ابن خُرَّدادبه

تولد: حدود 820/205؛ وفات: حدود 912/300

ابن خُرَّدادبه اصل و نسب ایرانی داشت. جد او ابتدا مذهب زردشت داشت و سپس اسلام آورد. پدرش فرماندار طبرستان بود. ابن خُرَّدادبه «صاحب بَرید و خبر» در ایالت جبال بود. در سالهای بعد ندیم نزدیک خلیفه معتمد در سامرا شد. وی در موضوعاتی چون تاریخ، نسب شناسی، جغرافیا و موسیقی و شراب و آشپزی کتاب نوشته و بدین سان فضل و دانش و استعداد درخشان خویش را در مسائل مربوط به حیاط اجتماعی و فرهنگی عصر خویش نشان داده است. در تراجم احوال عربی دست کم نام نه کتاب از او یاد شده است. ابن الندیم آثار او را چنین برمی شمرد: کتاب ادب السَّماع (درباره هنر موسیقی)؛ کتاب جَمهَره انساب الفرس و النَواقِل (نسب شناسی ایرانیان قدیم)؛ کتاب المسالک و الممالک (درباره جغرافیا)؛ کتاب الطَّبیخ (در آشپزی)؛ کتاب اللَّهو و المَلاهی (در سرگرمیها و آلات موسیقی) کتاب الشراب (در شراب شناسی) کتاب الاَنواء (درباره ظهور ستارگان ثابت) و کتاب النُدماء و الجُلساء (درباره آداب صحت درباری). مسعودی کتاب مفصلی در تاریخ که راجع به عجمان و روزگاران پیش از اسلام بوده، به او نسبت می دهد و روش تحقیق و اطلاعات مبسوط او را می ستاید (مروج، ج 1، صفحات 12 - 13)، نامحتمل نیست که این کتاب همان کتابی باشد که درباره انساب ایرانیان قدیم است. ابن خُرَّدادبه کتاب جغرافیای بطلمیوس را از یک «زبان بیگانه» ( احتمالاً یونانی یا سریانی) به «زبان فصیح» برای خلیفه ترجمه کرد، ولی این اثر احتمالاً اقتباس ساده ای از آن اثر به عربی بوده است. بعضی منقولات و مستخرجات از کتاب ملاهی او توسط مسعودی حفظ و نقل شده است (مروج، فصل هشتم، صفحات 88-100). باری فن اصلی ابن خردادبه جغرافیا بود. کلیات جغرافیای او، المسالک و الممالک، به صورت ملخص به دست ما رسیده است. اصل اثر، به گفته دخویه، در حدود سالهای 846/232-847 تدوین شده است و استنساخ آن دیرتر از سنه 885/275-886 صورت نگرفته است. متن ملخص موجود به جغرافیای اقلیمی و توصیفی و اقتصادی و سیاسی می پردازد، و نه فقط کشورهای اسلامی عهد عباسیان را در بر می گیرد بلکه به جهان غیر اسلامی نیز توجه دارد. بخشهایی از این کتاب که راجع به جغرافیای ریاضی و طبیعی است، نارسا است، هرچند که موادش مقتبس از اثر بطلمیوس و آثار عربی همان زمان در این باب است. این کتاب به روایاتی از ماجراهای کشف و پویش و عجایب جهان نیز می پردازد. بخش اعظم کتاب اختصاص به توصیفات مفصل و دقیق خط سیرها و جاده های ربع مسکون دارد. در اینجاست که ابن خردادبه مهارت خود را در تحقیق علمی به مدد موادی که در اختیار دارد نشان می دهد. گویا او علاوه بر منابع جغرافیایی کهن ایرانی، از گزارشهای دولتی و گزارشهای دست اول تجار و سیاحان و ملاحان عرب نیز استفاده کرده است. آرایش و ارائه موضوع، استفاده از اصطلاحات فارسی برای تقسیمات جزئی مناطق و نواحی، و استفاده از اسامی فارسی حاکی از تأثیر نمایان فرهنگ ایرانی بر اوست.
این واقعیت که ابن خردادبه عراق را مرکز سایر نواحی تلقی می کند و بغداد را سرآغاز توصیف سیاحتهای خود قرار می دهد، حاکی از این است که این منطقه را با ایرانشهر (عراق) ایرانیان قدیم برابر می گیرد. او توصیفات خود را از السَّواد (بغداد) آغاز می کند، چه به گفته او شاهان قدیم ایران آن را دل ایرانشهر (قلب عراق) می دانسته اند. راههای بری و بحری از بغداد نشأت می گیرد و در چهار جهت پراکنده می شود، این راهها در شرق به آسیای مرکزی و راههای دریایی به هند، و چین می رسد؛ در غرب تا افریقای شمالی و اسپانیا ادامه دارد، و در شمال به آذربایجان و قفقاز می انجامد، و در جنوب تا عربستان جنوبی پیش می رود. این مواد، منبع مفید و مهمی برای جغرافیدانان و سیاحان بعدی بوده است.

کتابشناسی

کتاب المسالک و الممالک ابن خردادبه توسط دخویه تصحیح و به طبع رسیده است:
J.de Goeje, ed.,Bibliotheca geographorum arabicorum, VI, (Leiden,1889).
نیز نگاه کنید به آثار زیر:
Hudud al -alam, The Regions of the World, trans. and explained by V.Minorsky (London, 1937),with preface by V.V.Barthold'
(متن فارسی: حدود العالم من المشرق الی المغرب، به تصحیح منوچهر ستوده، (تهران، دانشگاه، 1340))؛
C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur, I(Leiden, 1943), p. 225; I.I.Krachkovsky, Istoria arabskoi geograficheskoi literatury (Moscow-Leningrad,1957),pp.155-158,
ترجمه عربی از صلاح الدین عثمان هاشم، تاریخ الادب الجغرافی العربی (قاهره، 1963)؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر
Les prairies d'or , 9vols., Arabic text and French trans. by C. Barbier de Maynard and P. de Courteille(Paris, 1859-1877), I(1859),pp.12-13,VIII(1874),pp.88-100;
ابن ندیم، الفهرست (قاهره، بی تا)، ص 218-219.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم