نویسنده: آیت الله جعفر سبحانی




 

مقدمه:

با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:
اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ لاَ أَوْلاَدُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ).
«به راستی کسانی که کافر شده اند، ثروت و فرزندان آنها، آنان را از خدا بی نیاز نخواهد ساخت، و آنها فروزنده آتشند».
(کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ‌»
(آل عمران، آیه 10 و 11)
«روش آنها مانند رفتار آل فرعون و اسلاف آنها است آیه های ما را دروغ شمردند و خدا آنان را به خاطر گناهان خود، گرفتار نمود، و مجازات خدا سخت و سنگین است». (1)
در تفسیر جمله «کدأب آل فرعون» و بیان مشبه و مشبه به دو نظر وجود دارد:
1- معمولا ادباء و مفسران پیش از جمله: «کدأب آل فرعون» کلمه ای مانند «دأبهم» مقدر می نمایند و می گویند منظور این است که روش و سنت آنها، مانند روش آل فرعون و اسلاف آنها بود.
2- در تمام آیاتی که کلمه «دأب» ذکر شده مضاف الیهی مانند کلمه «الله» یا ضمیر متکلمی مثل «نا» مقدر است و برای تأیید این مطلب گفته می شود: دو کلمه «سنت» و «دأب» مترادف یکدیگر بوده و به یک معنی هستند و مورد استعمال آنها در قرآن یکی است و چون در قرآن غالبا بعد از کلمه «سنت» لفظ «الله» ذکر شده است لذا لازم است که پس از لفظ «دأب» نیز «الله» مقدر شود و این نظریه را نویسنده تفسیر برگزیده است.
اکنون قبل از تفسیر آیه، به نکات زیر توجه فرمائید:
1- لفظ «کاف» در آیه «کَدَأبِ آلِ فرعَونَ»، «اسم» است به معنی «مثل» و به خاطر این که خبر مبتدای محذوف است، محل از اعراب آن «رفع» است.
2- لفظ «دأب» در آیه به معنی «عادت» و روش و جریان زندگی است.
3- در این آیه تشبیهی درباره کافران عصر رسالت (مانند دو گروه یهود از بنی النضیر و بنی قریظه) و آل فرعون و کافران پیش از آنها انجام گرفته است.
ولی باید دید «مشبه» و «مشبه به» در آیه چیست؟
و به عبارت روشن تر: چه چیز به چیز دیگر تشبیه شده است اکنون هر دو نظر را شرح می دهیم:
1- مشهور در میان مفسران این است که عادت و روش زندگی کافران و عصر رسالت به روش آل فرعون تشبیه شده است و جمله «کدأب آل فرعون» بیانگر این تشبیه است، چیزی که هست «مشبه» به قرینه آیه قبل حذف شده است و تقدیر کلام چنین است «دأبهم کدأب آل فرعون» یعنی روش زندگی آنان مانند روش زندگی فرزندان فرعون است.
2- مقصود: تشبیه سنت الهی درباره کافران عصر رسالت، به سنت او درباره آل فرعون و کافران پیش از آنان است، و «دأب خدا» درباره هر دو قوم یکی است و برای تفهیم این مضمون باید گفت دو چیز در آیه مقدر است، یکی قبل از جمله «کَدَأبِ آلِ فرعَونَ» و دیگری پس از لفظ «کدأب» و تقدیر آیه چنین است: «دأبُ اللهِ فِیهِم کَدَأبِ اللهِ فِی آلِ فِرعَونَ»: سنت خدا درباره آنان مانند او درباره آل فرعون است.
هر دو معنی در بدو نظر محتمل است یعنی هم تشبیه وضع زندگی هر دو گروه به یکدیگر، و هم تشبیه سنت خدا درباره هر گروهی به سنت او درباره دیگران، ولی باید دید که ظاهر آیه با کدام یک از این دو معنا موافق تر و روشن تر است.
دقت در مضمون دو آیه، احتمال نخست را بیشتر تأیید می کند زیرا:
اولا: قسمت اعظم مضامین هر دو آیه بیانگر وضع زندگی هر دو گروه است (نه روش خدا درباره هر دو گروه) به گواه این که:
درباره کافران عصر رسالت می فرماید:
(اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا): آنان که کافر شدند.
و درباره کافران آل فرعون می فرماید:
(کَذَّبُوا بِآیاتِنا): آنان که آیات ما را تکذیب کردند.
باز درباره کافران عصر رسالت می فرماید:
(لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ لاَ أَوْلاَدُهُمْ مِنَ اللَّهِ).
اموال و اولاد آنان، آنها را از خدا بی نیاز نخواهد ساخت.
درباره آل فرعون می فرماید:
(فَعَذَّبَهُمُ اللهُ بِذُنُوبِهِم): «خدا آنان را با گناهان خود کیفر داد.
باز درباره کافران عصر رسالت می فرماید:
(وَ اُولئِکَ هُم وَقُودُ النّارِ): آنان فروزنده آتشند.
درباره آل فرعون می فرماید:
(وَ اللهُ شَدیدُ العِقابِ): خداوند سخت کیفر است.
با توجه به این فرازها روشن می گردد که هدف هر دو آیه بیان روش و برخورد هر دو گروه با آیات الهی است، نه بیان روش خدا درباره هر دو گروه.
ثانیا: هرگاه مقصود از جمله «کدأب آل فرعون» بیان سنت خدا درباره کافران است در این صورت آوردن جمله «کذبوا بآیاتنا» پس از تشبیه چندان لطفی نخواهد داشت، بلکه شایسته است، تنها جمله ای بیاید که بیانگر سنت خدا درباره کافران آل فرعون باشد، نه جمله ای که بیانگر روش زندگی کافران از آل فرعون است.
به دیگر سخن: هرگاه بگوئیم که پس از کلمه «دأب» لفظ «الله» مقدر است و مقصود بیان عادت و سنت خدا درباره هر دو گروه است در این موقع آوردن جمله «کذبوا بآیاتنا» لزومی نخواهد داشت زیرا اگر مقصود بیان وحدت عادت و دأب و سنت مستمره خدا بین دو گروه است، بسیار مناسب بود بفرماید: (کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ) زیرا که بنا بر نظریه دوم (عقیده نویسنده) مقصود تشبیه دو عادت و سنت مستمره به یکدیگر است نه بیان حال آل فرعون... در حالی که این جمله (کذبوا بایاتنا) بیانگر حال گروه دوم، است. همان طور که یادآور شدیم از ملاحظه دو آیه شریفه (11,10) می توان اطمینان پیدا کرد که منظور بیان حال دو گروه کافر و وجه تشابهی که میان این دو گروه حکم فرما است می باشد، نه بیان سنت و طریقه مستمره خداوند جهان درباره هر دو گروه و گواه گفتار ما همان عنایت بسیاری از جمله های دو آیه به بیان حالات هر دو گروه می باشد.
بنابراین عنایت باید گفت که هدف دو آیه بیان حالات هر دو گروه است، و اساسا می توان ادعا کرد که خداوند در این دو آیه شریفه، می خواهد بفرماید که این دو قوم، هر دو، از یک قماشند، و کیفیت امور آنان یکی است.
پس بنابراین، مقصود از آیه شریفه، بیان روش هر دو گروه است از نظر آغاز کار و سرانجام آن.
در این جا به نکته ای نیز اشاره می شود: و آن اینکه: ادعای این که پس از کلمه «دأب» لفظ «الله» مقدر است یعنی «دأب الله» فرع این است که استعمال این لفظ «دأب» درباره خدا جایز باشد و هنوز این مسأله برای نگارنده محزر نیست، مگر اینکه در روایات و سخنان بزرگان برای آن شاهدی پیدا شود.
زیرا «ابن منظور» در کتاب ارزشمند خود «لسان العرب» می گوید که در معنی لفظ «دأب» معنی «تعب» و «رنج» نهفته است، طبعا به آن نوع عادت ها گفته می شود که تحمل آن، با یک نوع «رنج» و «کوشش» همراه باشد و چنین معانی با مقام ربوبی که از هر نوع آثار جسمانی منزه است، سازگار نیست بنابراین بودن لفظ «الله» پس از لفظ «سنت» گواه بر صحت آن، پس از لفظ «دأب» نیست(2).

پی نوشت ها :

1- مربوط به مطلب 31 ص 125 از کتاب تفسیر آیات مشکله.
2- دأب فی العمل اذا جد وتعب ج2، ص 369 ماده «دأب».

منبع :سبحانی، جعفر (1387)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.