مقصود از «خیرالرازقین» چیست؟

با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:
اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌)
(جمعه، آیه 11)
«وقتی تجارت و سرگرمی ببینند به سوی آن می شتابند و تو را در حال ایستاده (تنها) می گذارند و بگو آنچه نزد خدا هست از سرگرمی و تجارت بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است». (1)
جای گفتگو نیست که جمله «والله خیرالرازقین» یک جمله خبریه است که روزهای دنیوی و اخروی را شامل است و تا دلیلی در کار نباشد ما نباید از عموم متعلق که برای افاده عموم حذف شده است دست برداریم و هرگاه بنا باشد که از این عموم دست برداریم، باید گفت: مقصود فقط روزهای دنیوی است نه اخروی، و مقصود آیه این است که ای بشر این همه گردش و تقلای تو وسیله ای بیش نیست، و روزی دهنده حقیقی خدا است و تمام جانداران از کوچک گرفته تا بزرگ به اراده و قدرت او روزی می خورند.
گواه ما بر این که روزهای دنیوی (ثروت و اموال) در ضمن عموم و یا به طور خصوص مراد است، شأن نزولی است که مفسران نقل نموده اند.
رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم روز جمعه در حالی که ایستاده و مشغول خواندن خطبه بود، ناگهان کاروانی از شام که حامل اجناس بازرگانی بود طبل زنان وارد «مدینه» شد، در این موقع حرکت عجیبی در مدینه پدید آمد، و سیل جمعیت از هر طرف به کاروان روی آوردند، افرادی که در مسجد استماع خطبه می نمودند از ترس این که مبادا گل سرسبد تجارت نصیب دیگران گردد، کلام پیامبر را نیمه کاره رها کردند، و از مسجد بیرون رفتند وضع این گروه پیامبر را ناراحت نمود، در چنین هنگام آیه مورد بحث به منظور توبیخ آنان نازل گردید(2).
شما اگر این شأن نزول را کنار آیه بگذارید از آیه جز این استفاده نمی شود، که مقصود مذمت از روش و شتابزدگی آنها است که تصور می کنند که روزی آنان دست خود آنها است، و با عجله و شتاب زدگی می توانند روزی (ثروت) به دست بیاورند، در صورتی که اگر پس از استماع خطبه و اقامه نماز، به سوی کار بروند روزی خود را نیز به دست خواهند آورد و آیه به منظور توبیخ این گروه وارد شده و توضیح می دهد که:
اولاً: اجر معنوی بهتر از تجارت (غیر ضروری) است.
و ثانیاً: تجارت و رزق در شتابزدگی و ترک فریضه نیست، بلکه روزی در دست خدا است و او بهترین روزی دهندگان است.
جمله هائی که در آیات قبل از این آیه وارد شده نیز می رساند که اساساً مدار بحث درباره نماز و تجارت است و قرآن دستور می دهد که باید برای نماز آن را تعطیل کنند، و پس از اقامه نماز مشغول کار و کسب خود گردند و روزی خود طلب نمایند اینک جمله های حساس آیات:
1- (وَ ذَرُوا الْبَیْعَ):
«موقع اذان برای نماز، داد و ستد را ترک نمائید».
2- (فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاَةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ)
(جمعه، آیه 10).
«هنگامی که نماز، به پایان رسید در روی زمین پراکنده شوید، و (به دنبال کار خود بروید) و از کرم خدا روزی بجوئید».
3- (قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ).
«آنچه پیش خدا است از سرگرمی و تجارت بهتر است».
چنان که ملاحظه می فرمائید، محور سخن در سرتاسر آیات، نماز و کسب و کار است و دستور می دهد که قسمتی از روز جمعه را باید به نماز پرداخت و قسمت دیگر آن را به کسب و کار و طلب روزی، روی این قرائن، حمل «خیر الرازقین» بر روزهای اخروی آن هم به طور انحصار، کاملا بی ذوقی است.

آسمان و ریسمان بهم بافتن

مؤلف تفسیر معتقد است که مقصود فقط «روزهای اخروی» است سپس برای مدعای خود دو گواه محکم !!! می آورد که در نظر اهل تحقیق واقعاً ریسمان و آسمان بهم بافتن و ماست و دروازه را بهم بستن است.
1- اگر باور نمی کنید ما عین استدلال او را می آوریم اینک در استدلال او دقت فرمائید:
1- مقصود از رزق در آیه روزی آخرت است چنانکه در آیه (131) از سوره طه مقصود از رزق، رزق اخروی است چنان که می فرماید:
(وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَى).
«ای پیامبر به چیزهائی که کفار را با آنها برخوردار گردانیده ایم زیاد نگاه نکن، چه آنها آرایش زندگی پست می باشد و لذتهای دنیوی برای امتحان کفار است روزی خدای تو بهتر و همیشگی است».
پاسخ: شما فرض کنید که مقصود از «رزق» در این آیه فقط روزی اخروی است(در صورتی که احتمال دارد مراد اعم باشد) ولی این آیه چه ارتباط به آیه مورد بحث دارد؟ آیا مجرد اینکه کلمه «رزق» در این جا در روزی اخروی به کار رفته، دلیل می شود که مقصود از «خیرالرازقین» در آیه مورد بحث، همان روزی دهنده «اخروی» باشد اگر مثلا یک جا لفظ «رزق» در روز اخروی به کار رفته، در برابر آن ده جای دیگر همین لفظ در روزی دنیوی استعمال شده است، چرا این یک آیه قرینه باشد اما آن ده آیه دیگر قرینه نباشد، شما برای اطمینان به آیه های یاد شده در زیر مراجعه فرمائید:
آیه های: (60، بقره)، (32، اعراف)، (59، یونس)، (26، رعد)، (71، نحل)، (30، اسراء)، (82، قصص)، (17، عنکبوت)، (37، روم)، (24 و 39، سباء)، (52، زمر)، (12، شوری)، (5، جاثیه) و... اینها مواردی است که کلمه «رزق» در آنها به طور عموم و یا خصوص در روزی دنیوی به کار رفته است و هرگاه بنا شود که آن گروه از کلماتی را که از نظر ماده با این کلمه مشترکند و از نظر هیئت مختلف هستند نیز به حساب بیاوریم، رقم خیلی بالاتر می رود و چه بسا در قرآن کلماتی داریم که به هیئت های: «رزقاً، رزقکم، رزقها و...» وارد شده اند، که مقصود از آنها روزی دنیوی است در این صورت چرا نویسنده تفسیر این آیات را نادیده گرفته است؟
آری چیزی که سبب شده که آیه مورد بحث را به آن آیه قیاس کند وجود لفظ «خیر» در هر دو آیه است، در صورتی که «خیر» در آیه: «خیر الرازقین» از اوصاف رازق است و در آیه: «و رزق ربک خیر» از اوصاف خود رزق است و با این فرق، مقایسه ابداً معنا ندارد.
وانگهی موقعی باید آیه را با آیه دیگر تفسیر نمود که در آیه اول، اجمالی در کار باشد، در صورتی که مفاد آیه با آن همه قرائن به ضمیمه شأن نزول آیه کامل است و می رساند که روزی دنیوی به طریق خصوص یا عموم در آیه مورد بحث داخل است، دیگر چه نیازی به آیه دیگر داریم؟
خلاصه: هرگاه شما این دو آیه را به دست اهل زبان بدهید هیچ گاه یکی را وسیله فهم دیگری قرار نمی دهد، و روی جهاتی که گفته شد، ما حق نداریم در فهم ظواهر آیات از دائره فهم عمومی گام فراتر بگذاریم.

استدلال دیگر نویسنده:

لفظ «خیر الرازقین» در آیه (58، حج) به هیچ عنوان نمی توان آن را بر رزق دنیوی حمل نمود از این لحاظ باید آیه مورد بحث را هم بر همان حمل نمود اینک آیه:
(وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌).
«آنان که در راه خدا مهاجرت کرده و به قتل رسیده یا مرده اند البته خداوند به ایشان روزی خوبی خواهد داد و راستی خدا بهترین روزی دهندگان است».

پاسخ:

هرگاه مقصود از «خیر الرازقین» در آیه یاد شده همان است که او می گوید، ولی در قرآن مواردی داریم که همین لفظ در روزهای دنیوی به کار رفته است، چطور شد که وی آنها را نادیده گرفته است، اینک موارد آن:
1- حضرت عیسی (علیه السلام) هنگامی که از خداوند مائده آسمانی برای خود و حواریون طلبید، چنین گفت:
(ربنا انزل علینا مائدة من السماء... وارزقنا و انت خیر الرازقین)
(مائده، آیه 114)
«پروردگارا از آسمان برای ما مائده ای فرود آر و برای ما روزی بده، و تو بهترین روزی دهندگان هستی».
2- (أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَرَاجُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌)
(مؤمنون، آیه 72)
«آیا از آنها مزد طلب می کنی و اجر پروردگار تو بهتر است، و او بهترین روزی دهندگان است».
به طور مسلم مقصود از جمله «خیرالرازقین» خصوص دنیوی و یا عموم روزی ها است، و نمی توان آیه را فقط بر خصوص روزی های اخروی حمل نمود، زیرا مقصود از آیه تأمین خاطر مخاطب است که از آنها مزدی طلب نکند، و برای تأمین فکر مخاطب باید بگوید که من متکفل زندگی توأم و روزی دهنده دنیوی و اخروی تو هستم، دیگر از آنها مزد دنیوی طلب مکن، و هرگاه هدف تنها روزی اخروی باشد، در این صورت، نهی «لاتسئل» بی دلیل خواهد بود.
3- (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ... وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌ ) (سباء، آیه 39)
«بگو پروردگار من هر کسی را بخواهد توسعه می دهد، و او بهترین روزی دهندگان است».
ناگفته پیدا است مقصود، از «رزق» در آغاز آیه، روزی دنیوی است هرگاه بگوئیم هدف اعم از روزی دنیوی و اخروی است باز صحیح است زیرا قبل از آن جمله: (وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌) «هر چه در راه خدا بدهید او عوض آن را می دهد» وارد شده است.

پی نوشت ها :

1- مربوط به مطلب 80 از کتاب «تفسیر آیات مشکله» ص 269 – 270.
2- مجمع البیان ج 5، ص 287 و الدرالمنثور، ج 6، ص 221.

منبع :سبحانی، جعفر (1387)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.