ساماندهی وبلاگ ها و وب سایت های ایران

نویسنده: حمید ضیایی پرور(1)

مقدمه

وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت از حذف معاونت مطبوعاتی و تشکیل معاونت رسانه ای در وزارت ارشاد خبر داد که بر اساس آن در معاونت جدید، مطبوعات نقش دوم را ایفا می کنند. آقای حسین صفارهرندی اواخر بهمن ماه 1384 در حاشیه جشنواره وبلاگ نویسان انقلاب گفت: در معاونت رسانه ای، وبلاگ ها و سایت های اینترنتی نسبت به رسانه ها اولویت خواهند داشت و توجه ویژه ای به آنها می شود. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از وبلاگ نویسان دعوت کرد با رعایت مرزهای نظام جمهوری اسلامی، مسئولان را از مرزگذاری و محدود کردن بی نیاز کنند.
آقای صفار هرندی از برنامه قاطع وزارت ارشاد برای حمایت از جامعه وبلاگ نویسان خبر داد و اظهار کرد: برای حمایت از سایت نویس ها و وبلاگ نویس های اینترنتی، تدارک ویژه ای دیده ایم و به زودی اتفاقات مبارکی پیش رو خواهیم داشت.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره ساماندهی وبلاگ ها و سایت ها گفت: حالت رهاشدگی برای چنین رسانه ای چندان مناسب نیست و به همین دلیل طبیعی است که آئین نامه های مربوط به وب سایت ها و وبلاگ ها باید تدوین شود. وی قاعده مند کردن این عرصه را در راستای تقویت وبلاگ ها و سایت ها بر شمرد و افزود: همان طور که برای دیگر رسانه ها نیز ضابطه و قانونی وجود دارد، برای فضای «وب» - که اکنون در نقش رسانه ظاهر شده- نیز باید ضوابطی باشد تا اهمال ها نادیده گرفته نشده و بنیان این رسانه سست نگردد. (2)
از این منظر هدف این نوشتار بررسی موارد زیر است.
1- معرفی تکنولوژی وبلاگ
2- جایگاه وبلاگ های فارسی در جهان
3- پیامدها و تأثیرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی وبلاگ ها
4- دلایل رویکرد وسیع جوانان ایرانی به وبلاگ نویسی
5- نتایج تحلیل محتوای وبلاگ ها
6- بررسی جایگاه قانونی وبلاگ ها و وب سایت ها در ایران
7- آیا وبلاگ ها ضابطه بردار هستند؟
8- دیدگاه های مختلف درباره ساماندهی وبلاگ ها
9- نحوه دخالت دولت در ساماندهی وبلاگ ها و سناریوهای مختلف آن.

1- معرفی تکنولوژی وبلاگ

1 - 1- وبلاگ چیست؟

وبلاگ(3) یک صفحه وب (مشابه یک روزنامه شخصی) و با قابلیت دست یابی عموم کاربران به آن است. وبلاگ ها بر اساس یک نظم خاص به هنگام شده و محتوای بلاگ نشان دهنده شخصیت مؤلف و یا مؤلفان آن می باشد.
اولویت استقرار و یا نشر مطلب بر اساس یک ساختار زمانی شکل می گیرد. در این حالت خوانندگان بلاگ ها همواره در ابتدا جدیدترین مطلب و یا مطالب منتشر شده را مشاهده و در صورت تمایل آن را مطالعه می نمایند. اکثر وبلاگ ها دارای یک خط فکری خاص بوده و به نوعی آن را دنبال می نمایند.
با استفاده از وبلاگ می توانید اطلاعات خود را در شبکه جهانی عرضه نمایید. شما می توانید خاطرات، درد دل ها، دانسته ها و تجربیات، نشانی پایگاه های مفید، اخبار و حتی مقالات خود را در وبلاگ قرار دهید.
وبلاگ به افراد امکان انتشار ایده ها، افکار و دیدگاه های خود، همانند یک روزنامه نگار را می دهد. احتیاجی نیست که یک مقاله و یا داستان طولانی بنویسید؛ بلکه یک وبلاگ نویس ذهنیات خود را درباره مسائل مورد علاقه اش ارائه می کند، بدون اینکه این ایده ها به طور کامل بررسی شده باشند یا مثلاً از لحاظ دستوری زیبایی جمله در حد عالی باشند. عاملی که باعث محبوبیت و رشد سریع پدیده وبلاگ در میان کاربران اینترنت شده است، راحتی استفاده از این ابزار می باشد. افزون بر اینکه استفاده از سیستم های موجود وبلاگ، بدون نیاز به صرف وقت و هزینه برای طراحی کامل یک پایگاه اختصاصی و تنها با پر کردن چند فرم تحت وب می توانید شروع به نوشتن مطلب در قالب یک پایگاه اختصاصی کنید. (4)

2- 1- ویژگی های وبلاگ

1- 2- 1- شخصی است:

یعنی توسط یک فرد نوشته می شود، نه توسط یک سازمان؛ به همین دلیل یک شخصیت ویژه دارد.

2 - 2- 1- روی اینترنت است:

یعنی جایی چاپ نمی شود، می توان آن را با هزینه بسیار کم، مرتباً روزآمد کرد و داشتن یک مرورگر برای خواندنش کافی است.

3 - 2- 1 - منتشر می شود:

یعنی نوشته های خام طی یک روند اتوماتیک، در قالب های پیش ساخته ریخته می شود و بالقوه در دسترس همه قرار می گیرد.

4 -2- 1- بخشی از یک اجتماع است:

یعنی مربوط به دسته ای از افراد است که علاقه مشترکی دارند و به خاطر آن به طور مجازی دور هم جمع شده اند.

5- 2- 1- تعاملی است:

یعنی از طریق بخشی به نام کامنت، امکان انتشار نظرات خوانندگان وبلاگ در ذیل هر مطلب وجود دارد.

6- 2- 1- رایگان و غیرتبلیغاتی است:

یعنی با استفاده از نرم افزارها یا سرویس دهندگان رایگان ایجاد و به روز می شود و غیر تبلیغاتی است؛ چون شخصی است.

3 - 1- ویژگی های وبلاگستان

آنچه گفته شد، ویژگی های وبلاگ بود. اما فضای وبلاگ نویسی که از آن به عنوان وبلاگستان نام برده می شود، خود دارای ویژگی های دیگری است که از آن جمله عبارتند از:
1- 3- 1- نفی قدرت حاکم (نفی مناسبات سنتی قدرت):
شگفت آورترین و در عین حال زیباترین خصوصیت وبلاگستان این است که قدرت واقعیت موجود را به چالش می کشند و از آن تخطی می کنند. قدرت قلم و توانایی های فنی و تکنیکی وبلاگر مناسبات مرسوم قدرت را بر هم می زند.
2- 3- 1- غیبت جسم:
هویت واقعی و نه به معنای عرفانی آن است. و این عدم حضور جسم نوعی آزادی و امنیت به فرد وبلاگر اعطا می کند، هر چند بعدها ممکن است به واسطه تثبیت هویت جدید وبلاگر خود دچار خودسانسوری شود. (5).
3- 3- 1- ساخت هویت های جدید (مجازی):
وبلاگر از بازیگر نقش های از پیش تعیین شده به کنشگر شهری تبدیل شود. اقتدار مرئی بودن بر سرش نیست و شخصیتی را که دوست دارد، به وجود می آورد. هویت ها و خواسته ها و نیازهای سرکوب شده اش را باز می شناسد و طرح می کند. هویت ساخته شده شخص در وبلاگ پروسه جالبی را طی می کند. ابتدا شخص وبلاگ را با هر اسمی (واقعی یا غیر واقعی بودنش به هیچ وجه مهم نیست) می سازد، پس از مدتی با تعامل و گفتگو با بقیه و کسب هویت ثانویه، عملاً این وبلاگ است که فرد را می سازد و در شکل گیری شخصیت او تأثیر می گذارد. شاید به نوعی بشود گفت که فرآیند نوشتن و فضای سایبر بر شخصیت او تأثیر متقابل داشته باشد.
4- 3- 1- لغو انفعال وبلاگر و از طرفی استقلال وعدم وابستگی.
5- 3- 1- گسترش تنوع و گستردگی.
6- 3- 1- پلورالیزم و تحمل آرا و افکار مختلف.
7- 3- 1 - ایجاد فضای تفکر و گفتگو.
8- 3- 1- واقعیت مجازی: (6)
شاید مجازی بودن وبلاگستان تعبیر چندان درستی نباشد. وبلاگستان می تواند به جنبه های زندگی عینی و اجتماعی تسری یابد و سرچشمه جنبش های آزادی طلبانه و عدالت جویانه را فراهم آورد. نقشی که تاکنون و بعد از گذشت حدود 3 سال به خوبی ایفا می شود.
وبلاگ های فارسی در واقع سرچشمه غنی مطالعات جامعه شناختی، زبان شناسی و روانکاوانه هستند و می توان گفت: وبلاگستان در زیر آسمان سایبرنتیک هر چقدر هم مجازی باشد، دارای حقیقتی ذاتی و واجد پتانسیل بالایی در شکل گیری جنبش های اجتماعی و عمومی است.
9- 3- 1- بی تمرکزی:
خالق اینترنت نطفه آن را با ساختن پروتکلی به نام TCP/IP بست که یک خصلت ذاتی بسیار مهم به نام «بی تمرکزی» داشت، این بی تمرکزی در سه سطح در اینترنت مطرح است: تولید اطلاعات، انتقال اطلاعات و توزیع اطلاعات(7).

4- 1- سرویس های وبلاگ نویسی فارسی

در حال حاضر از طریق سرویس های وبلاگ نویسی زیر می توان به صورت فارسی وبلاگ نوشت:
1- پرشین بلاگ(8)
2- بلاگفا (9)
3- بلاگ اسکای(10)
4- میهن بلاگ(11)
5- پارسی بلاگ(12)
6- بلاگر(13)

5- 1- انواع وبلاگ ها

وبلاگ ها با استفاده از تکنولوژی های مختلف توانسته اند به اشکال گوناگون منتشر شوند، از جمله:
1- رادیو بلاگ اینترنتی (14)
2- بلاگ تصویری (15)
3- بلاگ های صوتی (16)
4- بلاگ های ویدئوی (17)
5- بلاگ های تکست (18)
6- خبرگزاری های وبلاگی مثل: داکسدو(doxdo) و بلاگ نیوز(blognews)
7- وبلاگ های گروهی مثل: صبحانه، وبلاگشهر

6- 1- تکنولوژی های وبلاگ نویسی(19)

RSS
Comment
Podcasting
لینکدونی
دنبالک
موبایل بلاگینگ
مووبل تایپ MT
ASP Reader

2- جایگاه وبلاگ های فارسی در جهان

وبلاگ های فارسی در سال های اولیه رشد و نمو خود در فضای اینترنت توانستند تا رتبه چهارم وبلاگ های جهان پیش بروند. در حال حاضر مطابق اعلام رسمی سایت تکنوراتی - که مهم ترین سایت رصد کننده محتوای وبلاگ ها در جهان است - بیش از 35 میلیون وبلاگ در جهان وجود دارد که از این تعداد حدود 100 هزار وبلاگ فارسی هستند. (20) البته تعداد وبلاگ های ثبت شده در سرویس های مختلف وبلاگی حدود 800 هزار وبلاگ است که از این آمار باید وبلاگ های غیر فعال یا مرده، وبلاگ های آیینه ای و وبلاگ های حذف شده را کم کرد. (21)
بر این اساس، در حال حاضر وبلاگ های فارسی رتبه 12 وبلاگ های جهان را دارا می باشند که باز هم رتبه قابل توجهی است، به ویژه اگر در نظر بگیریم که ضریب نفوذ اینترنت در ایران حدود 10 درصد یعنی چیزی قریب 7 میلیون نفر است.
از نظر بسیاری از متخصصان ارتباطات، وبلاگ ها تنها مزیت نسبی ایرانیان در فضای مجازی(22) هستند و حجم عظیمی از محتوای تولید شده به زبان فارسی در اینترنت متعلق به وبلاگ نویسان ایرانی است که بدون هیچ گونه بودجه یا هزینه ای اقدام به تولید این حجم از اطلاعاsت و محتوا کرده اند(23).
نگاهی به فهرست موضوعی وبلاگ های ثبت شده در صفحه اول پرشین بلاگ - بزرگترین ارائه دهنده سرویس وبلاگ فارسی- نشان می دهد که تعداد زیادی از وبلاگ های فارسی درباره موضوعاتی همچون: اخبار (خبر، روزنامه نگاری)، جامعه (تجارت و بازرگانی، تاریخ، سازمان های غیر دولتی، فلسفه، عرفان و مذهب)، هنر (ادبیات، سینما، موسیقی و نویسندگی)، رایانه (نرم افزار، سخت افزار، امنیت، کامپیوتر- تکنولوژی و اینترنت)، مرجع (پزشکی، طبیعت، محیط زیست، آموزشی تحقیقاتی و قرآن)، ورزش، جهان، سرگرمی و خانواده مطالب خود را منتشر می کنند. (24) بدین سان مشخص می شود که نویسندگان این وبلاگ ها اقشار مختلف مردم با تخصص های مختلف از استاد دانشگاه تا هنرمند و ورزشکار و روزنامه نگار و پزشک و نهادهای غیر دولتی و متخصصان رشته های مختلف هستند.
البته نقش جوانان ایرانی در تولید محتوای وبلاگ های فارسی غیر قابل انکار است. جوانانی که توانسته اند علاوه بر انتقال تجربیات و دانش و اطلاعات خود به دیگران به گسترش ارتباطات بین فرهنگی نیز کمک کنند. (25).

3- پیامدها و تأثیرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی وبلاگ ها

وبلاگ های فارسی به عنوان یکی از مظاهر تکنولوژی های نوین اطلاعاتی دارای ابعاد و پیامدهای مثبت و منفی در سطح جامعه هستند.

1- 3- پیامدهای مثبت

1- 1- 3- استفاده آموزشی از وبلاگ ها در آموزش و پرورش و و دانشگاه ها
بلاگ ها قادرند در محیط های آموزشی پیشرفتی به وجود آورند. بلاگ ها می توانند زمینه ای مهم برای نوآوری های فناوری آموزشی باشند؛ چرا که آنها سواد را از طریق روایت ماجرا ترویج می دهند و این امکان را فراهم می کنند که محیطی برای یادگیری مشارکتی به وجود آید، هر لحظه و در هر جا دسترسی به اطلاعات مورد نیاز را تدارک می بینند و در تمام رشته های دانشگاهی به عنوان نمونه باقی بمانند. (26)
بلاگ ها به ارائه یک رسانه کامل در جهت سوادآموزی می پردازند. نویسندگان همچنان روی کاغذ می نویسند و می خوانند، باید به راحتی از رایانه ها و اینترنت هم استفاده نمایند؛ زیرا بلاگ ها به مهارت های فنی استثنائی نیاز ندارند، اما تا حدودی آگاهی از کاربرد زبانهای برنامه نویسی در محیط وب، به منظور سفارشی کردن بلاگ مورد نیاز است؛ بلاگ ها به طور عادلانه برای تمامی گروه ها و هر دو جنس زن و مرد قابل استفاده هستند.
وبلاگ ها یک شیوه عالی جهت ترکیب فناوری آموزشی و حکایت گویی درون کلاس آن سوی دیوارهای مدرسه هستند. به دلیل اینکه قالب وبلاگ ها شبیه نگارش روزانه شخصی است، که در آن فرد به ذکر ماجراها و رویدادهای زندگی شخصی و سرگذشت خود می پردازد، فضایی را برای خلاقیت فراهم می آورد. ایجاد پیوند با سایر وبلاگ ها همانند ارتباط میان همتایان در دنیای غیر مجازی است. طراحی از پیش تعیین شده، درک مستقیم و یادگیری ساده، در استفاده از آن، بلاگ را برای بسیاری از گروه های سنی و هر دو جنس مذکر و مؤنث قابل استفاده ساخته است و معلمان نیز می توانند به راحتی برای تکمیل دروس خود از آن استفاده نمایند. به دلیل آنکه وبلاگ ها در محیط اینترنت قابل دسترسی و استفاده هستند، بلاگ نویسان می توانند در هر زمان و مکان که یک ارتباط اینترنتی برقرار است، به بلاگ های خود دسترسی داشته باشند و این فرصتی برای یادگیری مستمر در خارج از محیط کلاس است.
بلاگ ها هم به صورت فردی و هم به صورت مشارکتی موجود هستند و به انتشار مطالب می پردازند. بلاگ ها به عنوان مکانی که پدید آورنده می تواند در آن به انتشار عقاید شخصی و نیز مطالب خود بپردازد و آن را در سطح عالی توسعه دهد، باعث ترویج خوداظهاری می شود.
استفاده و درک آن، هم برای وبلاگ نویسان و هم برای معلمان - که بخواهند بلاگ ها را برای تکمیل تدریس به دانش آموزان به کار ببرند- ساده است. بلاگ محیطی را فراهم می آورد که در آن یادگیری به کلاس محدود نمی شود و در نهایت، قابل قیاس بودن آن در میان رشته های دانشگاهی به عنوان یک مزیت در نظر گرفته می شود؛ چرا که بلاگ ها را می توان هم در کلاس علمی و هم در کلاس نگارش خلاقانه مورد استفاده قرار داد.

2- 1- 3- کارکردهای پژوهشی وبلاگ

وبلاگ وسیله ای برای دسترسی به مخاطب بیشتر است. برخلاف نشریات علمی و تحقیقاتی که مخاطبانی خاص دارند. وبلاگ امکان دسترسی به مخاطبانی متفاوت و بیش از یک گروه خاص از متخصصان را فراهم می کند و نویسنده را از نظرهای مختلف آگاه کرده و موجب غنی شدن دانش و اطلاعات می شود. از آنجا که بسیاری از علوم چند رشته ای بوده و با رشته های مشابه خود پیوندهایی دارند، این قابلیت باعث نزدیک تر شدن اندیشمندان علوم مختلف با یکدیگر شده و می تواند بینش های جدید ایجاد کند. وبلاگ وسیله ای برای ارتباط محقق امروزی با دنیای خارج است.

وبلاگ ها برای اشتراک اندیشه ها نوشته می شوند و نه صرفاً برای نشان دادن آنها. وبلاگ به شما امکان می دهد تا بازخورد افکار و اندیشه های خود را به سرعت دریافت کرده و ارتباط متفاوتی با مخاطبان نوشته های خود برقرار کنید. برخلاف مقالات دانشگاهی سنتی که به زمانی طولانی برای انتشار و دریافت نقد و نظرهای دیگران نیاز است، وبلاگ نویسی به شما امکان می دهد تا لحظه به لحظه افکار و نظرات خود را در معرض نقادی قرار داده و بنابراین موجبات پویایی اندیشه شما را فراهم می آورند.

وبلاگ حافظ اندیشه ها و افکار ماست. بسیاری از افکار و اندیشه ها در قالب کتاب و مقاله نمی گنجد، به همین دلیل هرگز منتشر نمی شوند. امکان نوشتن فوری وبلاگ ها افراد را قادر می سازد تا فارغ از اسلوب نگارش علمی و صرف وقت برای یک نوشته روان افکار خود را به سرعت منتشر نموده و ثبت و ضبط نمایند. در وبلاگ می توانید خلاصه مذاکرات علمی خود با دیگران را نیز منعکس نموده و بدین ترتیب از فراموش شدن آنها جلوگیری نمایید. وبلاگ ها موجبات جریان دائمی افکار را فراهم می آورند. (27)

با اتصال به اینترنت، در هر لحظه و هر مکان می توانید به وبلاگ خود دسترسی داشته و نگران از دست رفتن منابع و اطلاعات پژوهشی خود در فایل ها و دیسک های کامپیوتری نباشید.

یکی از مهم ترین مشکلات دانشجویان تحصیلات تکمیلی نوشتن پایان نامه است. وبلاگ نویسی به دانشجویان تحصیلات تکمیلی کمک می نماید که از آغاز کار پژوهشی خود مرحله به مرحله تمرین نوشتن نموده و از موکول نمودن نوشتن پایان نامه به مراحل پایانی اجتناب نمایند.

آرشیو وبلاگ امکان بایگانی مطالب و بازیابی مجدد آنها را به دست می دهد و می تواند نقش یک بانک اطلاعات را برای وبلاگ نویس ایفا کند. بسیاری از وبلاگ ها لوگوی گوگل را در وبلاگ خود تعبیه نموده اند که به خواننده اجازه می دهد تا کل مطالب وبلاگ را برای یک موضوع خاص جستجو نماید.

وبلاگ ها به افراد کمک می کنند تا جایگاه موضوع مورد تحقیق خود را در دنیای پژوهش دریافته و از انجام تحقیق تکراری اجتناب نمایند.

یکی از مشخصه های اصلی وبلاگ ها استفاده از لینک در آنهاست. لینک های درون متنی هم معمولاً ارجاع به مطلبی هستند که وبلاگ نویس در مورد آن بحث می کند. لینک می تواند به صفحه ای از کتابی در آمازون یا به وبلاگ و وب سایتی دیگر باشد. برخلاف متون سنتی دانشگاهی که ارجاعات آنان به راحتی قابل دست یابی نیست، وبلاگ اجازه دسترسی سریع به منبع را فراهم می کند.

استادان و فرهیختگان می توانند از طریق وبلاگ خود دانشجویان را در جریان آخرین اطلاعات و تحولات روز قرار دهند. وبلاگ ها می توانند فاصله دانشگاه ها را کم نموده و برای همه افراد امکان بهره مندی از محضر استادان گرانقدر را فراهم نمایند.

3- 1- 3- رشته مطالعات وبلاگ در چند دانشگاه بین المللی

مهم ترین کاربرد وبلاگ در حوزه آموزش و تولید علم است. این مسئله تا آنجا اهمیت یافته که آن را به صورت یک سوژه در حوزه علوم اجتماعی درآورده و موجب تأسیس رشته مطالعات وبلاگ در چند دانشگاه بین المللی شده است. (28)

4- 1- 3- دفاع وبلاگ ها از امنیت و منافع ملی ایران

نمونه بسیار برجسته عملکرد وبلاگ نویسان در دفاع از منابع ملی ایران قضیه تحریف نام خلیج فارس توسط نشریه نشنال جئوگرافیک بود که وبلاگ نویسان ایرانی با اتخاذ تاکتیک بمباران گوگلی و انتشار وسیع اعتراض های اینترنتی و امضای طومارهای اینترنتی و بمباران ایمیلی نشریه مذکور را وادار به اصلاح اشتباه خود کردند؛ به گونه ای که دکتر علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی در جریان سفر به نیویورک خواستار اقدامات مشابه از سوی ایرانیان در جهت تحقق جنبش نرم افزاری شد. (29)

2- 3- پیامدهای منفی و چالش ها

وبلاگ به عنوان یکی از تکنولوژی های اینترنتی و دومین تکنولوژی فراگیر در فضای مجازی بعد از ایمیل دارای پیامدهای منفی و چالش هایی برای سیستم های سیاسی از جمله ایران هم هستند. انتشار کتاب راهنمای وبلاگ نویسی از سوی خبرنگاران بدون مرز به زبان های مختلف از جمله زبان فارسی نشان می دهد که این رسانه یا ابزار به یک اهرم مبارزه سیاسی در سطح بین المللی نیز تبدیل شده است. در زیر برخی از مهم ترین این پیامدهای منفی و چالش ها فهرست وار ذکر می شود. (30).
بدیهی است شرح هر یک از عناوین زیر محتاج کارهای گسترده تر تحقیقی است:

1- 2- 3- ابعاد امنیتی، اطلاعاتی

1- تجمعات و اجتماعات.
2- ارتباط با گروه های معاند و برانداز
3- جاسوسی اینترنتی
4- انتقال اطلاعات
5- جایگزینی رسانه ای
6- کاهش اقتدار سیستم امنیتی و اطلاعاتی
7- آموزش های مخرب از جمله تروریسم، مواد مخدر، گروه های ضاله.

2- 2- 3- ابعاد اجتماعی

1- ارتباطات نامتعارف بین قشر جوان. (31)
2- جرایم رایانه ای و اینترنتی
3- گسست بین نسلی
4- انحرافات اخلاقی و فردی
5- پنهان سازی هویت
6- ایجاد مطالبات جدید اجتماعی
7- تهدید بنیان های خانواده
8- تغییر نقش های اجتماعی
9- اعتیاد اینترنتی

3- 2 - 3- ابعاد سیاسی

1- ایجاد گروه های سیاسی مجازی
2- اختلال در روند کنترل جریان اطلاع رسانی
3- انتقال مستقیم اندیشه ها و دیدگاه های جریان های معاند به داخل
4- ایجاد گروه های فشار و ذی نفوذ مجازی
5- کارکردهای مشروعیتی
6- ایجاد مطالبات جدید سیاسی
7- دموکراسی دیجیتالی.

4- 2- 3- ابعاد بین المللی

1- ورود بازیگران جدید به عرصه مناسبات بین المللی
2- افزایش فشار بین المللی به ایران
3- افزایش ضریب نفوذ جریان های معاند
4- افزایش همگرایی گروه های داخلی و خارجی همفکر
5- کاهش نفوذ رسانه های ملی و داخلی.

5- 2- 3- ابعاد فرهنگی

1- ایجاد محرک های قوی برای تبادلات فرهنگی غیر قابل کنترل
2- گسترش فساد و انحرافات اخلاقی
3- بستر سازی بیشتر برای تهاجم فرهنگی
4- انتقال هنجارها و نرم های ارزشی و اخلاقی غربی
5- چالش های انتقادی در مباحث دینی و مذهبی
6- انتشار مطالبات قومی و منطقه ای و افزایش تحریک پذیری قومیت ها.

4- دلایل رویکرد وسیع جوانان ایرانی به وبلاگ نویسی

متأسفانه هیچ تحقیق علمی درباره دلایل رویکرد وسیع ایرانیان به وبلاگ نویسی انجام نشده است و صرفاً بر اساس برخی پایان نامه های دانشجویی و معدود پژوهش های تحلیل محتوای وبلاگ های فارسی که توسط مرکز تحقیقات و توسعه رسانه های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده می توان در این باره اظهار نظر کرد. (32)
بر اساس نتایج به دست آمده از یک تحقیق پایان نامه ای در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه تهران که با روش نظرسنجی اینترنتی و مصاحبه انجام شده، اهداف مشترک بلاگرهای ایرانی «نوشتن مطالب و نظرهای شخصی»، «گفتن از خویشتن و زندگی واقعی خود» و «دوست یابی» است. بر اساس نتایج تحقیق، بیشتر وبلاگ های ایرانی با گرایش ابراز عقاید شخصی شکل می گیرند و با دسته بندی وبلاگ ها در سه گروه «شخصی»، «سیاسی- اجتماعی» و «ادبی - هنری» مشخص شد که استفاده های شخصی از وبلاگ به دلیل تأکید وبلاگ نویسان ایرانی بر این کارکرد نسبت به دو گروه دیگر بیشتر اتفاق می افتد.
برخی از تحقیقات دیگر نشان می دهد بین فضای بسته سیاسی و اجتماعی بعد از سال های 1379 و رشد و گسترش وبلاگ نویسی در ایران ارتباط مستقیم وجود دارد.
از سوی دیگر، وبلاگ نویسی در ایران بخشی از حوزه عمومی تلقی می شود، حوزه ای که در آن قشرهای مختلف مردم راهی برای انتشار دیدگاه های خود یافته اند. بخش عمده ای از جوانان ایرانی در وبلاگ حرف های خودمانی یا به اصطلاح عامیانه را مطرح می کنند. از دید برخی کارشناسان جدا از مطالب تخصصی منتشره در وبلاگ ها، بخش عامیانه محتوای وبلاگ ها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. بلاگستان، شهر بزرگی است که البته آدم های مهمی هم در آن هستند، اما اکثریت شهروندان آن آدم هایی معمولی هستند. آدم های مهم آن انگشت شمارند. وبلاگ شهر در درجه اول، شهر آدم های معمولی است. اولین بار (حداقل در ایران) است که علائق و سلایق عامه جنبه نوشتاری پیدا می کند و در جایی نوشته می شود و به ثبت می رسد و هر کس با هر سطح سواد و هر نوع علاقه و انگیزه ای زمانی که اراده کند، می تواند تریبونی داشته باشد که به اندازه مخاطبان اش سخنران دارد.

5- نتایج تحلیل محتوای وبلاگ ها

مرکز تحقیقات و توسعه رسانه ها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی دو سال گذشته پژوهش های متمرکزی درباره وبلاگ ها با روش تحلیل محتوا انجام داده است که چکیده مهم ترین این یافته ها به شرح زیر است. (33).
1- وبلاگ های فارسی به طور مشهود و معناداری به سمت نوشتن بدون ذکر نام و یا با نام مستعار حرکت کرده اند، این موضوع ارتباط معناداری با فشار بر بلاگرها از جمله دستگیری و بازداشت آنها دارد.
2- وبلاگ های طرفدار نظام بر موضوعاتی نظیر: مسائل مذهبی و دینی متمرکز شده و کمتر به دفاع از عملکرد نظام پرداخته اند. برخی نیز در عین دفاع از اصل نظام به مسئولان اجرایی و قضایی انتقاد کرده اند.
3- یکی از نکات مورد توجه، رویکرد وبلاگ نویسان به مسائل فرهنگ و تمدن باستانی و کهن ایران و ترویج روحیه ضد عربی و انتشار مسائلی درباره اسطوره شناسی ایرانی است. به نظر می رسد، موجی از گرایش به مسائل ملی در میان بلاگرها در حال ایجاد شدن است.
4- بلاگرهای طرفدار نظام، میدان وسیعی از فضای وبلاگ نویسی را در زمینه های مذهبی، سیاسی و اجتماعی از آن خود کرده اند، حتی بسیاری از نیروهای حزب اللهی با ایجاد وبلاگ و انتشار مطالب در آن از این تکنولوژی به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباطات وسیع تر در اینترنت استفاده کرده اند.
5- به طور کلی کامنت نویسی در عموم وبلاگ کاهش یافته است، تعداد زیاد کامنت در هر وبلاگی ارتباط مستقیم و معنادار با تعداد خوانندگان آن وبلاگ دارد. بیشترین رشد در قدرت تعاملی وبلاگ ها متعلق به وبلاگ های بی طرف بوده است.
6- فضای وبلاگستان فارسی در بهار سال 1384 تحت تأثیر شدید رخداد انتخابات ریاست جمهوری نهم قرار داشت. تقریباً اکثریت قریب به اتفاق وبلاگ های فعال فارسی یک یا چند مطلب درباره انتخابات منتشر کردند یا به اظهار نظر موافق یا مخالف در این باره پرداختند. علاوه بر آن تعداد زیادی وبلاگ اختصاصی درباره این انتخابات ایجاد شد که باعث گرم تر شدن فضای رقابت های انتخاباتی در ایران شد.
7- وبلاگ های سیاسی با گرایش صرفاً انتخاباتی به صورت انبوه و به سرعت ایجاد شده و فقط در یک دوره زمانی خاص قبل از انتخابات رونق گرفتند و سپس خاموش شدند.
8- از مجموع 100 وبلاگ مورد بررسی در فاصله زمانی مورد نظر (تابستان و پاییز 84) تنها 29 درصد ترجیح داده اند. با نام اصلی خود وبلاگ بنویسند. این مسئله نشان هنده ترس و نگرانی وبلاگ نویسان از افشای نامشان جهت جلوگیری از هرگونه عواقب احتمالی برخورد با ایشان است. باید دید چه انگیزه ها و دلایلی باعث شده است تا حتی وبلاگ نویسان حامی نظام هم حاضر نشده اند که نام واقعی خود را افشا کنند. ذکر نکردن نام وبلاگ نویس می تواند باعث تندتر شدن گرایش آنها شده و مرز بین واقعیت و شایعه را مخدوش نماید.
9- رغبت وبلاگ نویسان برای نوشتن در زمینه سیاسی کاهش یافته و گرایش آنان بیشتر به سمت مسائل اجتماعی سوق پیدا کرده است. این رویکرد همچنین می تواند نشانه غیر سیاسی شدن فضای وبلاگ فارسی در اینترنت باشد.
با بررسی 50 وبلاگ سیاسی و اجتماعی فارسی در زمستان سال 1384 نتایج زیر به دست آمد:
1- روند وبلاگ نویسی فارسی با نام مستعار یا بدون ذکر نام همچنان در حال گسترش است. این موضوع در مورد تمام گروه های وبلاگ نویسی حتی وبلاگ های طرفدار نظام نیز مصداق دارد.
2- گرایش وبلاگ نویسان به نوشتن در زمینه مسائل سیاسی باز هم کمتر شده و به سمت مسائل اجتماعی سوق پیدا کرده است.
3- در مجموع، آمارها و نمودارهای به دست آمده حاکی از آن است که فضای وبلاگ نویسی فارسی به شدت در حال غیر سیاسی شدن است. این غیر سیاسی شدن از نشاط و شور واشتیاق موجود در وبلاگستان فارسی کاسته و باعث کاهش جذب مخاطبان به این رسانه شده است.
4- مقایسه آمار زمستان 84 با دور تابستان و پاییز 84 نشان دهنده افت اندک تعداد کامنت های مخاطبان در فضای وبلاگ نویسی می باشد.
5- وبلاگ نویسانی که به طور متوسط روزانه یک بار وبلاگ خود را به روز رسانی کرده اند، تنها در حد 4 درصد بوده اند. مقایسه این آمارها با دوره قبلی نشان دهنده تغییر محسوسی در این زمینه نمی باشد و کماکان حکایت از رکود نسبی فضای وبلاگ نویسی و کم کاری بلاگرها در دوره مورد بررسی دارد.
6- رقم مجموع وبلاگ نویسان طرفدار نظام که بدون نام یا با نام مستعار مطلب نوشته اند، در دوره مورد بررسی به 40 درصد رسیده که با توجه به خطر ساز نبودن ذکر نام اصلی در این وبلاگ ها باز هم قابل تأمل و بررسی است.
7- گرایش وبلاگ نویسان طرفدار نظام از سیاسی- اجتماعی نویسی به سمت نوشتن در زمینه اجتماعی محض افزایش یافته است. یک نوع همسویی معنادار میان تمام وبلاگ ها در جهت گرایش به سمت اجتماعی نویسی مشاهده می شود که می تواند نشان دهنده سیاست گریزی آنها باشد.
8- در حالی که گرایش وبلاگ نویسان طرفدار نظام به سمت اجتماعی نویسی محض رشد داشته است. وبلاگ نویسان منتقد بیشتر به سمت مخلوط کردن مباحث وبلاگ خود به مباحث سیاسی و اجتماعی سوق پیدا کرده اند.
9- تعامل وبلاگ نویسان منتقد با خوانندگان شان افزایش یافته و به نظر می رسد که نوعی تقویت فضای ارتباطی بین خوانندگان با وبلاگ های منتقد ایجاد شده است که می تواند معنادار و قابل بررسی باشد. به عبارت دیگر، این سؤال قابل طرح است که چرا در دوره اوج رقابت های سیاسی و انتخاباتی وبلاگ های منتقد کمتر مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است، اما اکنون با فروکش کردن فضای انتخاباتی این گروه از وبلاگ ها بار دیگر موفق شده اند که ارتباط وسیع تری با خوانندگان خود برقرار کنند؟
10- گرایش شدید اجتماعی نویسی در فضای وبلاگستان فارسی به کم رونقی و کم نشاطی فضای بحث های سیاسی منجر شده و معنای آن می تواند بی اعتنایی وبلاگ نویسان به مسائل سیاسی کشور هم تقلی شود.
11- وبلاگ نویسان بی طرف با اتخاد استراتژی اجتماعی نویسی محض موفق شده اند، مشارکت و تعامل بیشتر مخاطبان وبلاگ خود را نیز در مباحث اجتماعی جلب کنند. این موضوع همچنین می تواند نشان دهنده زمینه های موجود در میان خوانندگان وبلاگ ها برای پیگیری مباحث اجتماعی در فضای وبلاگستان فارسی باشد.
12- با خواندن دقیق مطالب وبلاگ های اجتماعی که توسط جوانان نوشته می شود می توان به عمق دیدگاه ها و رفتارهای آنان پی برد، شاید هیچ روش دیگر افکار سنجی به این دقت و عمق نتواند خواسته ها و علایق جوانان ایرانی را منعکس کند.
13- بخشی از وبلاگ نویسان ایرانی در خارج از کشور مطلب می نویسند. به نظر می رسد با انتشار این دسته از وبلاگ ها نوعی انتقال فرهنگی میان نسل جوان ایرانی داخل و خارج کشور در حال انجام است.
14- دانشجویان قشر بزرگی از جامعه وبلاگ نویسان ایرانی را تشکیل می دهند با بررسی وبلاگ های دانشجویی می توان به مشکلات این قشر پی برد و برای حل آن چاره اندیشید. دانشجویان به دلیل اینکه جزو طبقه مرفه اجتماعی محسوب می شوند، بر سایر طبقات تأثیرگذارتر هستند. بنابراین می توان با مطالعه و استخراج رگه ها و خطوط و جریان های خبری حاکم بر این دسته از وبلاگ ها به پیش بینی رخدادهای آینده در هر مقطعی پرداخت، مثلاً پیش بینی روند انتخابات بر مبنای روندهای حاکم بر وبلاگ ها.
15- بخش عمده ای از وبلاگ ها صرفاً خاطره نگاری هستند، چیزی که بیشترین طرفدار را هم در بین وبلاگ خوان ها دارد؛ چرا که این شیوه از نوشتن در هیچ ژانر رسانه ای پیدا نمی شود و خاص وبلاگ ها است. این روش مانند آن است که هر جوانی بتواند به راحتی به دفترچه خاطرات جوان های دیگر به صورت آنلاین و به روز شده دسترسی داشته باشد.
16- جنبش طرفداری از وبلاگ نویس ها در داخل فضای وبلاگ نویسی فارسی به صورت یک کار متمرکز درآمده است و ایجاد کانون ها و مراکز وبلاگ نویسی شاهدی بر این مدعا است.

6- بررسی جایگاه قانونی وبلاگ ها و وب سایت ها در ایران

در چند سال اخیر بحث تدوین قانون برای چگونگی فعالیت در اینترنت، تعیین دسترسی یا عدم دسترسی کاربران به سایت های خاص و خط قرمزهای انتشار محتوا در فضای مجازی در ایران مطرح شده است. از آنجا که نهاد تصمیم گیر دولتی در حوزه اینترنت مشخص نیست، نهادهای مختلف دولتی و غیر دولتی مانند: شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، صدا و سیما و وزارت اطلاعات داعیه تصمیم گیری درباره اینترنت را دارند. جدا از همه اینها، قوه قضاییه نیز مستقلاً وارد ماجرا شده و با تشکیل یک کمیته ویژه، به مطالعه و تدوین قانون ها و آیین نامه هایی برای برخورد با مشکلات و تخلفات اینترنتی پرداخته است.

7- آیا وبلاگ ها ضابطه بردار هستند؟

این بحث هم در تئوری و هم در اجرا با چالش های متعددی رو به روست که سؤالاتی اساسی را نسبت به اصل ماجرا بر می انگیزد.
اولین چالش، پرسش از فلسفه قانونگذاری است: آیا قانون باید در خدمت تضمین آزادی های افراد باشد یا در جهت محدود کردن آزادی ایشان؟ دقیقاً با هر دو نگاه می توان سراغ قانون نویسی رفت که طبیعتاً نتیجه های متضادی هم از آنها به دست می آید. در یک حالت، قانونگذار دغدغه آزادی و حفظ حریم شخصی کاربران اینترنت را دارد. اما در حالت دیگر، ایجاد ممنوعیت و محدودیت با هدف هدایت افراد و جلوگیری از انحراف آنها مدنظر است. در این حالت، نوعی ناآشنایی توأم با بدبینی، جوهره ذهنیت قانونگذار نسبت به اینترنت را تشکیل می دهد. در حالی که اگر بنا باشد قانون با هدف تضمین آزادی و مراعات حریم شخصی کاربران وضع شود، لازمه اش این است که قانونگذار نه تنها با محیط اینترنت آشنا باشد، بلکه الگوی روابط و نظم حاکم بر فضای مجازی را هم به تجربه فهمیده باشد.
چالش بعدی بنیادی تر است: اساساً آیا فضای مجازی را باید جزو قلمرو حاکمیت دولت- ملت ها دانست، یا آنکه گستره مجازی را باید فراتر از حوزه اختیار و عمل دولت های ملی فرض کرد؟ می دانیم که قوانین دولت ها تنها در دایره سرزمین شان جاری است؛ یعنی حوزه مادی اقتدار دولت، محدود است. آیا فضای مجازی را نیز باید جزو این حوزه به حساب آورد؟ خصوصاً اگر پای نظام اقتدار بدیلی مانند سازمان های بین المللی هم در میان باشد. به این ترتیب، آیا هیچ دولتی به تنهایی حق اعمال حاکمیت بر فضای مجازی را دارد؟!
مشکل دیگر بحران کارایی آن است: قانون چیزی است که باید اجرا شود، پس باید اولاً اجرای آن ممکن باشد و ثانیاً برای همه یا لااقل اکثریت مطلوب باشد. اگر بنا باشد یک قانون به طور پیوسته و سیستماتیک نقض شود، یا همه با آن مخالف باشند، یا منطقاً طوری اجرا شود که خسارت ها و دردسرهای آن بیشتر از منافع آن باشد، یا طوری تدوین شده باشد که خطا در اجرای آن قابل اجتناب نباشد.
تجریه «فیلترینگ» در ایران نشان داده که همیشه و به سادگی راه هایی برای نقض چنین قانون های در فضای اینترنت پیدا می شود. این نقض ادامه می یابد، فراگیر می شود و تا جایی پیش می رود که اساس قانون را خدشه دار می کند.
برای قانون در فضای مجازی دو مفهوم می توان مدنظر داشت. یکی، ابزاری برای اعمال قدرت بالا دست علیه کاربران پراکنده و غیر منسجم فضای مجازی و دوم، ایجاد نظمی برای رسیدن به امنیت و آزادی بیشتر و جلوگیری از تضییع حقوق افراد. قبل از شروع هر حرکتی برای قانونگذاری در این حوزه باید انتخابی بین این دو تلقی صورت گیرد.

8- دیدگاه های مختلف درباره ساماندهی وبلاگ ها

طی چند ماه گذشته و در پی اظهارات وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار نظرهای متعددی درباره موضوع ساماندهی وبلاگ های فارسی بیان شده است. مجموع این دیدگاه ها را می توان در دو دسته موافق و مخالف جمع بندی کرد.
موافقان ساماندهی وبلاگ ها به مواردی چون هتک حیثیت افراد از سوی وبلاگ ها، انتشار اخبار نادرست و غیر موثق در وبلاگ ها، مسئولیت ناپذیری وبلاگ ها و ضرورت مشخص شدن هویت وبلاگ نویسان اشاره کرده اند.
مخالفان ساماندهی وبلاگ ها نیز به مواردی همچون ضابطه ناپذیر بودن بحث وبلاگ ها و اینترنت، احتمال کوچ کردن وبلاگ نویسان به سرویس دهنده های وبلاگ خارجی و افت سطحی کمی و کیفی تولید محتوای فارسی در اینترنت اشاره کرده اند.
به نظر می رسد، راه میانه ای در این بین وجود داشته باشد و آن این است که ساماندهی وبلاگ ها تنها در مورد سرویس های ارائه دهنده خدمات وبلاگی در ایران انجام شود. بدین ترتیب که 7 یا 10 سرویس دهنده فعلی ملزم شوند، خود را با مقررات قانونی کشور تطبیق داده و هرگونه مسئولیت در قبال تولید محتوا و نظارت بر آن بر عهده همین سرویس ها قرار گیرد. البته نگاه قانونگذار به مقوله اینترنت و محتوای آن باید با رسانه های سنتی متفاوت باشد؛ چرا که در غیر این صورت نگاه سلبی و حذفی منجر به وازدگی کاربران و وبلاگ نویسان شده و آنها را از ادامه فعالیتشان منصرف خواهد کرد.

9- نحوه دخالت دولت در ساماندهی وبلاگ ها و سناریوهای مختلف آن

دولت به دنبال ساماندهی وبلاگ ها در ایران است و در سال های اخیر نهادهای مختلف دولتی از جمله صدا و سیما، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حتی شهرداری تهران سعی کرده اند، به نوعی متولی گری بخش وبلاگ ها و رسانه های اینترنتی را در دست بگیرند.
جدی ترین بحث در این زمینه از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح شده است. ایشان از طراحی معاونت رسانه ای در این وزارت خبر داده اند که شامل وبلاگ ها و رسانه های اینترنتی هم خواهد شد. این معاونت جایگزین معاونت مطبوعاتی فعلی می شود. در دولت آقای خاتمی نیز یک مقام وزارت ارشاد از ضرورت تأسیس سایت ملی وبلاگ نویسان سخن گفته بود. صدا و سیما نیز اخیراً اعلام کرده که در حال طراحی پرتال ملی ایران است، پرتالی که به گفته مسئولان صدا و سیما بخش اصلی آن را وبلاگ تشکیل می دهد.
در اینکه دولت به طور عام و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به طور خاص باید به موضوع وبلاگ وارد شود، بحثی نیست. وبلاگ از نظر متخصصین ارتباطات به یک رسانه تبدیل شده (34) و متولی رسانه در ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. اما به نظر می رسد در این زمینه ملاحظات و نکات ویژه ای وجود داشته باشد که توجه به آنها ضروری است.

1 - 9- سیاست های تشویقی و حمایتی

ورود دولت و قانونگذار به مبحث وبلاگ ها می تواند از دو زاویه صورت پذیرد. یکی از باب اتخاذ سیاست های تشویقی و حمایتی و دیگری از باب اتخاذ سیاست های تنبیهی و محدود کننده. اتخاذ سیاست های تشویقی و حمایتی از جریان وبلاگ نویسی باعث می شود تا بتوان با معدود افراد مجرمی که از وبلاگ برای ارتکاب جرایم علیه امنیت ملی یا سایر جرایم استفاده می کنند، قاطعانه برخورد کرد. از لحاظ رویکرد اول این سیاست ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
1- برگزاری جشنواره ها و مسابقات موضوعی متنوع در حوزه های مختلف و حمایت از جریان سالم وبلاگ نویسی.
2- تحلیل محتوای وبلاگ ها در جهت شناسایی استعدادهای خاص در زمینه های مختلف علمی و اجتماعی.
3- بهره گیری از توان و پتانسیل جریان وبلاگ نویسی در ایران در جهت اصلاح تصویر نادرست ترسیم شده از ایران در افکار عمومی جهان.
4- انتخاب بهترین بلاگرهای ایرانی و حمایت مادی و معنوی از تولید محتوای وبلاگ ها در راستای مأموریت ها و وظایف محوله هر سازمان و دستگاه دولتی.
5- استفاده از وبلاگ ها به عنوان بهترین دماسنج های اجتماعی برای گسترش حیطه نظارت عمومی و همگانی در کشور.
6- هدایت جریان وبلاگ نویسی در جهت جنبش نرم افزاری در ایران.
7- استفاده علمی، آموزشی و پژوهشی از وبلاگ ها در مدارس، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی.
8- استفاده از وبلاگ ها در جهت بالا بردن قدرت نقدپذیری دولت و جامعه (35).
9- استفاده از وبلاگ نویسان حرفه ای در شاخه های نرم افزار، شبکه و اینترنت برای تأمین امنیت شبکه ای و اینترنتی کشور و در راستای مقابله با جنگ نرم افزاری دشمن.

2- 9- سیاست های تنبیهی و محدود کننده

تصویب هرگونه قانون یا دستورالعملی مبنی بر ضرورت اخذ مجوز برای راه اندازی وبلاگ در ایران یک اشتباه فاحش است و سرنوشت این رسانه و تکنولوژی را به موضوعاتی همچون ویدئو و ماهواره تبدیل خواهد کرد. در این راستا هرگونه مجوز قانونی صرفاً باید در چارچوب سرویس دهندگان اصلی (حدود 10 شخصیت حقوقی در کشور) اعمال شود. از سوی دیگر، سیاست فیلترینگ هوشمند در مورد وبلاگ های متخلف می تواند آنها از بازدید کنندگان شان محروم کرده و بدون دخالت اجرایی دولت در این فرآیند، متخلف را منزوی نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشجوی دکترای ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
2-http://www. farsnews. com/newstextext. php?nn=8411260563
3- weblog
4-http://forough. net/Biweekly/Current20%Issue/reza. htm.
5- http://www. rsf. org/article. php3?id_article=15015&PHPSESSID
6-Virtual realism
7-http://www. irandoc. ac. ir/data/e_i/vo15/asnafi. htm
8-Persianblog
9-Blogfa
10-Blogsky
11-Mihanblog
12-Parsiblog
13-Blogger
14-Podcasting
15-Photoblog
16-Audioblog
17-Videoblogs
18-Textblogs.
19- حمید ضیایی پرور، رادیو بلاگ ایرانی، فصلنامه دانش ارتباطات، شماره بهار 1384.
20-www. technorati. com
21-http://iraninstitute. net/1384/840608/html/social. htm#s509871.
22-cyber space.
23- http://www. irandoc. ac. or/data/e_J/vo15/sarrafzadeh.
24- htm www. persianblog. com.
25- مانوئل، کستلز، عصر اطلاعات، جلد 2، ترجمه حسین چاووشیان، تهران: انتشارات طرح نو، 1380.
26- http://www. irandoc. ac. ir/data/e-J/vo15/sarrafzadeh. htm.
27- http://alpr. 30morgh. org/maktoob/archives/00140. php.
28- http://www. forough. net/Biweekly/68/m-tashk. htm.
29- http://www. reporter. ir.
30- حمید ضیایی پرور، وبلاگ نویسی و روزنامه نگاری در ایران، فصلنامه رسانه، شماره زمستان 1382.
31-Cybersex
32- حمید ضیایی پرور، بولتن تحلیل محتوای وبلاگ ها، مرکز مطالعات و توسعه رسانه ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، زمستان 1384.
33- همان.
34- مارک پاستر، عصر دوم رسانه ها، ترجمه غلامحسین صالح یار، تهران: انتشارات مؤسسه ایران، 1377.
35- رابرت هولاب، یورگن هابرماس، نقد در حوزه عمومی، ترجمه دکتر حسین بشیریه، تهران: نشر نی، 1375.

منبع: