ابن عوام

شکوفایی: اندلس، نیمه دوم قرن 12/6؛ از زندگی او اطلاع دیگری نداریم

ابن خلدون در مقدمه خود از وی نام می برد و او را مؤلف رساله ای درباره کشاورزی به نام کتاب الفلاحَه، می داند؛ بنا به گفته ابن خلدون این کتاب تلخیصی است از الفلاحه النَبَطیَّه ابن وحشیه. کتاب الفلاحه که در اوایل قرن نوزدهم در اسپانیا به طبع رسید، مشتمل بر سی و پنج فصل است که سی فصل آن خاص کشت و زرع و بقیه فصول درباره مباحث وابسته به آن[دامداری و پرورش زنبور عسل] است. در این کتاب 585 گیاه و بیش از پنجاه درخت میوه معرفی شده که عموماً تکرار اقوال پیشینیان است، ولی البته خالی از نظرات تازه نیست و چند مشاهده علمی که خود این عوام در ناحیه الشَّرَف(1) اشبیلیه (سویل) انجام داده و در کتاب با لفظ لی( از آنِ من) متمایز شده، در آن آمده است.
از میان مؤلفان قدیمی، ابن عوام از دموکریتوس، ارسطوی کاذب، تئوفراستوس(2) ورجیل (ویرژیل)(3)، وارو(4) و به ویژه کولوملا(5) نام می برد( در واقع قطع و شکل کتاب الفلاحه شبیه کتاب درباره روستائیان(6) کولوملا است). از مؤلفان شرق اسلامی، وی از ابوحنیفه دینوری (گیاهشناس قرن چهارم هجری و صاحب کتاب النبات) و از کتاب الفلاحه النبطیه نام می برد. کتاب ابن عوام بیشتر نقل اقوال علمای مسلمان اندلس است که درباره کشاورزی چیز نوشته اند، از جمله ابوالقاسم زَهراوی( به لاتینی البوکاسیس(7)) مؤلف احتمالی مختصر کتاب الفلاحه؛ ابوعمر بن حجّاج اشبیلی (م، حدود 1073/466 ) صاحب کتاب مُقنِع؛ ابن بَصّال طلیطلی مؤلف کتاب القصد و البیان و سرپرست باغ کشاورزی (جَنَّه السلطان) مأمون و معتمد از امرای اندلس؛ ابوالخیر شَجّار اشبیلی، ابوعبداله محمد تَجنَری صاحب زَهرالبستان و نُزهَه الاذهان. بسیاری از آثار و اقوال این نویسندگان تا چندی پیش تنها از طریق ابن عوام شناخته بود.
کتاب الفلاحه کتاب راهنمای بی نظیری است که غرض از تألیف آن افزودن ارزش و باروری زمین از طریق آموزش کشاورزان است. بی جهت نیست که دولت اسپانیا در عصر روشنگری به توصیه پدر و کامپومانس(8)(1723-1802)عربشناسان آن دوره را واداشت که ترجمه این کتاب را به طبع رسانند.

نخستین چاپ کتاب الفلاحه به تصحیح و ترجمه خوزه آنتونیو بانکوئری (Jose Antonio Banqueri) کشیش ناحیه تورتوسا(Tortosa) و شاگرد کازیری (Casiri) تحت عنوان
Libro de Agriculura, su autor el doctor excelente Abu Zacaria...,
به زبان اسپانیولی در 2 جلد در 1802 در مادرید به طبع رسید. خلاصه ای از این ترجمه را بوتلو(D.C. Boutelou) نیز به چاپ رسانید. (مادرید، 1878). ترجمه فرانسه از کلمان موله(پاریس، 1864-1867). تتبعات سودمندی درباره متن کتاب انجام گرفته، از جمله نگاه کنید به
J. J. Clement Mullet, in Journal asiatique, 1(1860), 449-454' F. M. Chehabi, in Revue de I'Academie arabe, 11 (1931), 193ff; and C.C. Moncada, "Sul taglio della vita di'Ibn al-"Awwam, "in Actes du V III" Congres des orientalistes(Stockholm, 1889), Sec. I, 215 ff.
جز آنچه ابن خلدون در مقدمه خود آورده، مأخذ عربی دیگری درباره زندگی ابن عوام نمی شناسیم(مقدمه ابن خلدون، ترجمه فارسی، ص 1043). درباره نسخ خطی ابن عوام نگاه کنید به الاعلام زرکلی، جلد نه (1954-1959) ص 208؛ بروکلمان، جلد یک، ص 494 و ذیل یک، ص 903 و مقدمه بر تاریخ علم جورج سارتون، متن انگلیسی، جلد 2، ص 424 ( ترجمه فارسی، ص1549).
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم