ابن بیطار مالقی

تولد: مالاگا (مالِقِه)، اسپانیا، اواخر قرن ششم/ حدود 1190؛ وفات: 1248/646، دمشق

ابن بیطار احتمالاً از خاندان بیطار مالقه است که اطلاعات زیادی راجع به آنها در طبقات و زندگینامه های آن دوره موجود است. فرانچیسکو خاویر سیمونت(1) بر آن است که او اصل و نسب اسپانیایی - رومی دارد، ولی این حدس ثابت نشده است. ابن بیطار در اشبیلیه (سویل) درس خواند و در همانجا همراه با اساتیدش ابوالعباس نَباتی، عبدالله بن صالح و ابو الحجاج به گردآوری گیاهان دارویی پرداخت. این نکته هم از تحصیلات او روشن است که آثار غافِقی، زَهراوی، ادریسی و دیوسکوریدس(2) (دیوسقوریدس) و جالینوس را مطالعه می کرده است.
ابن بیطار در حدود سال 1220/617 به شرق مهاجرت کرد و از شمال آفریقا گذشت و احتمالاً از طریق دریا در سال 1224/621 به آسیای صغیر و سوریه رسید. سرانجام در قاهره رحل اقامت افکند و در آنجا سلطان اَیوبی المَلِکُ الکامل به او نام و منصب رئیس گیاهشناسان داد. وی این نام و منصب را در عهد جانشین این سلطان یعنی الملک الصالح نیز دارا بود. همچنین سفرهایی به عربستان، فلسطین، سوریه و بخشهایی از عراق کرد و در غالب این سفرها گروههایی از شاگردانش همراهش بودند. برجسته ترین همراه او ابن ابی اصیبعه بود، که شرح ستایش آمیزی در باب استاد در کتاب عیون خود نگاشته است.
کتاب المُغنی فی الادویهِ المفرَدَه او به ملک الصالح اهدا شده. این کتاب به معرفی داروهای ساده مفید برای امراض گوناگون پرداخته است. کتاب الجامع لِمُفرَدات الادویه و الاغذیه او که تدوین الفبایی دارد، هزار و چهارصد داروی حیوانی، گیاهی و معدنی را بر شمرده است. مولف در تدوین این کتاب بر مشاهدات خویش و صد و پنجاه صاحبنظر دیگر متکی بوده است که در میان آنها، جز کسانی که نام بردیم، رازی و ابن سینا نیز هست. کوشش و توفیق عمده ابن بیطار همانا نظم و نسق بخشیدن به کشفیاتی است که مسلمانان در طول قرون وسطی به عمل آورده اند، و در واقع سیصد تا چهارصد دارو بر هزار دارویی که از عهد باستان شناخته شده بود افزوده است. باید به تعلق خاطر او به مترادفات اشاره کرد (یعنی معادلهای اصطلاحات در عربی و فارسی، بربر، یونانی، لاتین و لهجه های عربی و زبانهای رومیایی که تا حدی از شرح اسماءُالعُقّار ابن میمون - که ترجمه اش کرده بود - اتخاذ شده است).
مایرهوف(3) و صُبحی در اصالت این اثر شک دارند و آن را انتحالی از دارونامه غافقی می انگارند که ابن بیطار بیش از دویست بار از آن نقل قول کرده است. اثبات این فرضیه دشوار است، چه مسئله حق مؤلف و مالکیت فکری و معنوی در قرون وسطای اسلامی با آنچه اکنون معمول است فرق داشته، و نیز از آنروی که اثر غافقی فقط در هیأت تلخیصی که ابوالفرج ابن العِبری از آن به عمل آورده باقی مانده است. الجامع تأثیر عظیمی بر دارونامه های شرق نزدیک اعم از داخل یا خارج جهان اسلامی نهاده، علی الخصوص بر داروشناس ارمنی: امیر دَولت. از سوی دیگر، تأثیرش در غرب کمتر بوده چرا که دوره نهضت ترجمه از عربی به لاتین در اواسط قرن سیزدهم متوقف شد. مع ذلک، آندره آ آلپاگو(4) از الجامع در اثر خویش که راجع به ابن سیناست استفاده کرده و بعدها مورد توجه عربشناسانی چون ویلیام پورتل(5) و آنتوان گالاند(6) قرار گرفته که محقق الخیرالذکر لاتین آن را همراه با ترجمه ملخصی از آن به فرانسوی منتشر کرده است.
سایر آثار ابن بیطار خیلی کمتر از دو اثر نامبرده جلب نظر کرده است. این آثار عبارتند از میزان الطبیب؛ رساله فی الاغذیه و الادویه؛ مقاله فی اللَیمون، که به ابن جمعه نیز منسوب است و فقط ترجمه لاتینی آن به قلم آلپاگو موجود است؛ و تفسیر کتاب دیوسقوریدس که شرح بر کتاب دیوسکوریدس است و نسخه مخلوطی از آن اخیراً پیدا شده است. در اثر اخیر الذکر پانصد و پنجاه دارو را بر می شمرد که در چهار کتاب اول دیوسکوریدس یافت می شود و مترادفات اغلب آنها را ذکر می کند.

کتابشناسی

الف) آثار اصلی. فهرستی از نسخه های خطی در آثار بروکلمان و آلبرت دیتریش با مشخصات زیر آمده است:
C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I, 492, and Supp. I, 896; and Albert Dietrich, Medicinalia Arabica(Gottingen, 1966), p. 147.
کتاب دوم ابن بیطار یعنی الجامع هنوز طبع خوبی نیافته است؛ هرچند ترجمه معیوبی به آلمانی از آن توسط زونت هایمر Sontheimer به عمل آمده است (اشتوتگارت، 1840-1842) و یک ترجمه و طبع خیلی مفید فرانسوی توسط لوسین لکلر Lucien Leclarc در سلسله یادداشتها و مستخرجات منتشر شده است:
Notices et Extraits, XXIII, XXV, and XXVI(Paris, 1877-1883)
ب) منابع فرعی. منابع عربی راجع به زندگینامه ابن بیطار را می توان در آثار زیر یافت:
Cesar E. Bubler, ' Ibn al-Baytar en armenio , " in Al-Andalus, 21(1956), 125-130; Max Meyerhof, " Esquisse d'histoire de la pharmacologie et botanique chez les musulmans d'Espagne, '' ibid., 3(1935), 31-33; George Sarton, Introduction to the History of Science, II, pt.2(Baltimore, 1931), 663-664;
و زرکلی، اعلام، 5 (قاهره، بی تا)، 192.
تلخیصی از کتاب غافقی در اثر زیر آمده است:
The Abridged Version of the " Book of Simple Drugs'' of ... al -Ghafiqi by Gregorius Abu-l-Farag(Brehebraeus), Max Meyerhof and G.P.Sobhy, eds., fasc.I(Cario, 1932),32-33.
نیز مقاله ای راجع به دیسقوریدس: م. الشهابی، مجله معهد المخطوطات العربیه، 3، شماره 1 (1957) صفحات 112-105.

پی نوشت ها :

1. Francisco Javier Simonet
2. Dioscorides
3. Meyerhof
4. Andrea Alpago
5. William Portel
6. Antoine Galland

منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم