راهکارهای تحول در علوم انسانی

واقعیت این است که تحولات گسترده و بنیادین ناشی از انقلاب اسلامی، در همه ی عرصه ها نیازمند بازخوانی و بازسازی است. انقلاب اسلامی، توجه ویژه ای را به علوم انسانی معطوف کرد و بعد از پیروزی انقلاب، در عرصه ی تحول در علوم انسانی، با عناوینی چون اصلاح دانشگاه ها، اسلامی شدن دانشگاه ها، اسلامی شدن علوم، بومی کردن علوم، تحول علوم و بازنگری در علوم انسانی مواجه شدیم و نظریات چندی در باب اسلامی سازی علوم انسانی مطرح شد. مع الوصف با همه ی دغدغه ها و تأکیدات و پیگیری هایی که به عمل آمد، این مهم در عمل محقق نشد. تأکیدات اخیر مقام معظم رهبری بر ضرورت بازنگری در علوم انسانی و تهیه ی نقشه ی جامع علوم انسانی، مجدداً این مهم را به عنوان مسئله ی اساسی مطرح ساخت؛ زیرا از یک طرف مهندسی و مدیریت تمدن اسلامی، جز به مدد علوم انسانی امکان پذیر نیست و از طرف دیگر، علوم انسانی رسمیت یافته در دانشگاه ها فاقد مبانی اسلامی است. همچنین علوم انسانی تولدیافته در حوزه های علمیه، مجموعه ی توصیفات کلی، فردی و غیرکاربردی با گرایش اسلامی است که کفایت لازم برای مهندسی تمدن اسلامی را ندارد. بنابراین در حوزه ی این علوم، نیازمند تحول جدی هستیم. قبل از ورود به بحث، لازم است معنای دو مفهوم علوم انسانی و تحول را مشخص نمود.

نگاهی به مفهوم علوم انسانی

مقصود از علوم انسانی شاخه ای از علوم است که در مقابل علوم طبیعی، از زوایای گوناگون پیرامون انسان و روابط انسانی تأمل می کند و به نوعی، زیربنای همه ی علوم تجربی و فنی است و مقدمه ی فهم نیازهای مادی و معنوی بشری تلقی می شود. به نظر می رسد قلمرو مفهومی علوم انسانی از چند منظر قابل تحدید و تعریف است.
یکی از این مناظر، روشی است که روش این علوم را همانند روش علوم تجربی می داند که در این صورت، علوم انسانی شامل علومی مانند روان شناسی، علوم سیاسی، جامعه شناسی و علوم تربیتی می شود و دانش هایی نظیر حقوق، اخلاق، فلسفه و سایر علوم انتزاعی از دایره ی این علوم خارج می شوند، ‌زیرا روش آن ها تجربی نیست. طرفداران این دیدگاه، علوم انسانی را به مثابه ی انسان شناسی تجربی، نه انسان شناسی به معنای عام تلقی می کنند.
از منظر دیگر، برخی از متفکران معنای علوم انسانی را بسیار گسترده می دانند؛ به طوری که شامل علومی مانند اقتصاد، جامعه شناسی، انسان شناسی، جغرافیا، قوم شناسی، زبان شناسی، تاریخ و سیاست می شود. سومین منظر این است که گاهی علوم انسانی معادل علوم اجتماعی تلقی شده است؛ با این توجیه که تمایز ماهوی میان علوم اجتماعی و علوم انسانی وجود ندارد، ‌زیرا پدیده های اجتماعی به همه ی خصوصیات انسانی، ‌حتی فرآیندهای روانی فیزیولوژیک وابسته اند و در مقابل، همه ی علوم انسانی از جهت معینی اجتماعی است. در برخی از دانشگاه های غرب، عبارت علوم انسانی معمولاً شامل هسته ای علمی مرکب از روان شناسی، جامعه شناسی و انسان شناسی می شود و گاهی زبان شناسی و تاریخ را به آن می افزایند.

علوم انسانی در ایران

ضرورت درونی سازی ارزش های انقلاب اسلامی در ساختارهای آموزشی و پژوهشی کشور در قالب انقلاب فرهنگی و در راستای تمدن سازی اسلامی ایرانی در باب علوم انسانی، که در ساخت تمدن بومی و اسلامی، ‌نقش دارند، تاکنون در قالب مفاهیم اساسی زیر مطرح شده اند:
انقلاب فرهنگی
اسلامی شدن (یا اسلامی سازی) علوم
بومی کردن علم
بازنگری(یا اصلاح) در علوم انسانی
تحول در علوم انسانی
این مفاهیم هرکدام به بُعدی از ابعاد تغییر در علوم انسانی اشاره دارند. اسلامی شدن ناظر به این واقعیت است که علوم انسانی باید مطابق همه ی ارزش های انقلاب اسلامی، هویتی اسلامی و منبعث از دین داشته باشد؛ در حالی که اسلامی سازی به نوعی بومی سازی ارزشی اشاره دارد. مفهوم بومی سازی، عنوان عامی است که مقصود از آن، استفاده از همه ی علوم انسانی موجود در دنیای امروز و استخدام آن ها برحسب شرایط اقلیمی و ارزشی و ضرورت های زندگی ملی است. شاید به دلیل موانعی که در باب بومی سازی وجود دارد، مفهوم بازنگری و اصلاح علوم انسانی ایجاد شده است که مقصود از آن این است که چون علوم غربی همواره منطبق با فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی نیستند، با اصلاح و بازنگری، ‌منطبق بر نیازهای بومی شوند.
با طی این مراحل و یأس از اصلاح علوم انسانی در آغاز انقلاب اسلامی توسط امام خمینی(ره)، مفهوم زیبای «انقلاب فرهنگی» متداول شد و مقصود از آن، دگرگون ساختن علوم انسانی موجود و تولید و بازآفرینی علوم انسانی جدید بود. متأسفانه به رغم تلاش های فراوان، این ایده هرگز محقق نشد تا آنکه در دوره ی جدید، مفهوم «تحول در علوم انسانی» با تأکید مقام معظم رهبری مطرح گردید که مراد از آن، اعم از همه ی مفاهیم قبلی است. به این معنا که برخی از علوم باید بومی سازی شوند و برخی باید دگرگون شوند و به جای آن ها، دانش اسلامی تولید شود. در برخی از علوم، باید مبانی آن ها اسلامی گردد و به اصطلاح اسلامی سازی و منطبق با نیاز جامعه ی اسلامی استخدام شوند.

پیشینه ی مباحث تحول در علوم انسانی

در جهان غرب، این رویکرد به علوم انسانی، سابقه ای طولانی دارد و به دهه های پایانی سده ی هفدهم برمی گردد. داستان جدایی این علوم از علوم طبیعی، در اوایل سده ی نوزدهم اتفاق افتاد. از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم تا نیمه ی قرن بیستم، با پیشرفت علوم تجربی و تبلیغات دامنه دار پیروان نهضت روشنگری، علوم انسانی از علوم تجربی جدا شد و علوم تجربی، هم در موضوع و هم در روش و هدف، الگوی دانش ها به شمار آمد و تمام رفتارهای روحی و عملی بشر، به نحوی موضوع تحقیق و پژوهش این علوم قرار گرفت و این خود منشأ بحران علوم انسانی در غرب شد.
اما در ایران بعد از انقلاب اسلامی، رویکرد نوینی به تحول در علوم انسانی به وجود آمد و تبدیل به موضوعی شد که در طول 33 سال گذشته، دغدغه ی ذهنی بسیاری از متفکران بوده است. هرچند اقداماتی صورت گرفته است، اما به دلیل اهمیت موضوع و ضرورت آن، ‌باید به طور مستمر این بحث در مرکز توجه باشد تا به غنای کامل برسد.

مهم ترین راهکارها و روش های اصلاح وضع فعلی علوم انسانی

بسیاری از شاخه های علوم انسانی موجود، متناسب با فضای فرهنگی انقلاب اسلامی و پیشینه ی تاریخی ایران اسلامی و ناظر به نیازها و گرفتارهای جامعه ی اسلامی نیست و برای رفع این معضل، به نظر سه راهکار اساسی وجود دارد:

1. تأسیس دانش های اسلامی و تولید دانش جدید در جامعه ی اسلامی

جامعه ی ایران، جامعه ای اسلامی است و قانون اساسی آن، بر مبنای اسلام تنظیم شده است و بدین ترتیب، مبنای رفتار و تعامل و سیاست های آن باید اسلامی باشد. بنابراین انسان مسلمان، باید بر مبنای آموزه های اسلامی رفتار کند و برای این منظور، باید آموزه های دینی را به دانشی با سامانه ی معرفتی و دیسیپلین خاص تبدیل کرد. علوم انسانی غیر از علوم طبیعی و حتی برخی از علوم تجربی است. در علوم طبیعی و تجربی، می توان از دستاورد بشری و از تجربه ی انسان های دیگر، ولو اینکه در تاریخ و تمدن و مکتب دیگری هم باشند، استفاده کرد؛ اما در علوم انسانی، مبانی و پیش فرض ها، علایق و آرمان ها و حتی زیست انسانی را نمی توان در ماهیت و هویت این علوم، نادیده گرفت.
سیاست هر ملتی مجموعه ای از رفتارها، کنش ها و واکنش هایی است که همان انسان ها در زندگی شان تجربه کرده اند و تجربه ی آن ها غیر از یک تجربه ی یک ملت دیگر است؛‌چه به صورت طولی و تاریخی و چه به صورت عرضی. جهت روشن شدن بحث، مثالی از علم سیاست را می توان طرح کرد. از چند هزار سال پیش، فیلسوفان یونانی، بالاتفاق دمکراسی را بدترین شکل حکومت معرفی کردند و این مسئله بخشی از علوم انسانی آن ها بود. به عبارت دیگر، نوع هستی شناختی و انسان شناختی ارسطویی و افلاطونی با دمکراسی مخالف بود و آن ها نمی توانستند به این شیوه ی مملکت داری رأی دهند، اما در چرخش های تاریخی وارثان غربی آن ها، به دلیل تغییر در پیش فرض ها و رویکرد هستی شناختی و انسان شناختی خود، همان دمکراسی بد را به عنوان بهترین شکل و ساختار برای حکومت و رفتار سیاسی و اجتماعی قبول کردند.
در حال حاضر بسیار روشن است که غرب امروز نمی تواند با علوم سیاسی قدیم خود و یونان باستان زندگی کند؛ همانطور که قدما نمی توانستند بر مبنای علوم سیاسی و تجربه ی دوره ی مدرن زندگی کنند و این تجربه در همه ی دنیا مرسوم است. در ایران، امروز دیگر رویکرد سیاسی پادشاهی، فره ایزدی، ظل اللهی و موروثی بودن حکومت پادشاهی موردقبول نیست، در حالی که در گذشته ی تاریخ ما، این موارد جزء مسلمات سیاست بوده است و گذشتگان ما نمی توانستند به عنوان مثال، نظام مردم سالاری دینی را بپذیرند.
از طرف دیگر، باید توجه داشت که علوم انسانی خصلت بین المللی و جهانی با پذیرش تکثرات موجود را ندارد. به عنوان نمونه، آیا غرب می تواند حکومت خود را براساس مردم سالاری دینی بنا کند؟ آیا تجربه ی سیاسی موجود در اکثر کشورهای اسلامی، مانند حکومت های به سبک خلافت و سلطنت تاریخی و تمدنی اسلامی، قابل انتقال به غرب هست؟ به طور قطع، پاسخ منفی است؛ ‌زیرا با پیش فرض ها، مبانی، اصول و نوع انسان شناختی آن ها متفاوت است.
به طور متقابل، کشورهای اسلامی نیز نمی توانند تجربه ی رفتار سیاسی غرب را مبنای رفتار خود قرار دهند، ‌زیرا با مبانی آن ها متفاوت است. بنابراین برای اداره ی زندگی بومی و منطبق با زیست محلی و باورداشت های ملی در هر کشوری، نیاز به علوم انسانی خاص آنجا وجود دارد و باید این علوم تولید شوند. پس باید همه دانش های انسانی موردنیاز خود را براساس پیش فرض های خود تولید کنیم. به عبارت دیگر، مهم ترین راهکار در حل بحران موجود در علوم انسانی در جهان اسلام و ایران، ورود به عرصه ی تولید دانش دینی و بسط، توسعه و تعمیق علوم اسلامی موجود است که البته از طریق نهضت نظریه پردازی و نوآوری امکان پذیر خواهد بود.

2. اسلامی سازی علوم انسانی

دومین راهکار اصلاح علوم انسانی، اسلامی سازی این علوم است. براین اساس، باید گفت برخی از علوم یا موضوعات و مسائل علمی به گونه ای است که قابل بازنگری و بازسازی است و با دست کاری در مبانی یا مبادی آن، می توان آن را به گونه ی دیگری بازتولید کرد. در این زمینه، ‌دیدگاه های مختلفی در بین متفکران مسلمان شکل گرفته است که باید به آن ها توجه شود.

3. بومی سازی علوم انسانی

سومین راهکار اصلاح و تحول در علوم انسانی، بومی سازی این علوم است. بومی سازی بدان معنی است که هر جامعه ای متناسب با بوم و نیاز خویش، دانش را به استخدام دربیاورد. پس به طور طبیعی، جامعه ی اسلامی متناسب با نیاز و پیش فرض های خودش، باید دانش بشری را بومی نماید. گاهی ممکن است بومی سازی اعم از اسلامی سازی تلقی شود، زیرا فرض بر این گذاشته می شود که همه ی نیازها و ضرورت ها ناشی از دین نیست و مجموعه ای از نیازهای علمی وجود دارد که تنها علمی است که البته این مسئله قابل تأمل است. برخی دیگر نیز بازنگری و تحول در علوم انسانی را عمدتاً از مجرای بومی سازی علوم دنبال می کنند و اسلامی سازی را زیر مجموعه ی بومی سازی می دانند. طرح کنندگان بومی سازی علم، این مفهوم را در مقابل خودباختگی ذهنی طرح کرده اند.
روحیه ی خودباختگی در مواردی مانند ضعف نوآوری و طرح مسائل اصیل، تقلید مطلق و رویارویی غیرنقادانه با علم و متناسب نبودن علم با مسائل جامعه ی بومی مطرح می شود. از این رو، مفهوم بومی کردن علوم در ایران به معنای شکل گیری علوم در فضای فرهنگی انقلاب اسلامی و پیشینه ی تاریخی ایران اسلامی است؛ به گونه ای که مسائل مطرح در این علم، ناظر به نیازها و گرفتارهایی باشد که پاسخ به آن ها دغدغه ی خاطر نظریه پردازان جامعه ی اسلامی است. در نتیجه، حرکت علم جهت حل مسائل جامعه ی ایران اسلامی است و تبیین علوم مربوط به آن، ضامن بومی شدن آن علم خواهد بود. بنابراین هرگز نمی توان علوم وارداتی را با مسائل بیگانه ای که به جوامع دیگری مربوط می شود، راه حلی مناسب برای برطرف کردن مشکلات خود دانست.
با توجه به آنچه گفته شد، استفاده از علوم و دستاوردهای بشری، پس از ارزیابی فرهنگی و ارزشی و تولید دانش های جدید سازگار با مبانی معرفتی و ارزشی و خاستگاه اجتماعی فرهنگ خودی است. بنابراین شناخت مسائل جامعه، نقش مهمی در بومی شدن و تطبیق راه حل ها با فرهنگ و اثر بسزایی در نقش آفرینی علم در جامعه دارد. پس باید تأکید کرد که منظور از بومی سازی، طرد علم موجود نیست، بلکه مقصود آن است که اولاً بتوانیم با ابتکار عمل، دانش متناسب با زندگی امروز را از درون فرهنگ، تمدن و تاریخ اسلامی و بومی خود، بازسازی و بازتولید نماییم و ثانیاً از آنجا که تجربه های علمی موجود با فرهنگ و نیازهای تمامی بشر تناسب کافی ندارند، مفاهیم، فرضیه ها و مبانی غربی باید تصحیح و تعدیل و بر مبنای نیازها، ‌ضرورت ها و پیش فرض ها بازسازی و بومی سازی شوند.

دیدگاه های موجود درباره ی علوم انسانی اسلامی

در میان اهل نظر، در باب امکان و وقوع علم دینی و مفهوم و ماهیت آن، بحث های زیاد و نظرات گوناگونی ارائه شده است. در حالی که عده ای منکر امکان و وجود علم دینی هستند، ‌در مقابل، عده ای بر وجود آن اصرار می ورزند و گروه اخیر، با رویکردهای مختلف و با نشانه هایی که در دین یافته اند، به تبیین علم دینی موردنظر خود اقدام کرده اند. آن ها معتقدند دین علاوه بر اینکه مشوّق فراگیری علوم است، ‌خطوط کلی و قواعد عام علوم را نیز فراهم می کند و مبانی جامع بسیاری از علوم تجربی، صنعتی، نظامی و مانند آن را تعلیم می دهد. همچنین همان طور که با استمداد از قواعد عقلی و قوانین عقلانی، بعضی از نصوص دینی، مورد بحث علم اصول قرار گرفته است تا کلید فهم متون فقهی شود، لازم است با همان ابزار، برخی از نصوص دینی دیگر که به عنوان ابزار شناخت عالم و آدم صادر شده اند، محور بحث و فحص قرار گیرد و ابزار مناسب شناخت مجتهدانه ی علوم دیگر تبیین شود.
به عبارت دیگر، همان طور که تعداد آموزه های محدودی با انضمام قواعد عقلی و عقلایی، زمینه ی پیدایش بخش های عظیمی از فقه و اصول فقه می شود، در سایر علوم انسانی نیز می توان با تحقیق و عمق ورزی و ژرف کاوی در روایات و آیات مربوطه، مجموعه های معرفتی را پیرامون موضوعات دیگر فراهم آورد. استنباطی بودن این گونه فروع، مانع دینی بودن آن ها نیست؛ زیرا معیار دینی بودن آن ها، به ذکر تفصیلی در متون دینی نیست؛ بلکه استنباط از اصول متقن اسلامی در اسلامی بودن استنباطات، کفایت می کند. برخی از مدعیات این رویکرد به علم دینی عبارت است از:
1.علوم دینی به هر گونه علمی اطلاق می شود که برای جامعه ی اسلامی مفید و ضروری و در تمدن سازی اسلامی کارآمد باشد.
2.برخی با توسعه ی معانی علم دینی، ‌‌آن را بر علوم طبیعی و انسانی نیز منطبق کرده اند و معتقدند علوم مدرن را هم از منابع دینی می توان استخراج کرد.
3. عده ای با این تفسیر که قرآن بیانگر هر چیزی است و نیز هیچ تر و خشکی در عالم وجود ندارد، مگر اینکه در قرآن باشد، بر این باورند که تمام علوم موردنیاز بشر را می توان از قرآن و سنت استخراج کرد.
4. برخی بر این باورند که اولاً کلیات و اصول و نیز برخی از جزئیات علوم طبیعی و انسانی، همانند کلیات و اصول دانش های کلام و فقه و اخلاق، در متون دینی وجود دارند که با عنصر اجتهاد می توان از آن کلیات و اصول، سایر جزئیات و فروعات را استنباط کرد. ثانیاً عقل، ‌همانند نقل دینی، یکی از منابع اثباتی دین به شمار می آید. بنابراین، عقل به مثابه ی منبع دینی و به معنای عقل قطعی برهانی و عقل اطمینان آور تجربی نزد شارع مقدس حجیت و اعتبار دارد و دستاورد آن را می توان دینی نامید.
5.برخی دیگر بر این باورند که علوم موردنیاز واقعی بشر در متون دینی آمده است و قابلیت استخراج هم دارد و بشر نیز می تواند آن ها را به دست بیاورد. چون علوم مدرن و جدید غربی، از نظر دین اسلام مردود شمرده می شوند و نیازهای غیرواقعی و کاذب اند، باید آن ها را دور انداخت و از آن ها فاصله گرفت.
6.برخی نیز معتقدند که علم منحصر به آنچه از طریق تجربه ی حسی ثابت می شود، نیست، بلکه این مسئله کاملاً امکان پذیر است که از راه های دیگری غیر از تجربه ی حسی نیز اعتقاد یقینی و جزم به حقایق و واقعیت های موجود و ویژگی های وجودی آن ها حاصل شود و اعتقاد یقینی از هر طریقی حاصل شود، علم است؛ خواه از راه تجربه ی حسی باشد، خواه از هر طریق دیگری غیر از آن.
7.عده ای هم معتقدند علوم دینی به علومی اطلاق می شود که در فضای فرهنگ و تمدن جوامع اسلامی نضج و رشد یافته اند؛ مانند طب، ریاضیات، نجوم، فقه، کلام، فلسفه ی اسلامی و...
8.دیدگاه دیگر نیز بر این اعتقاد است که علم دینی بر دانشی اطلاق می شود که ارزش های اسلامی بر آن دانش تأثیر بگذارد. به باور معتقدین این دیدگاه، ‌مهم ترین نقشی که اسلام در نظریه ها و روش های عملی در دانشی مثل مدیریت ایفا می کند، از طریق تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت است. لذا از طریق مقایسه ی بین دو مدیر، که یکی از آن ها عمیقاً به ارزش های اسلامی پایبند است، ‌می توان به محتوای مدیریت اسلامی پی برد. به اعتقاد ما، اسلام دارای نظام ارزشی عمیق و گسترده و منسجمی است که مدیریت مدیران مسلمان را تحت تأثیر قرار می دهد و در روش های عملی آن ها اثر می گذارد و به حرکت آن ها جهت می دهد. این بزرگ ترین نقشی است که اسلام در مدیریت ایفا می کند و معنای صحیح «مدیریت اسلامی» نیز همین است.
9.ممکن است علم دینی به معنای استخراج گزاره های علوم طبیعی و انسانی تلقی نشود، ولی می توان با در نظر گرفتن و قرار دادن دین به منزله ی داور نهایی، به ارزیابی گزاره های علمی پرداخت؛ یعنی عالمان علوم تجربی، نتایج کار خود را به داوری دین بسپارند و در صورت عدم تعارض با گزاره های دینی، ‌آن ها را به عنوان علوم دینی پذیرا باشند.
10.علوم دینی عبارت از علوم طبیعی و انسانی است که با بهره گیری از باورها و آموزه های دینی تولید شوند؛ اما نه به این معنا که از متون دینی استخراج یا استنباط شوند، ‌بلکه به این معنا که آموزه ها و باورهای دینی در تولید انگیزه ها، ‌فرضیه ها، اهداف، جهت گیری، ‌مبانی متافیزیکی و غیرتجربی علوم طبیعی و انسانی تأثیر گذار باشند. دکتر گلشنی در مجموعه مباحث علم دینی، بر این باور است که باورهای دینی بر انگیزه ها و پیش فرض های دانشمندان، انتخاب آزمایش و گزینش مشاهدات، نظریه پردازی های علمی، گزینش ملاک های ارزیابی و نقد نظریات علمی، طرح نظریات علمی، تعبیر نظریات علمی و جهت دهی کاربرد علم مؤثر است.
11.برخی معتقد به دیدگاه روشی هستند و معتقدند که روش های علوم، دینی و غیردینی اند و روش شناسی علوم دینی، دینی و روش شناسی علوم سکولار، سکولار است. ادعای آن ها این است که دین، مدلی از روش شناسی کسب معرفت را در اختیار نهاده است که با این مدل می توان به علم دینی دست یافت. این روش که از دین قابل اصطیاد است، در عین حال که دینی است، عینیت بین الاذهانی نیز دارد؛ یعنی تجربه پذیر و قابلیت پیش بینی است.
حال با توجه به دیدگاه های مختلف در خصوص علم دینی، ‌به نظر می رسد مفهوم علوم انسانی اسلامی را باید در ترکیبی از این دیدگاه ها به دست آورد. موانع تحول در علوم انسانی بسیار زیاد است و می توان موانع روان شناختی، معرفتی و ارزشی را در این راستا برشمرد. باید توجه داشت که مجموعه ای از موانع به پیشینه های فرهنگی و تاریخی برمی گردد، ضمن آنکه بخشی از موانع نیز دارای جنبه های فنی است. اما باید توجه داشت که علی رغم وجود موانع بسیار، مهم این است یک ملت باور کند که باید بر مبنای علوم انسانی منبعث از مبانی و پیش فرض های خود حرکت نماید و اگر این باور پیدا شد، ‌گام اساسی برداشته شده است و در این مسیر باید در دانشگاه های ما این باور اساسی شکل گیرد و بر این اساس، حرکت انجام شود.
منبع مقاله: نشریه همشهری خردنامه، شماره 111.