ابوحفص کرمانى مورخى ناشناخته

نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسى تنها منحصر به خاندان هاى چندى نظیر طاهریان و آل سهل و برمک و بختیشوع و نوبخت نبود، بلکه افراد بسیارى، بى آن که به خاندان مشخصى وابسته باشند، در این دوره به مناصب عالى کشورى و لشکرى رسیدند. نوشته ى حاضر در صدد شناساندن یکى از این چهره ها به نام ابوحفص عمرو، یا عمربن ازرق کرمانى است، که از چهره هاى ادبى و سیاسى دوره ى مأمون و از مورخان این عصر به شمار مى رود.

زندگى و شخصیت ابن ازرق

درباره ى زندگى ابوحفص کرمانى اطلاعات مفصّلى در منابع وجود ندارد؛ ولى بر اساس داده هاى موجود، او شخصیتى ادبى و در عین حال دیوان سالار و سیاسى داشته و از طبقه ى دبیران و کاتبان ایرانى بوده است. این گروه از همان قرن نخست هجرى به خلفا نزدیک بودند و به باور برخى، وجود اینان در حقیقت نشانه ى استمرار حضور طبقه ى دبیران در دستگاه خلافت، از دوره ى ساسانى تا دوره ى عباسى است.2
ابوحفص کرمانى، در عصر سلطه و نفوذ خاندان هاى ایرانى در دربار خلفاى عباسى، با این حکومت رابطه اى نزدیک داشت و از منشیان و ادیبان زبردست دوره ى عباسى و کاتب عمروبن مسعده بود.3 وى به سبب مهارت در انشا و نگارش متن هاى ادبى بدیع، جایگاه ویژه اى در دربار و به ویژه نزد خلیفه داشت.4 در منابع آمده است که مأمون، خلیفه ى عباسى (198-218ق)، به او پیشنهاد وزارت کرد، ولى او این پیشنهاد را نپذیرفت و خود را شایسته ى آن ندانست.5
احتمالاً ابوحفص در دوره ى طولانى حکومت مأمون بر نواحى شرقى ایران به دربار او پیوست. انتساب او به کرمان نیز مى تواند دلیلى بر آن باشد که یا خود او و یا پدرانش از کرمان به خراسان کوچیده و در آن جا جایگاهى به دست آورده اند؛ چه در منابع از کرمانى دیگرى به نام ابراهیم بن رستم سخن گفته اند که در همان زمان در مرو ساکن بود و از فقیهان و محدثان صاحب نفوذ در این شهر به شمار مى رفت و حتى با مأمون و فضل بن سهل رابطه ى نزدیکى داشت.6 شاهد و دلیل دیگر بر این که ابوحفص در خراسان به حکومت عباسى پیوسته آن است که اسحاق بلخى، شاعر عربى سراى خراسانى، از استادان ابوحفص عمر کرمانى بود. بلخى، که عمرى طولانى کرده بود، از پدر خالد برمک روایت کرده و ابوحفص نیز برخى روایات مربوط به تاریخ برمکیان را از او نقل کرده است؛7 بنابراین، او پس از انتقال مأمون از مرو به بغداد در سال 202 قمرى،8 هم چنان در خدمت او بود و همراه وى راهى بغداد شد. به نظر مى رسد ماجراى رد پیشنهاد وزارت مأمون از سوى ابوحفص نیز مربوط به بعد از انتقال خلیفه به بغداد و حتى، به احتمال قوى، در واپسین سال عمر مأمون و پس از مرگ عمروبن مسعده بود؛ چه در سال هاى نخست خلافت او، با وجود وزیران قدرتمندى چون فضل و حسن، پسران سهل سرخسى، و احمدبن ابى خالد و احمدبن یوسف، مجالى براى وزارت ابوحفص نبود و از آن جا که بیش تر شرح حال نویسان، سال درگذشت ابن مسعده را 217 قمرى نگاشته اند،9 مأمون باید در همین سال به ابوحفص پیشنهاد پذیرش منصب وزارت را کرده باشد.

آثار ابوحفص

از قرار معلوم ابوحفص عمر ازرق به اخبار سرگذشت خاندان ایرانى برمکى علاقه و دلبستگى فراوانى داشت و افزون بر منشآت سلیس و آراسته، کتابى تحت عنوان اخبار البرامکه و فضائلهم نیز نوشته 10 و در آن سرگذشت این خاندان را از آغاز تا پایان بیان نموده است. این دلبستگى، تا حد زیادى نتیجه ى بهره مندى او از معلومات اسحاق بلخى و تا حدى نیز به سبب پیوستگى وى به ابوالفضل عمروبن مسعدةبن سعدبن صول، پسر عموى ابراهیم بن عباس صولى، شاعر عصر عباسى است. چه ابن مسعده، که خود از نویسندگان و شاعران بزرگ دربار مأمون بود،11 نزد جعفر برمکى موقعیتى ویژه داشت و مدتى وزیر و کاتب سرّ مأمون بود.12
کتاب ابوحفص (اخبار البرامکه) حداقل تا قرن هفتم هجرى در دسترس اهل تاریخ بود و کسانى هم چون: یاقوت، ابن عساکر و ابن عدیم، بارها به آن استناد کردند.

روایات تاریخ برامکه

روایات منقول از ابوحفص در مورد تاریخ برمکیان را، بر اساس آنچه از منابع متأخرتر به دست مى آید، مى توان به چند دسته تقسیم کرد:

1-. برمکیان پیش از اسلام

یاقوت از قول عمربن ازرق کرمانى نقل کرده است که برمکیان پیش از برپایى ملوک الطوایف در بلخ شاهانه مى زیستند و بت پرست بودند. براى آنها اوصاف مکه و کعبه را توصیف کردند و این که قریش و دوستان عرب آنها به سوى آن مى شتابند و آن را بزرگ مى دارند. بدین ترتیب، برامکه بتخانه ى نوبهار را هماورد خانه ى خدا قرار دادند و پیرامون آن بت ها گذاشتند و آن را با دیبا و ابریشم آراستند و بر آن گوهرهاى گران بها آویختند.13 روشن است که معبد نوبهار متعلق به بوداییان بلخ و خراسان بود14 و این گروه به لحاظ عقیدتى با بت پرستان عربستان تفاوت فراوانى داشتند. هم چنین درباره ى وجود ارتباطات فرهنگى میان عربستان قبل از اسلام با مردم نواحى شمال شرقى ایران شواهد و مدارک قابل قبولى در دست نیست؛ اما همین گزارش ابوحفص بویى از واقعیت نیز دارد و حتى ممکن است نشانى از آگاهى یافتن بوداییان بلخ و بامیان از کعبه و زیارت آن توسط مسلمانان در دوران پس از فتح خراسان و ماورالنهر به دست مسلمانان عرب باشد و این که آنها کوشیدند تا وجود این معبد را در پرتو تشبیه آن به کعبه ى مسلمانان توجیه کنند.

2-. رابطه ى برمکیان با امویان

ابوحفص از قول اسحاق بلخى نقل کرده است که:
برمک پدر خالد برمکى، با پانصد خدمت گزار در رصافه ى شام به دیدار هشام بن عبدالملک، خلیفه اموى (105-125ق)، شتافت. هشام او را پذیرفت و وى را احترام کرد و نکو داشت. او سپس اسلام آورد. اسحاق بلخى که گویا خود در آن هنگام در رصافه مى زیسته است گوید: من او را گرانقدر و بزرگ جایگاه دیدم.15
ابن عدیم به نقل از ابوحفص و او از قول سعیدبن مسلمه، نواده ى هشام بن عبدالملک آورده است:
خالدبن برمک با پدرم مسلمةبن هشام، در حالى که هر دو کودک بودند، با یکدیگر در یک بستر مى خوابیدند و در یک جا رشد کردند. پدرم مسلمه بچه دار نمى شد و برمک براى او دارویى وصف کرده بود که با آن درمان شد و من براى او متولد شدم؛ به همین سبب مرا در روزگار هشام، برمکى مى خواندند.16

