دردسر میگرن

سردرد انواع گوناگونی دارد، لیکن در عرف بالینی، بیش‌تر بیمارانی که چنین شکایتی دارند مبتلا به میگرن هستند. اصطلاح میگرن (درد نیمه سر) اصطلاحی است نادرست، زیرا این سردرد، در بسیاری از موارد، دوطرفه است. دست‌کم ده درصد از افراد به میگرن دچار هستند، و میگرن نزد زنان شایع‌تر است. میگرن ممکن است از اوایل کودکی تا اواخر دوران بزرگ‌سالی آغاز شود، ولی شروع شدن آن بعد از چهل سالگی نامتعارف است. میگرنِ دیررس را باید با بدگمانی نگریست به خصوص اگر نشانه‌های آن شدید و مبهم باشند (در این موارد باید امکان دربین بودن آب سیاه، التهاب سرخ‌رگ گیجگاهی، ضایعه‌ی فضاگیر و غیره را در نظر داشت). دو نوع معمولی میگرن که بیش‌تر مشاهده می‌شوند عبارت‌اند از میگرن «کلاسیک» و میگرن شایع که چنان‌که از نامش بر می‌آید شایع‌تر است. میگرن شایع مرحله‌ی پیش‌درآمد ندارد و معمولاً با سردرد دوطرفه مشخص می‌شود. سابقه‌ی خانوادگی در مبتلایان به این نوع میگرن بسیار زیاد است، ولی وراثت در نوع شایع کم‌تر از نوع کلاسیک واضح است.
به عوامل زمینه‌ساز، تشدید کننده، و تسکیل دهنده‌ی میگرن در زیر اشاره می‌شود:
قاعدگی: حمله‌ی میگرن اغلب بلافاصله پیش از دوره‌ی قاعدگی روی می‌دهد و گاهی نیز هم‌زمان با تخمک‌گذاری پیش می‌آید. بسامد حمله‌های میگرن ممکن است در هنگام یائسگی افزایش یا کاهش یابد.
آبستنی: حمله‌های میگرن معمولاً از آغاز ماه چهارم تا پایان آبستنی متوقف می‌شوند.
قرص‌های پیش‌گیری از بارداری: قرص‌های ضد آبستنی تأثیر بارزی بر میگرن دارند. در بیش‌تر موارد، نخستین حمله‌ی میگرن با خوردن این قرص‌ها آغاز می‌شود یا با خوردن آن‌ها میگرنی که از قبل وجود داشته است تشدید می‌گردد. در موارد معدودی با خوردن قرص بهبود نسبی رخ می‌دهد و در عده‌ای نیز تغییری پدید نمی‌آید.
تعطیلات آخر هفته: میگرن در تعطیلات آخر هفته، به طور منظم در دو روز آخر هفته، اتفاق می‌افتد.
خستگی یا نگرانی: خستگی یا نگرانی ممکن است حمله‌ی بیماری را جلو اندازد.
غذا: در بعضی از مبتلایان به میگرن برای برخی از حمله‌ها می‌توان محرک‌هایی را در غذا سراغ گرفت. گاهی یک وعده غذا نخوردن سبب میگرن می‌شود، و غذاهای حاوی تیرامین، منوسدیوم، گلوتامات، یا نیتریت‌ها ممکن است موجب بروز حمله شوند.
خطای انکسار: خطای شکست نور در چشم، میگرن را تشدید می‌کند. بنابراین باید هرگونه خطای انکسار را کشف و تصحیح کرد.
ویژگی‌های بالینی میگرن به قرار زیر است:
نشانه‌های هشدار دهنده: احساس سرخوشی، انرژی فزون از حد، تشنگی، میل شدید به غذاهای شیرین، خواب‌آلودگی، افزایش قطر شکم به علت احتباس مایع و نشانه‌های فزونی تهویه‌ی ششی، مانند خمیازه کشیدن، آه کشیدن، و پرحرفی، با وقوع حمله رخ می‌دهند. لیکن ممکن است هیچ نشانه‌ی هشدار دهنده‌ای وجود نداشته باشد.
پیش‌درآمد: نشانه‌های پیش‌درآمد حمله در اغلب موارد به شکل اختلال بر بینایی ظاهر می‌شوند. دیگر نشانه‌های پیش‌درآمد شامل اختلال‌های حسی، حرکتی، یا گفتاری می‌شوند و به تنهایی یا همراه با هم اتفاق می‌افتند؛ با شروع سردرد، این نشانه‌ها رفع می‌شوند. پیش‌درآمد معمولاً پانزده تا بیست دقیقه ادامه می‌یابد. اگر پیش‌درآمد در حدود نیم ساعت یا بیش‌تر به طول انجامد، بررسی بیش‌تر (الکترو انسفالوگرافی، پرتونگاری از جمجمه، و اسکن مغز) ضروری است.
نشانه‌های بینایی: این نشانه‌ها معمولاً از قشر مغز منشأ می‌گیرند، ولی گاه ممکن است منشأ آن‌ها در شبکیه باشد. این نشانه‌ها عبارت‌اند از پدیده‌های مثبت و منفی. پدیده‌های مثبت عبارت‌اند از دیدن لکه‌های درخشان، خطوط خیره کننده‌ی زیگزاگ مانند، و مغشوش شدن اندازه، شکل، و موقعیت اشیا. و پدیده‌های منفی که به دنبال پدیده‌های مثبت روی می‌دهند مشتمل‌اند بر دیدن نقطه‌های تاریکِ سوسو زننده، و محدود شدن میدان بینایی از نوع نیمه کوری، با این همه ادراک نور هرگز به طور کامل از بین نمی‌رود.
نشانه‌های حسی و حرکتی: احساس گزگز یا کرخی که در یک دست شروع می‌شود و به کندی به بازو و سپس صورت گسترش می‌یابد و به اطراف دهان و به زبان منتشر می‌شود. مادام که این نشانه‌ها وجود دارند بیمار دست خود را «بی‌حس» توصیف می‌کند. ضعف تا حد فلج پیش نمی‌رود، ولی حرکات ارادی به دشواری صورت می‌گیرند. گرفتاریِ هم‌زمانِ هر دو دست نادر است، و پا به ندرت گرفتار می‌شود.
اختلال‌های گفتاری: دشواری در سخن گفتن در مقایسه با نشانه‌های یاد شده چندان شایع نیست. اختلال گفتار اگر با ضعف دست و پای راست همراه باشد ممکن است شبیه به کم‌خونی مزمن گذرا یا میگرن توأم با فلج یک‌طرفه‌ی بدن شود. تشخیص میگرن از کم‌خونی موضعی گذرا مشکل نیست، زیرا میگرن اغلب در اوایل عمر پدید می‌آید و به نحوی بسیار مشخص دید هر دو چشم را مختل می‌کند. به علاوه در میگرن، دیگر نشانه‌های همراهِ بیماری در هفتاد و پنج درصد موارد در طی پنج تا ده دقیقه به تدریج پدید می‌آیند و منطقه‌ی مبتلا را طی می‌کنند، در حالی که حمله‌ی کم‌خونی موضعی گذرا به ندرت از چنین الگویی پیروی می‌کند. میگرن توأم با فلج یک‌طرفه، اختلالِ خانوادگیِ نادری است که با ضعف اندام در آغاز سردرد یا در ضمن آن همراه است که ممکن است تا چند روز پس از سردرد نیز ادامه یابد. به هر حال اختلال گفتاری به ندرت شدید است، ولی ممکن است بیمار و پزشک بی‌تجربه را به شدت دست‌پاچه کند.
سردرد: نشانه‌ی شاخص و ناخوشایندترین ویژگی میگرن، سردرد گاه‌گیر است که معمولاً با فرو نشستن پیش‌درآمد، از چشم آغاز می‌شود و سپس به سراسر نیمه‌ی مبتلای سر گسترش می‌یابد. سردرد، برخلاف انتظار، همواره در طرف مقابل میدان دید یا اندام مبتلا نیست، و این امکان نابهنجاری ساختاری موضعی را به منزله‌ی علت سردرد رد می‌کند. در هر حمله ممکن است طرف مبتلا تغییر کند و درد نیمه‌ی دیگر سر را فراگیرد و نیز ممکن است سرانجام درد در همه‌ی سر احساس شود و گردن، صورت، و آرواره‌ها را نیز گرفتار کند. سردرد به تدریج شدیدتر، کوبنده، و ضربان‌‌دار می‌گردد و با خم شدن و هر نوع حرکت و نور شدت می‌یابد. در طی حمله، واکنش نسبت به محرک‌های حسی، مانند درخشش نور، سوسو زدن، و سروصدا تشدید می‌شود و پناه بردن به اتاقی آرام و تاریک را ضروری می‌گرداند. فزونی حساسیت عصبی به شکل تحریک‌پذیری عمومی بروز می‌کند. سرخ‌رگ گیجگاهی سطحی در طرف مبتلا گشاد می‌شود و ضربان نبض، نیرومندی پیدا می‌کند که فشردن آن ممکن است در آغاز کار درد را کاهش دهد. پرخونی مخاط بینی و ملتحمه چشم نیمه مبتلا نیز ممکن است پدید آید. میگرن خفیف تا چند ساعت دوام می‌یابد و بیمار پس از خوابی آرام و عمیق احساس بهبودی پیدا می‌کند. اگر میگرن شدید باشد درد تا چند روز دوام می‌یابد و این به حالت میگرن معروف است. در اوج سردرد و در حدود یک ساعت یا کم‌تر پس از شروع، ممکن است تهوع و استفراغ رخ دهد ولی اسهال چندان شایع نیست. پس از پایان حمله ممکن است جریان ادرار به طور بارزی افزایش یابد.
شکل‌های گوناگون حمله‌ی میگرن به قرار زیر است:
سردردِ بدون پیش‌درآمد: سردرد از حیث شدت و محل، بسیار گوناگون است و ممکن است آن اندازه شدید باشد که بیمار را وادار به دراز کشیدن و دوری گزیدن از نور و سروصدا کند. حمله‌های خفیف، به خصوص اگر تا اندازه‌ای به وسیله‌ی دارو مهار شده باشند، کناره گرفتن از کار و زندگی را ایجاب نمی‌کنند. محل درد ممکن است همواره در دو سوی پیشانی، دو گیجگاه (شقیقه)، کاسه‌ی چشم، یا همه‌ی سر باشد و نه به صورت سردرد کلاسیک یک نیمه‌ی سر.
پیش‌درآمد بدون سردرد: ممکن است نشانگان‌های پی‌شناختی (نورولوژیک) اتفاق افتند و به هیچ رو با سردرد دنبال نشوند. بسیاری از این قبیل موارد ممکن است در نزد جوانان و میان‌سالان تشخیصِ حمله‌ی کم‌خونیِ موضعیِ گذرا داده شوند. نشانه‌های پی‌شناختی ممکن است کاملاً برطرف نشوند، و اختلالی چون نقص میدان بینایی یا اختلال حسی یک طرفه دائمی از خود به جای گذارند.
پیش‌درآمد و سردرد هم‌زمان: ممکن است به جای این که نشانه‌های پی‌شناختی مقدم بر سردرد باشند هم‌زمان با آن اتفاق افتند.
نشانه‌های همراه: این نشانه‌ها بسیار مختلف‌اند و ممکن است ناچیز یا چنان شدید باشند که سردرد را تحت‌الشعاع قرار دهند. بعضی از بیماران به دفعات زیاد استفراغ می‌کنند و بی‌توش و توان می‌شوند، برخی دیگر تنها از بی‌اشتهایی یا تهوع ناچیز شاکی‌اند. نزد کودکان، درد شکم و استفراغ که گاه دوره‌ای است ممکن است با سردرد همراه باشد، ولی گاه یا تنها تظاهر میگرن است و به «میگرن شکمی» معروف است.
در مورد سیر این بیماری و پیش‌آگهی لازم آن باید بدانیم که سیر بیماری، بسامد حمله‌های میگرن، و شدت آن بسیار متغیر است. در این رابطه به طور کلی الگوهای زیر ممکن است دیده شوند:
- میگرنی که با نظم خاصی اتفاق می‌افتد. حمله‌ها ممکن است هفته‌ای یک بار، دو هفته یک بار، یا ماهی یک بار، فارغ از تأثیر عوامل خارجی ظاهر شوند.
- میگرنی که سال‌ها فروکش می‌کند و سپس با عود، حمله‌های شدید و مکرر بدون علتی روشن دنبال شوند.
- حمله‌های خفیف تقریباً هر روزه به مدت یک یا دو ماه که با بهبود نسبی دنبال می‌شود.
- حمله‌های بسیار شدید و سنگین یک بار یا دو بار در سال که در فاصله‌ی بین آن‌‌ها آسودگی کامل وجود دارد.
به طور کلی بسامد و شدت حمله‌ها با افزایش سن کاهش می‌یابد و معمولاً در میان‌سالی خودبه‌خود رفع می‌شود، ولی در زنان ممکن است در هنگام یائسگی تشدید شود و در بعضی از بیماران تا سن پیری هم‌چنان ادامه یابد. میگرن بیماری خوش‌خیمی است که عمر را کوتاه نمی‌کند و عوارض شدید نیز به جای نمی‌گذارد؛ تنها آزار آن سردرد گاه‌گیر است.
درمانِ حمله‌های حاد را باید به پزشک واگذار کرد. در این حمله‌ها نیز استراحت در اتاق آرام و تاریک ضروری است. مشاوره با پزشک و نیز تجربیات شخصی، به یافتن برخی از عوامل مستعد کننده‌ی حمله‌های میگرنی کمک می‌کند. احتراز از عوامل مستعد کننده، تعداد حملات میگرن را به شدت کاهش می‌دهد.