شوکی به نام تغییر لباس

از سال های دور مساله پوشش و اینکه ایرانیان چه لباسی و چگونه بر تن کنند از مشکلا ت اساسی و مشغولیت های مهم حکومت ایران به شمار می آمد. به گواهی اسناد، اولین قانون رسمی و همگانی مربوط به پوشیدن لباس که مردم را مجبور می کرد مطابق میل دولتیان پوشش خود را انتخاب کنند در ابتدای حکومت رضاشاه و در دی ماه ۱۳۰۷ به ثبت رسیده است.
تغییر لباس از مردان آغاز شد و هفت سال بعد با ماجرای کشف حجاب، زنان را هم شامل گشت، ولی در قدم اول این مهم بود که لباس های بلند و گشاد ایرانیان چگونه تبدیل به کت وشلوار مورد پسند پهلوی شود یا کلا ه نمدی چگونه به کلا ه پهلوی تغییر کند.
قانون مورد نیاز در مجلس شورای ملی به تصویب رسید و طی آن مقرر شد <تمامی اتباع ذکور ایران که به موجب مشاغل دولتی دارای لباس مخصوص نیستند مکلف هستند که ملبس به لباس متحدالشکل بشوند> و آن دسته از کارکنان دولت نیز که به هنگام خدمت از لباس مخصوص استفاده می کنند. (مثلا قضات) باید در خارج از محل کار خود از لباس یکسان بهره گیرند.
لباس روحانیان مسلمان مانند روحانیان دیگر ادیان با مردم عادی تفاوت دارد. از این جهت در ماده دوم این قانون هشت گروه از پوشیدن لباس یکسان معاف شناخه شدند.
۱) مجتهدین مجاز از مراجع تقلید مسلم که اشتغال به امور روحانی داشته باشند
۲) مراجع امور شرعیه دهات و قصبات
۳) مفتیان اهل سنت که اجازه فتوا داشته باشند
۴) پیشنمازان دارای محراب
۵) محدثین که از طرف مجتهدین (گروه یک) اجازه روایت داشته باشند
۶) مدرسین فقه و اصول و حکمت
۷) روحانیان ایرانی غیرمسلمان.
طبیعی بود که بدون اعمال زور کسی به این قانون اعتنا نخواهد کرد، از این رو در ماده سوم <متخلفین در صورتی که شهرنشین باشند به جزای نقدی از یک تا پنج تومان یا حبس از یک تا هفت روز و اگر شهرنشین نباشند به حبس از یک تا هفت روز محکوم خواهند شد. وجوه جرائم ماخوذه از اجرای این ماده در هر محل توسط بلدیه آنجا مخصوص تهیه لباس متحدالشکل برای مساکین (نیازمندان) خواهد بود.
طبق ماده چهارم نیز اجرا قانون در شهرها از اول فروردین ۱۳۰۸ و خارج از شهرها نهایتا قبل از فروردین ۱۳۰۹ آغاز می شود.
یک ماه بعد در بهمن ماه ۱۳۰۷ آیین نامه اجرایی لباس متحدالشکل در دولت به تصویب رسید. این آیین نامه شامل ۲۰ ماده بود که ۷ ماده اول جزئیات لباس و مابقی جزئیات موارد استثناء را مشخص می کرد. ماده اول لباس پهلوی را به این شکل شرح می داد کلا ه پهلوی و اقسام لباس کوتاه اعم از نیم تنه، یقه عربی یا یقه برگردان و پیراهن و غیره و شلوار اعم از بلند یا کوتاه یا مچ پیچ دار> ماده دوم بستن شال را ممنوع اعلا م می کرد و به این شکل یکی از ابزارهای مهم حمل پول و انواع خرده ریز از دسترس مردم خارج می شد. مواد سه و چهار نوع بالا پوش را به پالتو و کلا ه را به شکل و رنگ مشخص شده محدود می کرد. ماده پنجم مخصوص اولیایی بود که باید پسران بالغ خود را به لباس یکسان درمی آوردند. در مواد ۶ و ۷ به شوفرها، مکانیک ها، آهنگران، شکارچیان و کارگران اجازه داده می شد از کلا ه یا پیشبند مناسب حرفه خود البته فقط در حین کار استفاده کنند. ۱
به محض اجرای قانون مشکلا ت بروز کردند. گروهی از موارد استثنا باید مجوز روحانیت خود را ارائه می کردند و از این جهت که حاج شیخ عبدالکریم حائری در آن روزگار مرجعیت بزرگ شیعیان را برعهده داشتند، تایید ایشان مهم ترین مجوز به حساب می آمد. این نامه یکی از تاییدات فوق است <حضور مبارک حضرت آیت ا... آقای حاج شیخ عبدالکریم دام ظله العالی. چنانچه جناب مستطاب حجت الا سلا م آقای آقاسیدعلی نجف آبادی را که مقیم اصفهان هستند و مشغول تدریس می باشند مجتهد می دانید دو کلمه ای مرقوم فرمایید که محل لزوم است. دام ا... ایام افاضاتکم.
بسم ا... الرحمن الرحیم. احقر جناب آقای معظم له را به نحو یقین مجتهد می دانم و تعجب است که اجتهاد جناب ایشان مورد شبه شده است و محتاج به تصدیق این ضعیف گردیده، کثرا...امثاله من المسلمین به حق محمد و آله الطاهرین. الا حقر عبدالکریم الحایری.>۲ دسته دیگری از موارد استثناء هم که به امامت جماعات، اشتغال داشتند می توانستند از لباس روحانی استفاده کنند ولی در مورد طلا ب تنها <تصدیق طلبگی> صادر شده از سوی وزارت معارف کاربردداشت.
وزارت معارف هم آیین نامه برگزاری امتحانات و صدور تصدیق را در اسفندماه معین کرد و به این صورت دستگاه اداری گسترده ای برای اجرای قانون لباس فراهم شد. از طرف دیگر مراجعه مکرر به آیت ا... حاج شیخ عبدالکریم حائری ایشان را که مشغول امور دینی و اداره حوزه علمیه بودند دچار زحمت ساخت.
دولت برای توجیه کار خود دلا یل متعددی ارائه می کرد و سعی داشت به نحوی نظر مثبت علما را جلب کند. مخبرالسلطنه هدایت در کتاب خاطرات خود می نویسد: <لباس اهل علم را مردم عادی هم می پوشیدند و بسیاری حرمت نگه نداشته آن را لباس فقر و بهانه گدایی قرارداده بودند. [بعد از اجرای قانون] آنهایی که لباس را ممر معیشت خود قرار داده بودند از میان خواهند رفت و می ماند محصل و روحانی حقیقی که فقط برای دین به تحصیل علوم دینیه اشتغال خواهند داشت. ۳
البته روحانیان در صحت این ادعا و صداقت مجریان تردید داشتند. مخصوصا که مدت زیادی از برخوردهای دستگاه رضاخانی با روحانیت نمی گذشت. حدود یک سال پیش از قانون لباس یکسان، علما در قم به ریاست حاج آقا نورا... اصفهانی تجمع کرده بودند تا به قانون نظام وظیفه اعتراض کنند. درست در اولین روز سال ۱۳۰۷ نیز ماجرای ورود خانواده سلطنتی به حرم حضرت معصومه، اعتراض حاج شیخ محمد بافقی و یورش نظامیان همراه رضاشاه به حرم اتفاق افتاده بود. ظاهرا در این ماجرا رضاشاه پرهیزی از برخورد شدیدتر با روحانیان نداشت ولی آیت ا... حائری با کنترل احساسات مردمی دستاویز لا زم را به او نداد و مانع یک سرکوب گسترده شد. چند ماه قبل از قانون لباس در مهرماه ۱۳۰۷ نیز روحانی سیاسی صاحب نام سیدحسن مدرس دستگیر و تبعید شده بود. با مرور این وقایع مشخص می شود که حکومت پهلوی از بابت نظم بخشیدن به لباس روحانی دغدغه ای نداشت و تنها در پی اعمال نظر خود به جامعه بود.
مشکل دوم اعتراضات مردم بود که اعمال سلیقه دولتی را نمی پسندیدند. تعدادی از اسناد دولتی نشان می دهد که اجرای قانون لباس یکسان با چه کاستی ها و برخوردهایی همراه بوده است. نامه فرماندار جهرم به استانداری فارس در تاریخ دوم فروردین ماه ۱۳۰۸ نشان می دهد که ...< تا اینکه اعلا ن دولت هم رسید و چند روز قبل منتشر نمود، به مجرد انتشار اعلا ن شب همان روز مقداری از اعلا نات دولتی پاره شده و شب نامه های متعدد... که مبتنی بر قتل اجزای ادارات دولتی است که یک نفر از شما را باقی نخواهیم گذاشت. مخصوصا از سه روز قبل عده ای از اهالی... کلا ه سابق به سر گذارده اند... تا امروز صبح که مشاهده شد عده کثیری از اهالی با قبا و شال های نودوخته الوان و عبای ملبس شده و مخصوصا از درب ادارات دولتی عبور می نمایند... عصر همین روز عده زیادی مرد و زن و بچه که بعضی از اشرار محلی مسلح و غیرمسلح ضمیمه آنها بوده با فریادهای حیدر حیدر به ادرات دولتی حمله ور شده و از سنگرهای اطراف ... شروع به شلیک به طرف اداره حکومتی و امنیه کردند... ضمنا شنیده می شود از طرف اشرار ۲ نفر به خارج جهرم رفته و تصور می رود برای استمداد رفته باشند و با وضع حالیه و مشاهده اسلحه در دست اشرار محلی بدون اعزام نیروی مکفی... ادارات دولتی امنیت ندارند ۴ و در بندر لنگه پس از گذشت یک سال <ظرف یک هفته تمام اهالی که تبدیل لباس نموده بودند مجددا لباس منحوس سابق را پوشیدند. شنیدم یکی از آن سه چهار نفر متعصب که محمد بهزاد است برای اینکه سال گذشته احمد پسرش لباس پهلوی پوشیده او را از اولا دی خود خارج نموده و هنوز هم می گوید این اولا د من نیست عجم است.> ۵ در بعضی نقاط نیز عدم گسترش لباس یکسان تنها به دلیل فقر و ناتوانی بود. عرض حالی که به مهر و امضای جمعی از اهالی بانه تهیه شده است نشان می دهد: <ما ... اهالی بانه موقع حرب بین الملل پامال زیرپای قشون اجانب شده تنها دست بچه و عیال را گرفته ... به اطراف و اکناف متفرق شدیم با همان آوارگی دچار قحطی شده صدی ده باقی نماندیم بقیه السیفی که مانده محبت آب و خاک به وطن دعوت نموده... غیرت ایرانیت دامنگیر، به هزارجان کندن هر یک گوشه ای برای سکونت فراهم آورده... آنچه ثروت داشتیم به افتخار فدای دولت متبوعه و وطن عزیز نمودیم...> در ادامه این نامه با ذکر تمایل به تغییر لباس از وزارت کشور و فرماندار می خواهند تا حداقل تا پایان سال ۱۳۰۸ به آنها مهلت داده شود.۶ اسناد باقیمانده نشان می دهد در شهرهای بزرگ ماموران دولتی موفق شدند قوانین را تا حدی به اجرا در بیاورند، ولی شهرستان ها و مخصوصا شهرهای کوچک و روستاها کاملا از دسترس قانون دورمانده اند. حتی در شهرهای بزرگ هم حذف عبا و قبا از لباس سادات معمرین و آنهایی که بنا به سنت و عادت آن را به تن می کردند چندان آسان نبود خصوصا که برخی از این افراد کهنسال قادر نبودند زندگی خود را با قوانین دولتی تطابق دهند.
تا سال ها بعد مساله لباس پهلوی یکی از موضوعات مکاتبات رسمی بود و وزارت داخله و اداره نظمیه قسمتی از وقت خود را به این کار اختصاص می دادند.
وزیر داخله همایون سیاح در آذرماه ۱۳۱۴ در مورد استان خراسان می نویسد: <مطابق راپرت هایی که می رسد معلوم می شود در اثر غفلت مامورین قانون البسه متحدالشکل با وجود اینکه هفت سال از تاریخ تصویب آن می گذرد هنوز کاملا در ایالا ت و ولا یات مخصوصا در قراء و قصبات اجرا نشده. هنوز مردم برخلا ف مقررات قانون در عوض پالتو، عبا استعمال کرده و لباده و قبا و لباس های بلند با شال کمر معمول است. ۷
در همین سال و زمانی که هنوز لباس متحدالشکل در تمام ایران رواج نیافته بود رضاخان به این نتیجه رسید که برای پیشرفت کشور باید زنان را مجبور به برداشتن حجاب کرد. ۱۷ دی ماه ۱۳۱۴ در جریان جشن دانشرای عالی کشف حجاب علنی شد و پاسبان ها به خیابان ها آمدند تا زنان را وادار کنند مطابق قانون جدید لباس بپوشند و ماجرای پوشش مردم ادامه پیدا کرد.
منابع:
۱- سیاست و لباس- سازمان اسناد ملی ایران صفحه ۳
۲- همان صفحه ۱۳
۳- مهدی‌قلی هدایت خاطرات و خطرات صفحه ۳۸۲
۴- سیاست و لباس صفحه ۱۹۰
۵- همان صفحه ۹۰
۶- همان صفحه ۲۱۳
۷- همان صفحه ۱۶۹