ابن وَحشیّه

متولد: قُسّین، نزدیک جَنبَلاء، عراق، حدود 865/246؛ وفات: بغداد، حدود 935/324

از زندگی ابن وَحشیّه چندان چیزی نمی دانیم، جز اینکه نسبش به نَبَطیان یعنی ساکنان قدیم عراق رسیده است. وی در زبان نبطی که از گروه آرامی غربی است، ماهر بوده و به فرهنگ و اندیشه آنان می بالیده است. از آنجا که اینان در کشاورزی و تجارت و فنون و علوم عملی به موفقیتهایی دست یافته بوده اند ابن وحشیه قائل است که قرنها از احتشام و اعتبار برخوردار بوده اند.
وی در بغداد به احکام نجوم اشتغال داشت و بغداد در آن عصر یک شهر جهانی بود که هم مرکز علم و هنر بود و هم مرکز فعالیتهای تجاری و اقتصادی. وی برای فال بینی و آینده گویی و معالجه بیماران از طلسم و تعویذ و افسون استفاده می کرد و چندین کتاب در این زمینه نوشته است.
ابن وحشیه معاصر رازی بود و مانند او فن کیمیاگری در پیش گرفته بود. البته این دو هیچ یادی از یکدیگر در آثار خود نکرده اند. این مسئله ناشی از آن است که رازی از رده دیگری بود و پزشک و کیمیادان و فیلسوف مبرزی بود. چنانکه از آثار ابن وحشیه بر می آید، نوشته های او در کیمیا سرشار از سحر و جادو و کنایات و اشارات مرموز و طلسمات است، حال آنکه کتابهای رازی نظیر سرالاسرار و الاسرار عینی و تهی از جادو و جنبل است. این پرداختن به شعبده و جن گیری و شیادی، همچنین اغراق او در حق کارهای نیاکانش و عناوین و القابی که به نام خود می افزوده است( ابن غَلاطیه و ابن بَرتانیه و نظایر آن) و تحقیری که نسبت به سایر تمدنها، حتی تمدن اسلامی داشته، از ارج و اعتبار او می کاهد. ابن ندیم ترجمه احوال و آثار او را در بخشی می آورد که مختص به جادوگران و «بد رَوِشان» است. مشهورترین کتاب ابن وحشیه الفلاحه النَّبطَی? در باب کشاورزی است (که مدعی است از آثار باستانی نبطی ترجمه کرده) و دیگر السُّموم و التِریاقات درباره زهرها و پادزهرهاست، الفلاحه در سال 904/292 به پایان رسیده ولی تا سال 930/318 که شاگرد و همکار ابن وحشیه، احمد بن حسین بن علی بن احمد بن محمد بن عبدالملک زَیّات (وفات:حدود 978/368) به استنساخ و انتشار آن پرداخت، مهجور مانده بوده است. معلوم نیست که آیا زیارت در تدوین نسخه نهائی الفلاحه و همچنین السموم همکاری داشته است یا نه.
ابن وحشیه مدعی است که هر دوی این آثار از متون قدیم آرامی ترجمه شده است، و ظاهراً مولف اصلی، با آثار قدیمتری که در این باره به سانسکریت یونانی و فارسی نوشته شده آشنایی داشته است. این دو کتاب، آرامی مهمی راجع به فلاکت و زهرشناسی دارد و در قرون وسطای اسلامی، بر سایر آثاری که در این زمینه نوشته شده، تأثیر نهاده است. اشاره توماس آکویناس به آثار ابن وحشیه حاکی از این است که یک یا چند اثر از آثار او در اواخر قرن دوازدهم یا اوایل قرن سیزدهم میلادی به لاتینی ترجمه شده و بدینسان در غرب نیز نفوذ یافته بوده است.

الف) آثار اصلی

از دو اثر مشهور ابن وحشیه یعنی الفلاحه و السموم نسخ خطی کامل یا ناقص متعددی در کتابخانه های ملی الجزایر، برلین، قاهره و پاریس و کتابخانه سلیمانیه استانبول و کتابخانه بودلیان آکسفورد و کتابخانه موزه بریتانیا باقی مانده است. کتاب ارنست رنان Ernest Renan) به نام «جستاری در عصر و قدمت کتاب الفلاحه النبطیه»
An Essay on the Age and Aniquity of the Book of Nabathaean Agriculture
(لندن،1862) این نکته را روشن می کند که توماس آکویناس به ترجمه لاتینی کتاب ابن وحشیه (احتمالاً الفلاحه) اشاره می کند و از این کتاب تلخیصهایی به عربی در دست بوده است.
کتاب مهم دیگر ابن وحشیه، السموم و التریاقات توسط مارتین لوی (Martin Levey)به انگلیسی ترجمه شده است و مقدمه و فهارس مفیدی دارد:
" Medieval Arabdic Toxicology, the Book on Poisons of Ibn Wahshiyya and Its Relation to Early Indian and Greek Texts,"
که در سلسله انتشارات زیر منتشر شده است:
Transactions of the American Philosophical Society, 56,pt. 7(Nov. 1966).
نگارنده خود نسخ خطی السموم را در کتابخانه موزه بریتانیا (Add23,604) ملاحظه و بررسی کرده ام. نگاه کنید به :
Charles Rieu, Catalogus Codicum manuscript orum Orientalium qui in Museo Britannico asservantur, II, codices arabicos amplectens, II (London, 1871), 461-462, 630-631- and in Zahiriyah Library, Damascus, gen. no. 9575, containing chs. 2-17.
نخستین کسی که آثار ابن وحشیه را فهرست وار برشمرده است ابن ندیم است. نگاه کنید به الفهرست (تألیف به سال 987/377) (قاهره؛ 1929/1348) صفحات 447، 518-519 وی 9 کتاب در زمینه جادوگری، طلسم و بت پرستی نام می برد که اغلب آنها از دست رفته است (یکی از آنها در کتابخانه بودلیان محفوظ است). رساله دیگری از ابن وحشیه به نام الاسماء یا الشَّوق المُستَهام فی معرفه رموز الاقلام توسط همر. J. Hammer با نام Ancient Alphabets and Hieroglyphic با نام J. Hammer Characters Explained (لندن, 1806) ترجمه شده و توسط سیلوستر دوساسی در اثر زیر تجدید طبع یافته است:
Millins et al. , eds. , Magasin Encyclopedique, XVI (1810), 145-175.
پنج کتاب از ابن وحشیه در باب کیمیا و علم رموز به صورت نسخ خطی نادر و نفیسی محفوظ مانده و در انتظار ارزیابی اند.
اثر دیگر ابن وحشیه که درباره سیارات و افلاک است، به تَنکَلوشای کَلدانی نسبت داده شده و در آثار زیر به تفصیل درباره آن بحث شده است:
D. Chwolson , "Über die Überreste der altbabylonischen Literatur," in Memoires de l'Academie imperiale des sciences de St. -Petersbourg, 6th ser. , 8 (1859), 329-524; and Carlo Nallino, Arabian Astronomy, Its History During the Medieval Times (Rome. 1911), 198-210. The "Nabataean Agriculture" is discussed in A. von Gutschmid, "Die nabataische Landwirtschaft und ihre Geschwister," in Zeitschrift der Deutschen morgenlandischen Gesellschaft, 15 (1861), 82-89, and his Kleine Schriften, II (Leipzig, 1890), 677-678, 686-688.
از ابن وحشیه سه کتاب دیگر در زمینه درمان طبی، تاریخ طبیعی و الهیات در فهارس و زندگینامه ها، ذکر شده ولی هیچ نسخه خطی ای از آنها موجود نیست، یا اگر هست شناخته نیست.

ب) منابع فرعی

ابن ابی اصیبعه در عیون الانباء چاپ بولاق، ج2، (قاهره 1882) صفحات 181، 203، 204 به آثار ابن وحشیه در زمینه جادوگری، به ویژه الادوار او که در کیمیاست اشاره دارد. دیرزمانی پس از او، حاجی خلیفه در کشف الظنون، ج2 (القاهره 1893) صفحات 101، 203 به اثر ابن وحشیه در فلاحت و جادوگری تصریح دارد. در قرن نوزدهم توجه به ابن وحشیه از سرگرفته شده. نگاه کنید به آثار زیر:
Lucien Leclerc, Histoire de la medecine arabe, I (Paris, 1876), 307-315; Ernst Meyer, Geschichte der Botanik, III (Konigsberg, 1856), 43-88; and T. Noldeke, "Noch Einiges uber die nabataische Landwirtschaft," in Zeitschrift der Deutschen morgenlandischen Gesellschaft, 30 (1875), 445-455.
سایر کتابنامه زندگینامه علاوه بر اثر لِوی که شرحش گذشت عبارتند از:
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I (Leiden, 1943), 279-281, and Supplement, I, 430-431; and George Sarton, Introduction to the History of Science, I (Baltimore, 1927), 634-635.
درباره ریاضیات نگاه کنید به آثار زیر:
L. C. Karpinski, "Hindu Numerals Among the Arabs," in Bibliotheca mathematica, n. s. 13 (1913), 97-98; and on his alleged translation, of the "Nabataean Agriculture," see E. Wiedemann, "Zur nabataischen Landwirtschaft," in Zeitschrift fur Semitistik, 1 (1922), 201-202; and Encyclopaedia of Islam, II (Leiden, 1931), 427. Regarding his influence on medical botany and pharmacy see Sami Hamarneh, Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Pharmacy at the British Library (Cairo, 1975), 60-64.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم