، اشاره می کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. پژوهشگر و هیات علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان

منابع
- افروغ، محمد؛ (1388).عقلانیت در هنر ایرانی، کتاب ماه هنر، شماره128، اردیبهشت1388، تهران
- اقتداری، احمد؛(1359). آثار و بناهای تاریخی خوزستان، نشر اشاره، تهران
- ژوله، تورج؛(1381). پژوهشی در فرش ایران، انتشارات یساولی، تهران.
- حجتی، منیره؛(1387). کلید واژه های اساطیر یونان و روم، انتشارات فرهنگایلیا. رشت.
- سرلو،خوان ادواردو، (1389). فرهنگ نمادها، دکتر مهرانگیز اوحدی چاپ اول، انتشارات دستان. تهران.
- شوالیه، جان؛(1378). فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضائلی، نشر جیحون، تهران
- غروی، محمد؛ (1352). نقوش مذهبی، نشریه بررسی تاریخی، شماره4و8.تهران.
- فوردهام، فریدا؛(1346). مقدمه ای بر روانشناسی یونگ، ترجمه مسعود میر بهار، انتشارات اشرفی، تهران
- کوپر، جین؛(1380). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، انتشارات فرشاد، تهران
- هال، جیمز،؛(1380). فرهنگ نگاره ای نمادها در شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران
- یونگ، کارل.گوستاو،(1384). انسان و سمبول هایش، ترجمه محمود سلطانیه، نشر جامی، تهران.
- دانشنامه تاریخ معماری ایران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران