مقصود از خلافت آدم در زمین چیست؟

مقدمه:

با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:
اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌ )
(بقره، آیه 30)
«به یاد آر زمانی را که پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در روی زمین خلیفه ای قرار می دهم فرشتگان گفتند آیا کسی را در روی زمین قرار می دهی که فساد می کند و خون ها را می ریزد، و ما تو را ستایش گویانیم، و تو را تسبیح و تقدیس می کنیم، خدا گفت: من چیزی را می دانم که شما نمی دانید». (1)
میان مفسران درباره متعلق «خلیفه» اختلاف نظر است:
آیا منظور از خلافت حضرت آدم و یا فرزندان او، جانشینی از پیشینیان است که قبل از حضرت آدم در روی زمین زندگی می کردند؟ و چون نسل آنها از بین رفته و آفرینش مجدد انسان با خلقت حضرت آدم شروع شده بود، از این جهت خداوند آدم را خلیفه نامید، زیرا جانشین آنان گردید.
یا این که مقصود خلافت و نمایندگی آدم و یا فرزندان او از حضرت حق است و هدف این است که آدم مظهر اتم اسماء و صفات خدا می باشد و این خلافت از جانب خدا برای عموم بشر است، و مصداق اتم واجلای آن، انبیاء و اولیاء الهی می باشند.
اکنون موضوع را با تحلیل مفاد آیه، پی گیری می کنیم. هنگامی که خداوند درباره جعل خلیفه با ملائکه گفتگو نمود آنها دو موضوع را پیش کشیدند.
اول: «أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ»؟: (آیا کسی را خلق می کنی در آنجا که فساد می کند و خون می ریزد)؟.
دوم: «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ»: ما آنچه که سزاوار ستایش تو است به جا می آوریم.
در تأیید نظریه نخست گفته می شود: جمله نخستین گواه بر این است که مراد از خلافت، خلافت از کسانی است که قبلا در روی زمین زندگی می کردند به دلیل این که «ملائکه» برای «خلیفه» سفک دماء و خون ریزی و فساد را نسبت دادند، و چون مقصود از خلیفه هم، خلافت از گذشتگان بوده، ملائکه از طریق مقایسه، یعنی مقایسه وضع موجود جدید با گذشتگان، فهمیدند که این «انسان» نیز همان اعمالی را مرتکب خواهد شد که قبلی ها مرتکب می شدند و گرنه آنان از کجا دانستند که این «خلیفه»مفسد و خونریز خواهد بود(2).
ولی برای فهم و اطلاع فرشتگان وجه دیگری نیز هست و آن اینکه آنها این موضوع را از کیفیت و محیط زندگی موجود (خلیفه) به دست آوردند، زیرا خداوند وضع و محیط زندگی «خلیفه» را در بیان خود روشن ساخت و فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» بسیار بدیهی است که زمین عالم ماده است و موجود زمینی هم موجودی مرکب از قوای مادیه و معنوی خواهد بود که شهوت و غضب نیز از جمله آنها است و این قوا نیز تزاحم و تشاجر و خون ریزی و فساد را به دنبال خواهند داشت(3).
روشن تر بگوئیم: منظور فرشتگان این بود که خلیفه باید بسان منوب عنه (خدا) باشد، یعنی چنانکه او منزه و پاک و دور از آلودگی و فساد است، خلیفه او نیز باید پاک و منزه باشد، و چون موجود زمینی مرکب از قوای مادی و معنوی است، طبعا از فساد و خونریزی و... دور نخواهد بود، پس چگونه می تواند خلیفه گردد.
روی این دو احتمال نمی توان جمله نخست را به یکی از دو احتمال که از مفسران منقول است، دلیل گرفت.
اما جمله دوم: باید اعتراف کرد که آشکارا دلالت دارد که منظور از خلافت، همان خلافت از جانب خدا است نه جانشینی از پشینیان زیرا هرگاه منظور خلافت از گذشتگان «خونریز و فتنه انگیز» بود هرگز حاجتی به جمله دوم که ما تو را تسبیح و تقدیس می کنیم، نبود زیرا هیچ گاه از نماینده گذشتگان خونریز، کسی انتظار تقدیس و تسبیح را ندارد تا ملائکه در صدد استدراک آن برآیند و بگویند ما وظایف او را انجام می دهیم بنابراین ناچار باید گفت: فرشتگان فهمیدند که خداوند می خواهد خلیفه ای از جانب خود در روی زمین قرار دهد، با خود گفتند که غرض از اتخاذ نائب این است که او (یعنی خلیفه) منوب عنه را تقدیس و تسبیح کند و این کار از خود ما ساخته است و نیازی به جعل خلیفه نیست.
خلاصه: هرگاه غرض از جعل خلیفه، تسبیح و تقدیس است، این به وسیله ما انجام می گیرد و دیگر نیازی به خلیفه نیست، ناگفته پیدا است تقدیس و تسبیح از خلیفه الهی متوقع است نه از نائب و نماینده گذشتگان شرور و فتنه جو و خون ریز بنابراین باید اجمال موجود در جمله نخست را (أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ) و این که از کجا فهمیدند که این خلیفه فساد و خونریزی را به دنبال دارد، با توجه به جمله دوم (وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ) رفع کرد و گفت فرشتگان موضوع سفک دماء و ایجاد فساد را از کیفیت محیط زندگی آدم که همان زمین و ماده است فهمیدند و به خداوند عرضه داشتند: «أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا...».
این بود اجمال آن که دانشمندان تفسیر درباره استواری نظریه دوم بیان کرده اند.
شما می توانید وجه دیگری نیز بر ترجیح نظریه دوم اضافه کنید زیرا آیه های (31، 32 و 33) که بر برتری و تفوق علمی آدم، بر فرشتگان گواهی می دهد این نظر را نیز تأیید می کند و می فرماید: که ملاک خلافت از خدا، همان دانش و بینش است، و شما فاقد آن هستید و این آیات متکفل بیان برتری خلیفه از نظر علم نسبت به فرشتگان می باشد.
ولی نویسنده «تفسیر آیات مشکله» دلائل طرفداران این نظر را نادیده گرفته بدون این که اشاره ای به آنها بنماید، شروع به تخطئه نموده است.
ما پیش از آنکه به نقد گفته وی بپردازیم مطلبی را تذکر می دهیم:

خلط مفهوم به مصداق:

اساس برخی از اشتباهات نویسنده همان خلط مفهوم به مصداق است نا گفته پیدا است که مفهوم و معنای «مطابقی» خلیفه همان جانشین است ولی گفتگو در متعلق این لفظ است، که آیا مقصود خلافت از جانب گذشتگان؟! یا از جانب خدا است؟ وگرنه هیچ کس در معنای این لفظ اختلاف ندارد، هرگاه طرفداران نظریه دوم می گویند که خلیفه خدا در آن روز در روی زمین «آدم نبی» بوده است مقصود این نیست که خلیفه به معنی پیامبر است، بلکه منظور تعیین مصداق این معنای کلی است نه مفهوم آن. خوب است این موضوع را با مثال روشن سازیم:
هرگاه شما در هوای گرم به دوست خود بگوئید التهاب و عطش دارم چیزی بیاور بخورم او برود هندوانه ای بیاورد، این نه برای این است که لفظ «چیز» برای هندوانه وضع شده است، بلکه این لفظ، بر معنای وسیعی وضع شده است و صدها مصداق دارد، و یکی از مصادیق آن، همان هندوانه است که در آن شرائط بر آن منطبق می شود.
اکنون در آیه مورد بحث می گوئیم «ما وضع له» و معنای مطابقی «خلیفه» همان نائب و نماینده است، ولی نخستین مصداق آن، در آن روز آدم بود که بعدها نیز پیامبر شد، و مصداق اتم و اکمل آن در روزهای بعد، پیامبران و امامان و اولیای هستند.
محققان می گویند: نمایندگی اختصاص به شخص حضرت آدم ندارد بلکه این خلافت شامل حال تمام افراد بشر است چنانکه آیه های دیگر حاکی است که تمام افراد بشر خلیفه و نماینده اند و ما فعلا در این موضوع وارد نمی شویم.
بنابراین هیچ مفسری ادعاء ننموده که معنای خلیفه همان پیامبر است، بلکه همگان معتقدند که خلیفه در همان معنی خود به کار رفته است، ولی آیا مصداق آن منحصر به آدم است، که بعدها پیامبر شد و یا عموم مردم مصداق آن هستند، هرچند مصداق اتم و اکمل آنها، انبیا و امامان و اولیاء می باشند؟ فعلا برای ما مطرح نیست.
با توجه به این مقدمه خواهید دید که استدلالات مفسر معاصر چقدر سست و بی پایه است اینک به نقل آنها می پردازیم:
1- خلیفه در لغت به معنای «جانشین» است و به معنی پیامبر و رسول نیامده است پس منظور از خلافت افراد پیشین است.
پاسخ: گفتار قبلی ما بی اساس بودن این اشکال را روشن می سازد و ریشه اشتباه، خلط مفهوم به مصداق است چنانکه همین اشتباه را در جای دیگر از آن جمله در تفسیر آیه: (فَلَمّا رأی بُرهانَ رَبِّهِ) (هنگامی که یوسف برهان پروردگار خود را دید) مرتکب شده است و می گوید: در کجا برهان به معنای عصمت آمده است، و توجه نکرده است که مقصود از برهان خدا در آیه همان دلیل و گواه است که انسان را به خدا هدایت می نماید، و برهان الهی صدها مصداق دارد و مصداق آن در آن روز برای یوسف «عصمت» او بوده است.
2- در آیه شریفه: (یَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ) (ص، آیه 26)
«ای داود ما تو را در روی زمین جانشین قرار دادیم پس در میان مردم از روی حق داوری کن».
خلیفه به معنای جانشین آمده است و مقصود این نیست که خداوند حضرت داود را جانشین خود قرار داده است، بلکه حضرت داود جانشین پیامبران و سلاطین پیشین است.
پاسخ: این که می گوید «خلیفه» در آیه مربوط به حضرت داود به معنای خلیفه است، ما نیز تصدیق می کنیم ولی مدرک او بر اینکه جانشینی از طرف خدا نیست بلکه از طرف انبیاء و سلاطین است، چیست؟ اساسا این آیه از این نظر ساکت است و همین قدر می رساند که داود جانشین است، ولی جانشینی او از طرف چه کسی است، آیه شریفه از بیان آن ساکت می باشد، باید متعلق آن را از جای دیگر تعیین کرد.
3- اعتراض فرشتگان (اَتجعَلُ فِیها مَن یُفسِدُ فِیها) دلیل بر این است که خلیفه به معنی پیامبر نیست، و نیز گواه بر این است که پیش از آدم مخلوقی بوده که خون یکدیگر را ریخته و فساد می کردند.
پاسخ: هیچ کس نگفته است که خلیفه به معنای پیامبر است، و حتی خدا هم به فرشتگان نفرمود که من در روی زمین پیامبر قرار می دهم، بلکه آنچه خدا فرمود، و فرشتگان شنیدند این بود که من جانشینی از خود (بنا به نظر دوم) در روی زمین قرار می دهم و جانشینی از خدا ملازم با عصمت نیست تا برای فرشتگان جای اعتراض نباشد، زیرا مقصود از نیابت چنان که دانشمندان فن فرموده اند، همان نیابت در اسماء و صفات خدا است، مثلا بشر قادر، نماینده خدا و حاکی از قدرت بی پایان او است، بشر دانا نماینده او و حاکی از علم بی پایان او است.
واضح تر بگوئیم: نیابت بشر از خالق خود، این است که او به وسیله اوصاف خود از اوصاف بی پایان مقام ربوبی حکایت می کند و حاکی اوصاف حق، لازم نیست که پیوسته معصوم باشد تا برای اعتراض آنها محلی نباشد و اینکه می گوید: آیه گواه بر این است که قبل از آدم مخلوقی بوده... ما منکر آن نیستیم، ولی آیه بر آن دلالت ندارد، زیرا دلالت آن فرع این است که بگوئیم مقصود، نیابت از گذشتگان است، و آن نه تنها بی دلیل است بلکه خود آیه بر خلاف آن گواهی می دهد چنان که قبلا تشریح شد.
4- اگر خلیفه را به معنی جانشین خدا بگیریم، باید جانشین تمام یا لااقل پاره ای از کارهای او را بتواند انجام دهد در صورتی که می بینیم تمام پیامبران به صراحت هرچه تمامتر قوه و قدرت را از خود سلب کرده و گفته اند ما کاری نمی توانیم انجام دهیم و خلقت و روزی و شفا در دست خدا است(4).
پاسخ: مقصود از خلیفه، این نیست که از هر نظر مانند خدا باشد، مثلا هرگاه خدا واجب الوجود و قدیم وازلی است، خلیفه او هم مانند او، واجب الوجود و قدیم و ازلی باشد، بلکه مقصود این است که بشر به عنوان موجود کامل محل تجلی اسماء و صفات حق باشد و انبیاء و اولیاء از این نظر که به اسرار الهی و معارف حقه، احاطه دارند، نماینده خدا در علم هستند و تصرفات و کارهای فوق العاده آنها در تکوین، نشانه قدرت بی پایان پروردگار است، ترقیات و تکامل روزافزون علم و اقتدار بشر، حاکی از قدرت و علم بی پایان پدیدآورنده بشر می باشد و همچنین.
آیه زیر که از قدرت فوق العاده عیسی حاکی است نمایندگی او را از جانب خدا در صفت «قدرت» روشن تر می سازد اینک آیه:
(وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیهَا فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِی وَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِی وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِی)
(مائده، آیه 110)
«به یاد آر ای مسیح! آن دم را که به اذن من از گل صورت پرنده ای می ساختی و در آن می دمیدی و به اذن من پرنده ای می شد و کور مادرزاد و برص زده را به اذن من شفا می دادی، و آن دم که مردگان را به اذن من زنده می کردی».
صاحب تفسیر «المنار» در ذیل این آیه پس از بیان اینکه مراد از خلافت، خلافت از جانب خدا است شرحی می نویسد که بسیار جالب است و ما ترجمه آن را در این جا نقل می کنیم:
«انسان را خداوند چنان که در قرآن می فرماید: ناتوان آفریده است: «و خلق الانسان ضعیفا...» و همچنین او را جاهل آفریده است:
(وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئاً»
(نحل، آیه 78)
«خدا شما را از رحم مادرانتان بیرون آورد و شما چیزی بلد نبودید».
ولی باید انسان مورد عبرت قرار گیرد زیرا همین انسان، با آن ضعفی که دارد، تصرف می کند و با اینکه در بدو خلقت، خود جاهل و نادان است، ولی همه اسماء را می داند و با این که حیوانات دیگر مصالح و منافع خود را از ابتدای تولد خود با الهام می فهمند و نیروهای آنها زودتر تکمیل می شود ولی این انسان ضعیف و نادان که هنگام تولد جز گریه چیزی به او الهام نشده و تکامل او نیز بسیار کند و تدریجی است، وقتی «قوا» به او عطا می شود، همه چیز را می فهمد و همه کائنات را تحت اختیار و قدرت خود می آورد، و این قوه را «عقل» می نامند.
به واسطه همین عقل است که انسان خود را از سرما و گرما حفظ می کند و برای دفاع از خود در مقابل دشمن، از آن، استفاده می کند، و در اثر همین «قوه» است که در گذشته اختراعات و اکتشافات عجیب و غریبی را پدید آورده و در آینده نیز چیزهای دیگری را کشف خواهد کرد.
پس انسان را در پرتو این «قوه» نمی توان «محدود الاستعداد» و «محدود العلم و...» دانست این انسان با این که به تنهائی خیلی ضعیف است، ولی وقتی اجتماعی شد، تصرفی در هستی، می کند که به اذن خدا، برای آن حدی را نمی شود تصور کرد.
و به همین مقیاس که خداوند برای کشف اسرار طبیعت و خلقت و برای تسلط بر زمین و عوامل دیگر، به این انسان قدرت داده، و برای جلوگیری از ظلم و فساد هم احکام و شرایعی جعل کرده که اعمال و اخلاق این انسان را محدود کند تا به تکامل آن بیشتر کمک شود... و به همین سبب است که او را خلیفه خود در روی زمین قرار داده است.
آثار انسان، در این خلافت زمینی کاملا آشکار شده و ما عجائب صنایع او را در معدن و نبات، در زمین و دریا و هوا می بینیم و همین انسان کار و کوشش می کند و علی الدوام به اختراعات و اکتشافات خود می افزاید، بلندی را پستی و پستی را بلندی می کند، جاهای خراب را آباد می کند و دریاچه های مصنوعی می سازد و یا دریاها را برای استفاده از زمین آن خشک می کند، با تلقیح مصنوعی نبات و میوه ها (و حتی انسانها) را خلق و تولید می کند و خداوند به دست همین انسان، نژادها را عوض می کند کوچک را بزرگ و وحشی را اهلی و... می نماید.
آیا این از حکمت الهی نیست که این انسان را با این مواهب خلیفه خود در روی زمین قرار دهد تا عجائب خلقت و اسرار طبیعت او را ظاهر و آشکار کند؟
آیا می توان آیه و نشانه ای برای کمال خدا و وسعت علم او یافت که بهتر و کاملتر از این انسان باشد که او را به بهترین وجه خلق کرده است؟ و وقتی انسان را به این معنی که گفته شد برای خدا، خلیفه بدانیم ملائکه چگونه تعجب می کنند؟
علت این که ملائکه می گویند: (وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ) این است که آنها با توجه به علم غیر محدود و اراده مطلق خلیفه، فهمیدند و دانستند که این علم و اراده که به تدریج حاصل می شود، تحت کنترل این انسان و زیر احاطه کامل او نخواهد بود، و در نتیجه فساد و خونریزی خواهد شد... و البته این انسان هر اندازه که علم داشته باشد باید معترف بود که جز مختصری از علم الهی به او داده نشده و در عین حال، نمونه و مظهر کاملی از علم الهی است. (5).

پی نوشت ها :

1- به مطلب ششم ص 34 و به بعد از «کتاب تفسیر آیات مشکله» بازگشت شود، هدف از عنوان کردن آیه، پائین آوردن مقام پیامبری مانند آدم است و جانشینی او از جانب خدا، انکار می گردد.
2- المنار، ج 1، ط مصر، ص 258.
3- به تفسیر المیزان، ج 1، ص 115 و تفسیر «اشارات الاعجاز فی مظان الایجاز» ط ترکیه، آنکارا (1959م) ج1، ص 115 و به بعد مراجعه شود.
4- قبلاً اشاره شد که بسیاری از بزرگان همه فرزندان آدم را خلیفه می دانند و ما می بینیم که خلفای الهی با تمام عجز و ضعف و عدم اقتداری که با لذات دارند، به یاری خدا و به اذن او کارهائی انجام می دهند که هیچ مخلوقی جز انسان بزرگ قدرت بر آن را ندارد.
5- تفسیر «المنار» از استاد شیخ محمد عبده تألیف «سید محمد رشید رضا» ط 4، مصر، ج1، ص 259 و 260 و 261.

منبع :سبحانی، جعفر (1387)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.