3-. رابطه ى برمکیان با عباسیان

به گفته ابن ازرق آشنایى برمکیان با عباسیان نیز از درون دربار امویان آغاز شد؛ چه برمک روزى در کنار درگاه هشام ایستاده بود که محمدبن على بن عبداللَّه بن عباس را در آن جا دید و از شکل و شمایل او خوشش آمد و پرسید: او کیست؟ گفتند: از خویشان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم است. در این جا او خطاب به پسرش خالد سفارش مى کند: با اینان بنشین و در خدمت آنان باش. خالد بنا به سفارش پدر کوشید تا با عباسیان آشنا شود و از همین رهگذر بعدها یکى از بیست نفرى شد که شیعه آنها را براى اقامه ى دعوت پس از دوازده نقیب برگزید.17 ابن عساکر نیز گوید:
من در کتاب اخبار البرامکه عمربن ازرق کرمانى خواندم که خالدبن برمک به خانه ى محمدبن على و سپس پسرش ابراهیم، امامان عباسى، رفت وآمد مى کرد. در حالى که متهم به داشتن دین مجوس بود.18
از گزارش هاى ابن ازرق چنین برمى آید که خالد به دلیل توانایى مالى و نفوذ سیاسى خود کمک مؤثرى به پیشبرد دعوت عباسیان نمود چنان که از قول جاحظ و او از ثمامةبن اشرس سخن از بخشندگى فراوان خالد به دوستان و هم نشینان خود به میان آورده است.19 او هم چنین از قول شیخى از مردم بامیان نقل کرده است که هیچ یک از خراسانیان را ندیدیم مگر آن که خالدبن برمک بر او منتى نهاده بود. هم چنین از قول بشربن حرب طالقانى و دیگر مشایخ دعوتِ عبّاسى مى نویسد که طرف داران خاندان عباسى خالدبن برمک را «امین آل محمد» مى نامیدند.20
به گفته ى ابن ازرق، خالدبن برمک گاه در جامه ى بازرگان به شهرهاى گرگان و طبرستان و رى و دیگر نواحى مى رفت و مردم را به سوى بنى هاشم فرا مى خواند.21

منقولات و آفریده هاى ادبى

از آن جا که ابوحفص در کتابت و انشا دستى توانا داشت و با شعر و ادب مأنوس بود، مى توان انگاشت که کتاب او نیز سرشار از نکته هاى ادبى و اشعار عربى بوده است به طور مثال ابن عدیم به شعرى از ابوموسى حلبى اشاره کرده که ابوحفص آن را نقل نموده و در آن حلبى، موسى بن یحیى بن خالد برمکى را آسمانى مى داند که بخشش هاى فراوان مى بارد و هم چون باران، آبگیرها را سرشار و شاداب مى سازد و، در عین حال، در جنگ از خود چالاکى و دلاورى نشان مى دهد:
اَلا إنّما موسى بنُ یحیى بنِ خالدٍ
سَماءٌ علینا بالرغائبِ تَمْطِرُ
عَلى کُلِ حالٍ مِن یسارٍ و عِلَّةٍ
فَتَرْدى کما تَرْدىَ البِقاعُ فَتَزْهَرُ
وَ اِنَّ له فى الحَرْبِ اِنْ هِىَ شَمَّرَتْ
وَ دارَتْ رَحاها وَ القَنا تَتَکَسَّرُ
سناناً شَکا طولَ الحِصارِ لِشُرْبِه
دَماً مِنْ نُحورٍ فِى الوَغا تَتَفَجَّرُ22
ابوحفص کرمانى هم چنین به محمدبن عبدالملک زیات، ادیب تواناى عصر عباسى(م.233 ق)، که بعدها به وزارت معتصم و واثق رسید،23 نامه اى ادبى نوشته بود.
24 این نامه را که سرشار از تلمیحات، کنایات و تشبیهات است، ابوعبداللَّه بیمارستانى چنین حکایت کرده است:
اَمّا بَعْدُ، فَاِنَّکَ مِمَّن إذا غَرَسَ سَقى و إذا أَسَّسَ بَنى لِیَسْتَتِمَّ بَناءَ أسّه و یَجْتَنَى ثَمَرَةَ غَرْسِهِ وَ بَناؤُکَ فى وُدّى قَد وَهى وَ شارَفَ الدُروسَ و غَرْسُکَ عِندى قَدْ عَطَشَ وَ اَشْفى علىَ الیبُوسِ فَتَدارَکْ بناءَ ما اسَّسْتَ وَ سَقْىِ مَا غَرَسْتَ.
ابن خلکان از قول بیمارستانى گوید: من این جملات را با ابوعبدالرحمن عطوى باز گفتم. او گفت: ابوحفص در این عبارات با اشاره به ابیاتى از ابونواس مى خواست محمدبن عمران بن یحیى بن خالدبن برمک را مدح نماید.25

پی نوشت ها :

1-. دانشجوى دکترى تاریخ و تمدن ملل اسلامى دانشگاه تهران.
2-. محمد محمدى ملایرى، فرهنگ ایرانى پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامى، ص 93.
3-. شمس الدین بن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج 5، ص 95.
4-. عمادالدین اسماعیل ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 10، ص 274.
5-. ابوبکر احمدبن على خطیب بغدادى، تاریخ بغداد، ج 10، ص 186.
6-. همان، ج 6، ص 72 و ابوالفرج بن جوزى، المنتظم فى تاریخ ملوک الامم، ج 10، ص 236.
7-. کمال الدین عمربن عدیم، بغیة الطلب فى تاریخ حلب، ج 7، ص 3019.
8-. عزالدین ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 5، ص 444.
9-. ابوالمحاسن ابن تغرى بردى، النجوم الزاهره فى ملوک مصر و القاهره، ج 2، ص 224 و شمس الدین ذهبى، سیر اعلام النبلاء، ج 10، ص 220.
10-. کمال الدین عمربن عدیم، همان، ج 3، ص 1547 و ابوالقاسم على بن حسن ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 16، ص 7.
11-. شهاب الدین یاقوت حموى، معجم الادباء، ج 8، ص 127.
12-. شمس الدین ذهبى، همان، ج 10، ص 128، 181 و 220.
13-. شهاب الدین یاقوت حموى، معجم البلدان، ج 5، ص 307.
14-. دانشگاه کمبریج، تاریخ ایران، ج 4، ص 63.
15-. کمال الدین بن عدیم، همان، ج 3، ص 1547.
16-. همان، ج 7، ص 3019.
17-. همان، ص 3020.
18-. ابوالقاسم على بن حسن ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 16، ص 7.
19-. ابن عدیم، همان، ج 7، ص 3020.
20-. همان.
21-. همان، ص 3021.
22-. همان، ج 10، ص 4706.
23-. احمدبن عبداللَّه قلقشندى، مآثر الانافه فى معالم الخلافة، ج 1، ص 219 و شمس الدین ذهبى، همان، ج 11، ص 173.
24-. شمس الدین بن خلکان، همان، ج 5، ص 65.
25-. همان.

- ابن اثیر، عزالدین، الکامل فى التاریخ، به کوشش ابوالفداء عبداللَّه القاضى (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1995م)
- ابن تغرى بردى، ابوالمحاسن، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة، به کوشش محمد و مصطفى عبدالقادر عطا (قاهره، موسسة المصریة العامة للتألیف و الطباعة و النشر، 1358ق)
- ابن جوزى، ابوالفرج، المنتظم فى تاریخ ملوک الامم، به کوشش محمد و مصطفى عبدالقادر عطا (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1992م)
- ابن خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به کوشش احسان عباس (بیروت، دارلثقافة، 1968م)
- ابن عدیم، کمال الدین عمر، بغیة الطلب فى تاریخ حلب، به کوشش سهیل زکار (بیروت، دارالفکر، 1988م)
- ابن عساکر، ابوالقاسم على بن حسن، تاریخ دمشق (نرم افزار رایانه اى)، (اعداد الخطیب للانتاج و التسویق، الاشراف العلمى: مرکز التراث، بى تا)
- ابن کثیر، عمادالدین اسماعیل، البدایة و النهایة، به کوشش على محمد البجاوى (بیروت، مکتبة المعارف، 1992م)
- خطیب بغدادى، ابوبکر احمدبن على، تاریخ بغداد (بیروت دارالکتب العلمیة، بى تا)
- ذهبى، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارناؤوط و محمد العر قسوسى (بیروت، موسسة الرسالة، 1413ق)
- فراى، ر.ن (گرد آورنده)، تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کمبریج)، جلد چهارم، ترجمه حسن انوشه (تهران، امیر کبیر، 1372ش)
- قلقشندى، احمدبن عبداللَّه، مآثر الانافة فى معالم الخلافة، به کوشش عبدالستار احمد فراج (کویت، مطبعة حکومة الکویت، 1985م)
- محمدى ملایرى، محمد، فرهنگ ایرانى پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامى (تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1356ش)
- یاقوت حموى، شهاب الدین، معجم الادباء (بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1408/1988م)
- - ، معجم البلدان، به کوشش حسن حبشى (بیروت، دارالفکر، بى تا)
منبع: www.shareh.com