مسلمانان و خزرها

خزران، قومى ترک نژاد و ترک زبان بودند که در سده هاى هفتم تا دهم میلادى / اول تا چهارم هجرى در شمال شرقى دریاى سیاه و شمال غربى دریاى مازندران حکومتى مستقل و مقتدر داشته اند. در منابع کهن اسلامى از شهرهاى اتل، بلنجر و سمندر به عنوان تختگاه خزران یاد شده است. طبقه حاکم خزران در نیمه دوم قرن هشتم میلادى با انگیزه هاى سیاسى به آیین یهود گرویدند. در سده اول هجرى تاریخ روابط خزران و مسلمانان در دو سوى شمال و جنوب کوه هاى قفقاز، شامل جنگ هاى مکرر و بى سرانجامى است که در سده دوم پس از تغییر کیش سران خزر و برقرارى برخى روابط دوستانه با خلفاى عباسى، از شدت درگیرىها کاسته شد اما همچنان تا فروپاشى دولت خزران به دست روس ها در قرن چهارم ادامه داشت. سیاحان و جغرافى نویسان مسلمان از جمعیت پرشمار مسلمانان در کشور خزران خبر داده اند. کوشش این نوشتار، به دست دادن تصویرى روشن از تاریخ خزران با تإکید بر روابط ایشان با مسلمانان، بر اساس منابع کهن اسلامى و بازسازى اطلاعات پراکنده منابع درباره فرجام خزران است.

منابع و مآخذ پژوهش درباره خزران

بیش ترین اطلاعات درباره تاریخ خزران از منابع عربى، بیزانسى، روسى و عبرى به دست مىآید. هر چند در تإیید و تکمیل این اطلاعات، مطالبى نیز در منابع فارسى، سریانى، ارمنى، گرجى و ترکى موجود است.
در این نوشتار بیش تر از منابع کهن عربى استفاده شده است. در بیان مناقشات نظرى و سیاسى به ویژه درباره اصل و تبار خزران و فرجام مبهم آن ها و بهره گیرى از منابع عبرى و روسى، به پژوهش هاى جدید نیز مراجعه شده است. عمده روایات عربى درباره خزران از ابن فضلان، اصطخرى (متوفى پس از 340 یا 346 ق)، ابن حوقل (متوفى پس از 367ق) و مسعودى (متوفى 346ق) است. از این میان ابن فضلان که در 309 ق به دستور مقتدر، خلیفه عباسى (حک 295 ـ 320) همراه با هیإتى به کشورهاى روس و بلغار و اسلاو و خزر سفر کرده بود(1)؛ از مشاهدات خود سخن مى گوید.
سراسر روایت ابن حوقل که در حدود 378 ق / 988م به رشته تحریر در آمده، از کتاب اصطخرى (تإلیف بین سالهاى 318 ـ 321) گرفته شده است.(2)
اما مطالب مسعودى ظاهرا مستقل مى نماید و حائز اهمیت بسیار است. منبع دیگر دائره المعارف جغرافیایى (معجم البلدان) یاقوت حموى (متوفى 626) است که گزارش ابن فضلان و اصطخرى را در این باره در کتاب خود گرد آورده است و هم از این رو چندان با ارزش نیست. روایات منابعى دیگر از قبیل ابن رسته و گردیزى تنها موید و مشابه روایات منابع فوق است. بنابر این از اهمیتى برخوردار نیست.
از میان تحقیقات جدید و قابل دسترس که در برخى موارد، در این نوشتار بدان ها استناد شده، کتاب تاریخ خزرهاى یهودى تإلیف دگلاس مورتون دانلوپ است که در سال 1954 توسط انتشارات دانشگاه پرینستون به چاپ رسید. این کتاب گذشته از آن که مإخذى پر ارزش در تاریخ خزران است، دلایل جدیدى براى اثبات اعتبار سند ((مکاتبات خزر)) که از سوى بسیارى مورد نقد جدى قرار گرفته و در حد سندى جعلى فرو کاسته(3) ارائه داده است.(4)
در این نوشتار جهت پرهیز از پرگویى در حواشى سخن و مبحث اصلى، از ذکر این دلایل خوددارى شده است. کتاب دانلوپ با عنوان تاریخ یهود الخزر در 1987 / 1407 در بیروت به قلم دکتر سهیل زکار به زبان عربى ترجمه و منتشر شده است. در این نوشتار به صفحات ترجمه عربى این اثر ارجاع داده شده است.
مإخذى دیگر در این باره که خود از کتاب دانلوپ بهره فراوان برده است، سبط سیزدهم تإلیف آرتور کستلر است که در 1976 منتشر شده است. محمدعلى موحد و جلال ستارى در دو کار جداگانه آن را به فارسى برگردانده اند.
هم چنین به کتاب ارزشمند تاریخ خزر نوشته آرتامونوف، به نقل از دیگران استناد شده است. این کتاب در 1962 در لنینگراد چاپ و منتشر شد.
خزران، شاخه اى از ترکان اویغورىاند که از سده ششم میلادى در کرانه هاى دریاى خزر و آن سوى کوه هاى قفقاز سکنى گزیدند و دولتى نیرومند بنیاد نهادند که دو قدرت بزرگ آن روزگار (دولت ساسانى و امپراتورى بیزانس) آن را قدرتى مهم به شمار مىآوردند.(5)
طبق منابع عبرى در 122ق / 740م طبقه حاکم خزران به آیین یهود گرویدند و بدین گونه دین یهود، دین رسمى خزرها گردید.(6) اما به روایت مسعودى تغییر کیش خزران مقارن با ایام خلافت هارون الرشید (حک 170 ـ 193 / 786 ـ 809م) بوده است.(7)
منابع عبرى این واقعه را به تفصیل و با دقت در ذکر جزئیات بیان کرده اند.(8) با این که مناقشات میان طرفداران و مخالفان اعتبار یا عدم اعتبار اسناد عبرى به نتیجه روشنى نرسیده است و از این رو تاریخ 740م را قطعى نمى توان انگاشت، لیکن به نظر مى رسد روایت مسعودى که از میان 23 سال حکومت هارون، تاریخ دقیقى را مشخص نکرده و تنها به ذکر ((ایام خلافت هارون)) اکتفا کرده، احتمالا با تسامح بیان شده است. اما در مجموع ظاهرا باید پذیرفت که تغییر دین خزران در نیمه دوم قرن هشتم میلادى روى داده است.
در باب اصل و تبار خزران، در منابع اسلامى، ابتدا یعقوبى و در پى او مسعودى و بسیارى دیگر از مورخان و جغرافى نویسان، خزران را از اعقاب ((یافث بن نوح)) شمرده اند.(9) به نظر مى رسد اسرائیلیات و توجه مورخان اسلامى به تورات یکى از عوامل برساختن این گونه نسب نامه ها بوده است.(10)

سخن اصطخرى در این باب متفاوت است:

... خزر و روس و سریر نام مملکت است، نه شهر و نه مردم. خزران به ترکان شباهتى ندارند. اینان سیاه مویند و دو گروه، گروهى قراخزر نام دارند که از سیاه چردگى به سیاهى مى زنند و شبیه هندوانند و گروهى سپید رویند و زیبا.(11)
در میان پژوهشهاى جدید، سخن آرتا مونوف قابل مقایسه با سخن اصطخرى است. او در کتاب تاریخ خزر مى نویسد:
خزران غیر از ترکان بوده اند و بر خلاف ترکان از سده چهارم(12) میلادى در کرانه هاى شمالى دریاى خزر و آن سوى کوه هاى قفقاز سکنى داشته اند اما ترکان از سده ششم میلادى به غرب روى آوردند و با خزران همسایه شدند. بعدها ترکان خاقانات غربى، سرزمین خزران را به تصرف خود در آوردند و بخشى از مردم آن سرزمین را در خود مستحیل کردند.(13)
با این همه ترک تبارى خزران در میان بسیارى از پژوهشگران فرض مسلم و مورد تإکید فراوان است. دانلوپ ضمن مسلم دانستن اصل ترکى خزران، با ارائه دلایلى تاریخى و زبان شناختى، آن ها را از ترکان اویغورى دانسته است.(14)
درباره تختگاه خزر نیز نظریات محققان متفاوت است و منابع کهن اطلاعات متفاوتى ارائه مى دهند. مسعودى بلنجر در دامنه شمالى قفقاز را نخستین پایتخت امپراتورى خزر نوشته است.(15) او از شهر سمندر(16) و اتل نیز به عنوان تختگاه کهن خزر یاد کرده است.(17) اصطخرى در این باره بیان روشنى دارد: خزر نام قومى است و سرزمین و تختگاه آن اتل / اثل نامیده مى شود که به رودى به همین نام منسوب است.(18) ابن حوقل از تختگاه خزر با نام اتل، متشکل از دو بخش اتل و خزران در دو سوى شرقى و غربى رود اتل یاد کرده است.(19) در هیچ یک از منابع جغرافیایى مسلمانان، نام تمام تختگاه هاى خزر در دوره هاى مختلف به روشنى نیامده است.
ظاهرا مهم ترین شهر خزران اتل بوده که علاوه بر خزران یهودى، مسیحیان، مسلمانان و بت پرستان در آن زندگى کرده اند. ابن حوقل و مسعودى، شاه و درباریان و خدمتکاران او را از یهودیان دانسته اند.(20)
هر چند کشور خزران تا قرن هفتم هجرى / سیزدهم میلادى برقرار بود، لیکن با حمله روس ها به فرماندهى سوویا توسلاو(21) امیر کیف(22) به سال 354 / 965م، خزران قدرت و شوکت پیشین را از دست دادند. شهر اتل به تصرف روس ها در آمد و اهمیت پیشین خود را از دست داد(23) و تا آن جا که مى دانیم از این پس در منابع ذکرى از شهر اتل نیامده است.
درباره گرویدن خزران به دین یهود، منابع کلاسیک اسلامى، داستان مباحثه یک کشیش مسیحى و یک یهودى در حضور خاقان خزر(24) و پیروزى یهودى را سبب این امر ذکر مى کنند.(25) از مهم ترین منابع عبرى درباره تغییر کیش خزران اثرى است معروف به مکاتبات خزر (26)؛ نامه هایى به زبان عبرى که میان حسداى بن شپروت(27)، وزیر یهودى خلیفه اموى قرطبه و یوسف خاقان خزر مبادله شده است.(28) از جمله منابع عبرى دیگر در این باره سندى است که از جنیزه (گنیزه)(29) قاهره کشف شده و به ((سند کمبریج))(30) مشهور است.(31)
کهن ترین منبع مسیحى در این باره، رساله اى است به زبان لاتینى که کشیشى گرجى به نام کریستین دراثمار اکینتنى(32) حدود 864 م نوشته و در آن از گروهى یهودى مسلک به نام ((گزرى)) یاد کرده که به عقیده وى همان یإجوج و مإجوج(33) و از نژاد هونها هستند.(34)
درباره انگیزه گرویدن خزران به آیین یهود، بیش تر پژوهشگران انگیزه سیاسى را مهم ترین علت از سوى فرمانرواى خزر قلمداد کرده اند.(35)
در آغاز قرن هشتم میلادى / دوم هجرى، جهان میان دو قطب مسیحیت و اسلام تقسیم شده بود. امپراتورى خزر در حکم نیروى سومى بود که دوستى و دشمنى آن به ویژه به جهت موقعیت جغرافیایى ـ که حائلى میان امپراتورى بیزانس و سرزمین هاى خلافت اسلامى بود ـ براى هر دو طرف به یک اندازه اهمیت داشت.
از طرفى خزران دریافته بودند با پذیرش مسیحیت یا اسلام، استقلال خود را از دست خواهند داد، زیرا قبول هر یک از این دو دین، مستلزم پذیرش سلطه امپراتور روم یا خلیفه بغداد بود. نیز خزران به این نتیجه رسیده بودند که حفظ دین اولیه خود ـ که صورتى از صور ابتدایى حیات دینى (شمنیزم) بود ـ در مقایسه با ادیان توحیدى مسیحیت و اسلام نه تنها فرسوده و مندرس تلقى مى شد، بلکه سران خزر را از نفوذ معنوى و قانونى که خلیفه و امپراتور به واسطه پیروى از دو آیین توحیدى و جهان شمول از آن برخوردار بودند، محروم مى ساخت، به ویژه این که مقام خاقانى در میان خزران بیش تر جنبه معنوى و آیینى داشت تا جنبه سیاسى. از این جهت انتخاب دین مناسب که تمام این ملاحظات را مدنظر قرار دهد، از اهمیت بسیارى برخوردار بود. در چنین وضعى، منطقى ترین شیوه، گرویدن به مذهب ثالثى بود که از جهت مبانى عقیدتى و ساختار دینى قدرت هماوردى با آن دو دیگر را داشته باشد. آیین یهود از شهرت کافى برخوردار بود و به عنوان دینى آسمانى مورد احترام هر دو گروه مسیحى و مسلمان قرار داشت.
اگر چه ظاهرا در این که این اقدام انگیزه سیاسى داشته است، نمى توان تردید کرد، اما بى شک خزران از مدت ها پیش تر با یهودان آشنا بودند که زمینه مناسبى براى تغییر کیش آنان فراهم آورد. مهاجرت یهودیانى که عمدتا از تعقیب و شکنجه امپراتوران روم مى گریختند و نیز مهاجرت یهودیان آسیاى صغیر پس از تسخیر این نواحى به دست مسلمانان، زمینه هاى آشنایى این دو را فراهم ساخته بود.(36) بنابراین کشور خزران پیش از گرویدن به دین یهود پناهگاه امنى براى یهودیان به شمار مىآمد و پس از قبول این آیین به خانه و موطن آن ها تبدیل شد. یهودیان هنر و صنعت بیزانس را با روش هاى پیشرفته به ویژه در کشاورزى و بازرگانى براى خزران به ارمغان آوردند. به سرعت بسیارى از مظاهر آیینى و فرهنگى یهود در جامعه خزر مورد پسند و قبول واقع افتاد چنان که به گزارش محمد بن اسحاق الندیم (ص 21) به روزگار او (حدود 300 ـ385) خزران از الفباى عبرى استفاده مى کردند.(37)
چنان که پیش تر اشاره شد گروهى از مسلمانان نیز در کشور خزران زندگى مى کردند، حتى به گزارش برخى منابع اسلامى بیش ترین جمعیت خزران را مسلمانان و کم ترین شمار را یهودیان داشته اند.(38) درباره چگونگى رفتار و روابط خزران یهودى با اتباع مسلمان چنان که از اندک روایات منابع موجود بر مىآید، مسلمانان در این سرزمین از وضع مطلوبى برخوردار بودند. دست کم گزارشى از سختى یا پریشانى امور مسلمانان گزارش نشده است. مسعودى از وجود وزیرى مسلمان در دربار خزران یاد کرده است.(39) و اصطخرى نیز از قاضیان مسلمانى یاد کرده که رسیدگى به دعاوى مسلمانان را بر عهده داشته اند.(40) ابن فضلان در این باره نوشته که یکى از غلامان شاه که مسلمان است و او را ((خز)) مى خوانند، بر مسلمانان حکومت مى کند و مسلمانان و بازرگانانى که با ایشان داد و ستد مى کنند، براى حل اختلاف به او مراجعه مى کنند.
به نظر مى رسد مسلمانان و پیروان سایر ادیان در انجام مناسک و آداب دینى خویش از آزادى کامل برخوردار بوده اند. منابع اسلامى از وجود تعداد زیادى مسجد در سرزمین خزر یاد کرده اند.(41)
به گزارش یاقوت در 310 / 922 م شاه خزر خبر یافت که در یکى از سرزمینهاى اسلامى (دار البابونج[؟])، مسلمانان کنیسه اى را ویران کرده اند. از این رو فرمان داد مناره مسجد جامع اتل را فرو ریزند و موذنان آن را بکشند.، ولى از بیم آن که مبادا همه کنیسه ها در بلاد اسلام ویران شود، از ویران کردن مسجد خوددارى کرد.(42) این داستان نشانگر آن است که خزرها به لزوم خویشتن دارى و خطر بالا گرفتن اختلافات توجه لازم را داشتند.

مسلمانان و خزرها

در طول بیست سال اول هجرت، ایران، شام (سوریه)، بین النهرین و مصر به دست مسلمانان افتاد و قلمرو مرکزى بیزانس نیز در نیم دایره اى که از مدیترانه تا قفقاز و سواحل جنوبى دریاى خزر کشیده مى شد، در محاصره مسلمانان قرار گرفت. کوه هاى قفقاز مانع طبیعى مهمى بود. دروازه دربند (باب الابواب) دروازه اى طبیعى بود که خزرها و سایر اقوام غارتگر از دیرباز براى هجوم به بلاد جنوب از آن گذشته و از همان راه به جاى خود باز گشته بودند.
در فاصله سال هاى 22 ـ 32ق / 642 ـ 652م اعراب بارها از دروازه دربند گذشتند و در صدد برآمدند با تسخیر شهر بلنجر ـ که نزدیک ترین شهرها بود ـ راه را براى تسخیر کل بلاد خزر هموار سازند. در جنگ بزرگى که در 32 ق. رخ داد، اعراب به سختى شکست خوردند و بسیارى از مسلمانان از جمله فرمانده عرب، عبدالرحمن بن ربیعه باهلى، کشته شدند.(43) پس از آن تا مدت ها درگیرىهاى بین دو گروه به صورت منازعات دوره اى و ستیزهاى محلى بود.(44) در سال 99 ه' . خزران به آذربایجان حمله کردند و شمارى از مسلمانان را به قتل رساندند. خلیفه عمر بن عبدالعزیز (حک 99 ـ 101) حاتم بن نعمان باهلى را به جنگ خزران فرستاد. او سپاه خزران را در هم شکست و پنجاه تن از آن ها را به اسارت گرفت و این نخستین اسرایى بودند که از بلاد خزر وارد سرزمین هاى اسلامى شدند.(45)
در 104 ه' . در زمان خلافت یزید بن عبدالملک (حک 101 ـ105)، پس از شکست مسلمانان در محلى به نام مرج الحجاره، خلیفه، جراح بن عبدالله الحکمى را حکومت ارمینیه داد و به جنگ خزران امر کرد. در این جنگ، جراح از باب الابواب گذشت و در آن سوى دروازه با سپاه خزران روبه رو شد. در این جنگ مسلمانان پیروز شدند و شهرهاى متعددى از جمله شهر بلنجر را تسخیر کردند و غنائم فراوان به دست آوردند، اما با مقاومت مجدد خزران، مسلمانان نتوانستند پایگاهى دائمى در آن جا مستقر سازند و به ناچار باز گشتند.(46) جراح در سال 111 توانست بار دیگر وارد مملکت خزران شود و شهرهایى از جمله البیضإ را به تصرف خود درآورد، اما در جنگ سال 112، او و شمار زیادى از یارانش در بلنجر کشته شدند و پایگاه خزران بار دیگر از دست رفت.(47)
پس از جراح، سعید بن عمرو الحرشى و پس از او مسلمه بن عبدالملک فرماندهى جنگ علیه خزران را بر عهده داشتند.(48)
آخرین حمله مهم اعراب میان سال هاى 114 ـ 119 به سردارى مروان بن محمد ـ که بعدها به خلافت رسید ـ صورت گرفت. مروان به دلیل این که نزد هشام بن عبدالملک خلیفه، از دست اندازىهاى خزران به سرزمین هاى اسلامى و کشتار مسلمانان و نیز سهل انگارىهاى مسلمه بن عبدالملک در جنگ با خزران، سخنانى شکوهآمیز بر زبان رانده و آمادگى خود را براى جنگ اعلام کرده بود، از سوى او به ولایت آذربایجان و ارمینیه منصوب و مإمور جنگ با خزران شد. هشام، 120 هزار جنگجو همراه او گسیل داشت. مروان براى گمراه کردن خزران از آنان خواست رسولى را جهت مصالحه نزد او بفرستند و چنین وانمود که قصد دارد با آلان ها بجنگد. نیرنگ مروان موثر واقع شد و او توانست با غافلگیر کردن آن ها، بسیارى از شهرها و نیز پایتخت را تسخیر کند. با این همه معلوم نیست که او به چه علت بىآن که پایگاه محکمى در آن جا ایجاد کند یا فرماندارى از جانب خود در آن جا بگمارد، تنها با گرفتن مقادیرى غله و تعداد معینى برده از شهرهاى مختلف خزران، آن جا را رها کرد و به آذربایجان بازگشت!(49)
برخى مورخان در بیان حوادث این رویارویى، جریان اسلام آوردن خاقان خزر را مطرح کرده اند.(50) در صورت وقوع چنین امرى احتمالا اسلام آوردن او تنها براى حفظ ظاهر و نجات جانش بود، چه پس از این واقعه بود که او رسما دین یهود را پذیرفت. تا آن جا که مى دانیم مورخان مسلمان از این حادثه، ذکرى به میان نیاورده اند.
در دوره عباسیان به درگیرىهاى میان ((ترک و خزر)) و مسلمانان به ویژه در باب الابواب و ارمینیه اشاره شده است.(51)
به هر روى، مسلمانان هیچ گاه نتوانستند خزران را تحت سیطره خود درآورند. بسیارى از پژوهشگران از جمله آرتامونوف، دانلوپ و اوبولنسکى(52) بر این باورند که اگر خزرها خط قفقاز را در برابر هجوم عرب ها به سوى شمال سد نمى کردند، بیزانس، این دژ تمدن اروپا در شرق به دست عرب ها مى افتاد و شاید تاریخ به صورت دیگرى نوشته مى شد.(53) دانلوپ مقاومت خزران را همسنگ مقاومت فرانک ها در تور و پوآتیه(54) (732 م / 114ق) و به همان اندازه مهم و سرنوشت ساز برشمرده است. (55)
درباره روابط خزران با خلفا و امراى عباسى تا پایان قرن دوم/ هشتم در منابع اسلامى گزارش هایى از ازدواج هایى، با انگیزه تحکیم روابط طرفین دیده مى شود. این ازدواج ها معمولا به مرگ شاهزاده خانم و در نتیجه شروع درگیرىهاى میان خزران و مسلمانان منجر مى شده است.(56) پس از پایان قرن دوم هجرى، ظاهرا تا مدتى دو طرف در صلح و آرامش به سر مى بردند یا دست کم خبرى از جنگ و ستیز در منابع تاریخى دیده نمى شود.
اشارات راجع به اواخر دوران انحطاط خزران، بیش تر از منابع و مآخذ اسلامى به دست مىآید، ولى این اشارات بسیار مبهم است و بسیارى از نام ها و تاریخ ها و اطلاعات جغرافیایى در معرض تفسیرهاى گوناگون قرار دارد. ابن حوقل فروپاشى اتل و سمندر، شهرهاى مهم خزران را به روس ها نسبت مى دهد.(57) خسارت حمله روس ها ظاهرا سنگین بوده است. مورخان مسلمان از خروج موقت یهودان خزر به سوى سواحل یا جزایر دریاى خزر سخن گفته اند. ابن حوقل از مهاجرت مردم اتل از دست روس ها و سپس کمک حاکم مسلمان شروان (محمد بن احمد ازدى) در بازگشت آن ها به سرزمین خود یاد کرده است.(58) ابوعلى مسکویه از استمداد ایشان از اهل خوارزم سخن به میان آورده و افزوده است که اهل خوارزم، کمک به آن ها را به اسلام آوردن آنان و دست کشیدن از دین یهود مشروط ساختند. آنها پذیرفتند و همگى جز شاه ایشان اسلام آوردند.(59)
پس از فروپاشى اتل، چنان که از برخى منابع روسى برمىآید، خزران در قرون پنجم و ششم هجرى/ یازدهم و دوازدهم میلادى در شهرهاى چرسون و تموتراکان متمرکز بودند. (60)
در نیمه دوم قرن ششم/ دوازدهم خاقانى شروانى و نظامى گنجوى، شاعران نامدار ایرانى، از همدستى خزرها و روس ها در هجوم به شروان سخن گفته اند.(61) خاقانى از خزرهایى که در همسایگى دربند بوده اند، سخن به میان آورده است.(62)
در اواخر قرن ششم/دوازدهم نیز یادداشت هاى کوتاه سیاح مشهور یهودى ((ربى پتاشیاى رژنسبرگى))(63) در دست است. او در فاصله سال هاى 1170 ـ 1185م در نواحى اروپاى خاورى و آسیاى باخترى به مسافرت پرداخته و سفرنامه او سیبوب حاعولم(64) (سفر دور عالم) ظاهرا به قلم یکى از شاگردانش بر اساس یادداشت ها یا املاى او نگارش شده است. در این سفرنامه آمده که چگونه وى از بى اطلاعى و بى مبالاتى خزرهاى یهودى شمال کریمه نسبت به آداب و احکام شرعى دین یهود متعجب گشته و این وضع را ناشى از بدآموزىها و تإثیر الحاد قرائیون(65) دانسته است.(66)
در قرن سیزدهم/ هفتم، هنگامى که مغول ها، بزرگ ترین امپراتورى صحرا را بنیان نهادند و از مجارستان تا چین را زیر سیطره داشتند، در یادداشت هاى دوپلانوکارپینى(67)، سفیر پاپ اینوسان چهارم(68) در 1245م643/ به دربار باتوخان پسر توشى پسر چنگیزخان (فرمانرواى بخش غربى امپراتور مغول) مطالبى درباره خزران دیده مى شود. او در کتاب معروف خود (تاریخ مغول)(69) در فهرست اقوامى که در طول سفر دیده، ضمن شمارش اقوام قفقاز شمالى در ردیف آلن ها/آلانها و چرکس ها از خزران که در مذهب یهودند، نام برده است.(70)
از این شواهد برمىآید که خزرها با این که پس از شکست از روس ها در 965م و نابودى شهر اتل امپراتورى خود را از دست دادند، اما سرزمین و موطن خویش را ـ هر چند در محدوده اى کوچک تر ـ حفظ کردند و گروهى از ایشان به اسلام گرویدند.(71) گروه هایى از خزران پیش از آشوب مغولان به سرزمین هاى اسلاوى و شبه جزیره کریمه که زیر یوغ مغولان در نیامده بود، مهاجرت کردند. این مهاجرت ها، نخستین گام در گسترش مراکز یهودىنشین در اروپاى خاورى بود.(72)
در لشکرکشى هاى مغول، باتو که مإمور فتح سرزمین هاى قفقاز و ماوراى آن بود، تا دشت قبچاق پیش رفت.(73) دشت قبچاق که پیش تر پایتخت خزران (اتل) بود، در آن زمان علاوه بر گروه هایى از خزران، قبچاق ها/ قفچاق ها و پچنک ها را نیز در خود جاى داده بود. باتو در کنار رود اتل، بر خرابه هاى شهر کهن اتل، پایتخت خود را با نام ((سراى)) بنا نهاد.(74)
بنا بر برخى منابع این پایتخت بعد از باتو در زمان برادرش برکاى به شهرى جدید التإسیس به نام سراى نو انتقال یافت که غالبا سراى برکاى نامیده مى شد، زیرا عقیده بر این بود که موسس این شهر برکاى است. اما به عقیده برخى محققان، شواهد به دست آمده از سکه شناسى نشان مى دهد که سراى باتو و سراى برکاى در یک محل بوده اند و سراى نو تا دهه 730ق1330/م ساخته نشده بود.(75)
اصطلاحى که براى نامیدن این قلمرو به کار مى رفت ((خان نشین قبچاق)) بود که بعدها به ((اردوى زرین)) (التون ایل، آلتون اردو) تغییر یافت. نامگذارى نخست حاکى از این واقعیت است که اغلب ترک هاى قبچاقى که قبل از ورود مغولان در این منطقه مى زیستند، در آن جا باقى ماندند و در دولت تازه تإسیس جذب شدند.
از برخى شواهد برمىآید تعداد ترک ها در قلمروى اردوى زرین بیش از مغول ها بود، چنان که میان سال هاى 679 تا 686 / 1280 تا 1287م، زبان ترکى روى سکه ها جایگزین زبان مغولى شد.(76)
ذیل نویس ابن عبرى (ص 505) درباره باتو مى نویسد که او قبول اسلام کرده بود، اما هرگز نتوانست آداب غسل و وضو و روزه را یاد بگیرد. جوزجانى(77) این احتمال را به نقل از راویان ثقه مطرح کرده که او در خفا مسلمان شده بود اما ظاهر نمى کرد و مسلمانان در زمان او در کمال آسایش زندگى مى کردند. احتمال مى رود او از معدود افرادى بود که هنوز به خداگرایى شمنى قدیم که به همه ادیان و مذاهب حرمت مى نهاد پایبند بوده است.(78) از همین رو است که معمولا برادر او برکاى (حک 655 ـ664) را که پس از او به حکومت رسید، نخستین شخصیت عالى مرتبه مغولى که قبول اسلام کرده، به شمار آورده اند. با این توضیحات به نظر مى رسد اتباع ترک در زمان باتو اعم از گروه هایى که اسلام آورده بودند و گروه هایى از خزران که یهودى مانده بودند و ... از وضع مطلوبى برخوردار بودند.
برخى پژوهشگران معاصر(79) با دلایل زبان شناختى این فرضیه را مطرح کرده اند که خزران اسلاف ایل قجرند که پس از مهاجرت به ایران به ((قاجار)) شهرت یافتند.(80)

پی‌نوشت‌ها:

1- به نوشته ابن فضلان این هیإت به درخواست المش بن یلطوار، پادشاه اسلاوها (صقالبه) به سوى آن ها اعزام شده بود. او از خلیفه مقتدر خواسته بود که شخصى را نزد او بفرستد تا مسائل دینى را به وى بیاموزد و برایش مسجد و منبرى بنا کند تا بتواند در کشور خود براى خلیفه دعا و تبلیغ کند و نیز تقاضا کرده بود که براى او دژى بسازند تا در برابر حملات پادشاهان مخالفش که مهم ترین آن ها یهودیان خزر بودند، در امان باشد. به گزارش او پادشاه اسلاوها مى بایست به عنوان مالیات به تعداد خانواده هاى خزران، به آن ها پوست سمور مى داد. علاوه بر این پسر او نزد خزرها گروگان بود و یکى از دختران زیبایش را پادشاه خزر به زور به زنى گرفته بود. احمد بن فضلان، رساله ابن فضلان، تحقیق سامى الدهان (دمشق، مجمع العلمى العربى بدمشق، 1959/1379)، ص 67 ـ 68، 145.
2- محمد بن حوقل النصیبى، صوره الارض، تصحیح جى. اچ. کرایمر، (لیدن، بریل، 1967)، ج 2، ص 394 ـ ؛395 ابراهیم بن محمد اصطخرى، مسالک الممالک، (لیدن، ریل، 1967)، ص 223 ـ 224.
Encyclopaedia Judaica، (Jerusalem) vol. 10، p 950.
4- د. م. دنلوب، تاریخ یهود الخزر، ترجمه و تصحیح سهیل زکار، (بیروت، دارالفکر، 1987/1407)، ص 167 ـ 232.
5- ابن بلخى، فارس نامه، به سعى و اهتمام و تصحیح گاى لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، (تهران، دنیاى کتاب، 1363)، ص ؛97 دانلوپ، همان، 59، 61 ـ 70).
6- همان، ص 167.
7- على بن حسین مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید (قاهره، السعاده، 1958/1377)، ج 1، ص 178.
8- دانلوپ، پیشین، ص 167 ـ 232.
9- احمد بن واضح یعقوبى، تاریخ یعقوبى، تصحیح هوتسما (لیدن، بریل، 1969)، ج 1، ص ؛13 مسعودى، پیشین، ج 1، ص 131.
10- هادى عالم زاده، ((خزران در منابع اسلامى)) مقالات و بررسیها، دفتر 47 ـ 48 (تهران، 1368/1410ش)، ص 88.
11- اصطخرى، پیشین، ص 223.
12- بر خلاف نظر آرتامونوف، دانلوپ (پیشین، ص 59) با بررسى منابع مختلف به این نتیجه دست یافته است که درباره خزران قبل از قرن ششم میلادى، مدرک معتبرى در دست نیست.
13- عنایت الله رضا، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1365)، ص 170.
14- دانلوپ، پیشین، ص 61 ـ 70.
15- على بن حسین مسعودى، التنبیه و الاشراف (لیدن، بریل، 1967)، ص 62.
16- شهر سمندر ظاهرا در دامنه کوههاى قفقاز نزدیک سریر قرار داشته ولى محل دقیق آن تاکنون مشخص نشده است.
17- مسعودى، پیشین؛ مروج الذهب، ج 1، ص 178.
18- اصطخرى، پیشین، ص 10، 220.
19- ابن حوقل، پیشین، ج 2، ص 389.
20- همان، ج 2، ص ؛390 مسعودى، پیشین، ج 1، ص 178.
21- Kiev.
22- Soviatoslav
23- تاریخ روس، ص 84 به نقل از دانلوپ، پیشین، ص ؛322 ابن حوقل، پیشین، ج 2، ص 392.
24- به نوشته ابن فضلان (پیشین، ص 169) پادشاه خزر ((خاقان بزرگ)) نام دارد و جانشینش را ((خاقان به)) مى نامند. اصطخرى (پیشین، ص 224) توضیح رساترى در این باره دارد؛ او دقیقا میان خاقان و شاه خزر فرق گذاشته: ((... بزرگ آنها خاقان خزر نام دارد که مقام او بالاتر از شاه خزر[ ملک الخزر] است، اما اختیار نصب وى با شاه است ـ و باید که این خاقان از خاندان خاقانى باشد و او را هیچ امر و نهى و فرمانى نباشد الا آنکه پیش او روند و او را سجده کنند و هر کس را بر او راه نباشد مگر ملک و کسانى که در پایه ملکدارى باشند)). مسعودى (همان، ج 1، ص 180) نیز همین تفکیک را قائل شده و مقام خاقانى را موروثى و شاه را داراى قدرت اجرایى معرفى کرده و افزوده: ((اگر در دیار خزر قحط و خشکسالى و یا حوادث شوم دیگر رخ دهد، مردم خاقان را به فال بد گرفته و گاه از شاه مى خواهند که او را بکشد)). نیز احمد بن عمر بن رسته، الاعلاق النفیسه (لیدن، بریل، 1967)، ص ؛139 ابوریحان محمد بن احمد بیرونى، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، (لایپزیک، هاراسوئیت، 1923)، ص 101.
25- ابى عبید عبدالله بن عبدالعزیز بکرى، المسالک و الممالک، تحقیق: ادریان فان لیوفن و اندرى فیرى، (مصر، دارالعربیه للکتاب، 1371/1992)، ج 1، ص 446 ـ 447.
26- نخستین متن چاپى مکاتبات خزر در رساله عبرى به نامKol Mebasser (قول مبشر) در حدود 1577م در استانبول به وسیله اسحق ابراهیم اکریش منتشر شد. تنها نسخه خطى نامه حسداى و جواب یوسف در کتابخانه کلیساى مسیح در اکسفورد نگهدارى مى شود. آرتور کستلر، خزران، ترجمه محمدعلى موحد (تهران، خوارزمى، 1361)، ص 271 ـ 280.
27- حسداى بن شپروت (زاده 910/298م) ابتدا به عنوان طبیب به خدمت عبدالرحمن سوم اموى (حک، 277 ـ 350) در آمد. سپس چندان مورد اعتماد قرار گرفت که مسوولیت امور مالى را بر عهده او نهادند و سرانجام وزارت را در سطح برقرارى ارتباط سیاسى خارجى بین خلیفه اندلس و سایر کشورهاى مسیحى شمال اسپانیا از جمله کاستیل، آراگون و ... بر عهده گرفت.
28- آرتور کستلر، پیشین، ص 79 ـ 94.
29- جنیزه، معرب گنیزه Geniza به معناى گنجینه اوراق متروکه، نام انبار کنیسه هاى یهودى در مصر است. معمولا یهودیان مصر اوراقى را که در آن نام خدا یا آیات مقدس نوشته شده بود ـ براى اینکه مورد بى احترامى قرار نگیرد ـ در انبارهاى معابد نگاه مى داشتند. تاکنون دو تا از این مخزنها کشف شده و اوراق به دست آمده از آنها به کتابخانه هاى بزرگ دنیا به ویژه بادلیان، اکسفورد و کمبریج در انگلستان انتقال یافته و مورد بررسى محققان قرار گرفته است. از این مخزنها اسناد مهمى مربوط به تاریخ مصر و تاریخ اجتماعى اسلام و یهود مرکب از هزاران نامه، قرار داد، عرض حال و ... به دست آمده است. بیشتر این اسناد به زبان عربى یهودى (زبان عربى و خط عبرى) نوشته شده و از دوره هاى فاطمى و ایوبى است. فرهاد دفترى، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى (تهران، فرزان، 1375)، ص 176.
30- کاشف این سند از جنیزه قاهره، سلیمان شخترSoloman Schechter از محققین کمبریج بود و به جهت اینکه این سند در کتابخانه کمبریج نگهدارى مى شود به این نام شناخته شده است.
31- آرتور کستلر، پیشین، ص 94 ـ 95.
32- Christian Druthmar of Aquintania.
33- اینکه مورخ گرجى خزرها را همان یإجوج و مإجوج مى داند در برخى نوشته هاى اسلامى نیز انعکاس دارد. محمد بن احمد المقدسى، احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم، (لیدن، بریل، 1967)، ص ؛46 یاقوت بن عبدالله حموى، معجم البلدان، (تهران، مکتبه الاسدى، 1965)، ج 2، ص ؛440 قاضى منهاج سراج جوزجانى، طبقات ناصرى، تصحیح: عبدالحى حبیبى، (کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1343)، ج 1، ص 165.
34- آرتور کستلر، پیشین، ص 99 ـ 100.
35- برى، 406 به نقل از آرتور کستلر، ص 71 به بعد.
36- براى نمونه درباره مهاجرت یهودیان در 943/332 به سرزمین خزر به سبب اجبار آنها به قبول مسیحیت از سوى ارمنوسRomanus) (919 -944 ) ) پادشاه روم مراجعه کنید به: مسعودى، همان، ج 1، ص 178 ـ 179.
37- محمد بن اسحق الندیم، الفهرست للندیم، تصحیح رضا تجدد (تهران، اسدى، 1971/1350)، ص 21. هر چند در مقابل این روایت، روایت متفاوت دیگرى در کتاب فخرالدین مبارکشاه آمده است، اینکه در نزد خزران خطى که شبیه خط روس است کاربرد دارد و به این خط جماعتى از رومیان که به روم الروس مشهورند نیز کتابت مى کنند. این خط متشکل از 21 حرف است و از چپ به راست نوشته مى شود. دانلوپ، پیشین، ص 171.
38- ابن حوقل، پیشین، ج 2، ص ؛390 اصطخرى، پیشین، ص ؛220 بکرى، پیشین، ج 1، ص 446.
39- مسعودى، پیشین، ج 1، ص 179.
40- اصطخرى، پیشین، ص 221. مطابق گزارش او پیروان ادیان مختلف یهود، نصارى، مسلمانان و حتى بت پرستان قاضیانى از میان خود داشته اند که مرجع حل و فصل دعاوى بوده اند. مسعودى، همان، ج 1، ص 179 ـ ؛180 یاقوت، همان، ج 2، ص 437.
41- اصطخرى، همان، ص 220 ـ ؛222 ابن حوقل، همان، ج 2، ص ؛393 ابن رسته، همان، ص 140.
42- یاقوت، همان، ج 2، ص 440.
43- محمد بن جریر طبرى، تاریخ الرسل و الملوک، ویرایش: م. جى دگویه/دخویه، (طهران، مکتبه الاسدى، افست از روى لیدن، بریل، 1879)، ج 5، ص 2889 ـ 2894.
44- همان، ج 8، ص 1200 ـ ؛1217 ابوعلى احمد بن محمد مسکویه رازى، تجارب الامم و تعاقب الهمم، تحقیق ابوالقاسم امامى، (طهران، دار سروش 1987) ج 2، ص ؛335 عزالدین بن اثیر، الکامل فى التاریخ، تصحیح محمد یوسف الدقاق (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1987/1407)، ج 4، ص 263.
45- طبرى، ج 9، ص ؛1346 ابن اثیر، ج 4، ص 315.
46- طبرى، پیشین، ج 9، ص ؛1453 محمد بن على بن اعثم کوفى، الفتوح، تحقیق سهیل زکار (مصر، دارالفکر، 1992/1412)، ج 3، ص 216 ـ 222.
47- طبرى، ج 9، ص 1530 ـ ؛1531 ابن اعثم، ج 3، ص 226 ـ 229.
48- ابن اعثم، ج 3، ص 230 ـ ؛261 طبرى، پیشین، ج 9، ص 1560.
49- ابن اثیر، پیشین، ج 4، ص 406 ـ ؛407 عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، العبر و دیوان المبتدإ و الخبر فى ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوى السلطان الاکبر، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1992/1413)، ج 3، ص 110 ـ 111.
50- دانلوپ، پیشین، ص 127 ـ 128.
51- طبرى، همان، ج 10، ص 318، ؛648 ابن اعثم، همان، ج 3، ص 397 ـ 400.
52- Obolensky.
53- آرتور کستلر، پیشین، ص 36.
54- جنگ میان شارل مارتل فرمانده فرانک ها و عبدالرحمن غافقى والى مسلمان اسپانیا که به شکست مسلمانان منجر شد و این شکست پیشروى مسلمانان در اروپا را متوقف ساخت. این جنگ در منابع اسلامى به بلاط الشهدإ مشهور است.
55- دانلوپ، پیشین، ص 12.
56- طبرى، پیشین، ج 10، ص 647 ـ ؛648 ابن اعثم، پیشین، ج 3، ص 377 ـ 381.
57- ابن حوقل، پیشین، ج 2، ص 392.
58- همان، ج 2، ص 398.
59- ابوعلى مسکویه، تجارب الامم، تصحیح ه' . ف. آمدروز، (قاهره، شرکه التمدن الصناعیه، 1333)، ج 2، ص 209.
60- آرتور کستلر، پیشین، ص 162 ـ 163.
61- افضل الدین بدیل بن على خاقانى شروانى، دیوان، تصحیح ضیإالدین سجادى، (تهران، زوار، 1368)، ص ؛33 الیاس بن یوسف نظامى گنجوى، سبعه حکیم نظامى، تصحیح و تحشیه حسن وحید دستگردى، (تهران، علمى، 1363)، ج 3، ص 431.
62- خاقانى، همان، ص 188.
63- Sibub Ha'olam.
64-.. Rabbi Petachia of Regensberg
65- قرائیون / قرائیم / قاریانKaraites) ) فرقه اى یهودى که در نیمه دوم قرن هشتم میلادى در بابل پیدا شد و با تفسیر تلمودى تورات مخالفت ورزید و هدفش بازگشت به متن تورات بود. عنان بن داوود در 765م در بغداد این فرقه را بنیان نهاد.
66- کستلر، پیشین، ص 97 .
67- Historica Mangolorum
68- Innocent Iv.
69- Joannes De plano carpini.
70- همان، ص 166.
71- ابوعلى مسکویه، پیشین.
72- کستلر، پیشین، ص 175.
73- جوزجانى، پیشین، ج 2، ص 175 ـ ؛176 ابن عبرى، غریغوریوس الملطى تاریخ مختصر الدول، (بیروت، دارالمسیره، بى تا)، ص 248.
74- عطاملک بن محمد جوینى، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینى (لیدن، بریل، 1911)، ج 1، ص 222.
75- دیوید مورگان، مغولها، ترجمه عباس مخبر (تهران، نشر مرکز، 1371)، ص 171.
76- همان، ص 170 ـ 171.
77- جوزجانى، پیشین، ج 2، ص 176.
78- جى، آ، بویل، تاریخ ایران کمبرج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشى دولت ایلخانان)، ترجمه حسن انوشه (تهران، امیرکبیر، 1366)، ج 5، ص 356.
79- عبدالله شهبازى، زر سالاران یهودى و پارسى، استعمار بریتانیا و ایران، (تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهاى سیاسى، 1377)، ج 1، ص 488.
80- سعید نفیسى، تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران در دوره معاصر، (تهران، بنیاد، 1373)، ج 1، ص 35.

منابع تحقیق:
ـ ابن اثیر، عزالدین، الکامل فى التاریخ، 10 جلد، تصحیح محمد یوسف الدقاق (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1987/1407)، جلد 4.
ـ ابن اعثم کوفى، محمد بن على، الفتوح، 3 جلد، تحقیق سهیل زکار، (مصر، دارالفکر، 1992/1412)، جلد 3.
ـ ابن بلخى، فارس نامه، به سعى و اهتمام و تصحیح گاى لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، (تهران، دنیاى کتاب، 1363).
ـ ابن حوقل النصیبى، محمد، صوره الارض، دو جزء در یک مجلد، تصحیح جى. اچ. کرایمر، (لیدن، بریل، 1967)
ـ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون المسمى کتاب العبر و دیوان المبتدإ و الخبر فى ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوى السلطان الاکبر، 7 جلد، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1992/1413)، جلد 3.
ـ ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، (لیدن، بریل، 1967)
ـ ابن عبرى، غریغوریوس الملطى، تاریخ مختصر الدول، (بیروت، دارالمسیره، بى تا).
ـ ابن فضلان، احمد، رساله ابن فضلان، تحقیق سامى الدهان، (دمشق، مجمع العلمى العربى بدمشق، 1959/1379)
ـ اصطخرى، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، (لیدن، بریل، 1967)
ـ بکرى، ابى عبید عبدالله بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، 2 جلد، تحقیق ادریان فان لیوفن و اندرى فیرى، (مصر، دارالعربیه للکتاب، 1371/1992)، جلد 1.
ـ بویل، جى، آ، تاریخ ایران کمبرج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشى دولت ایلخانان)، جلد پنجم، ترجمه حسن انوشه، (تهران، امیرکبیر، 1366).
ـ بیرونى، ابوریحان محمد بن احمد، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، (لایپزیک، هاراسوئیت، 1923)
ـ جوزجانى، قاضى منهاج سراج، طبقات ناصرى، 2 جلد، تصحیح عبدالحى حبیبى، (کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1343)، ج 1.
ـ جوینى، عطاملک بن محمد، تاریخ جهانگشا، 3 جلد، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینى (لیدن، بریل 1911، 1916، 1937م)، ج 1.
ـ حموى، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، 6 جلد، (تهران، مکتبه الاسدى، 1965).
ـ خاقانى شروانى، افضل الدین بدیل بن على، دیوان، تصحیح ضیإالدین سجادى، (تهران، زوار، 1368)
ـ دنلوپ، د. م ، تاریخ یهود الخزر، ترجمه و تصحیح سهیل زکار، (بیروت، دارالفکر، 1987/1407)
ـ دفترى، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى، (تهران، فرزان، 1375)
ـ رضا، عنایت الله، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1365)
ـ شهبازى، عبدالله، زرسالاران یهودى و پارسى، استعمار بریتانیا و ایران، 4 جلد، (تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهاى سیاسى، 1377)، ج 1.
ـ طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، 15 جلد، ویرایش: م. جى دگویه، (لیدن، بریل، 1879)
ـ عالم زاده، هادى، ((خزران در منابع اسلامى))، مقالات و بررسى ها، دفتر 47 ـ 48، (تهران، 1368/1410ش).
ـ کستلر، آرتور، خزران، ترجمه محمد على موحد، (تهران، خوارزمى، 1361)
ـ مسعودى، على بن حسین، التنبیه و الاشراف، (لیدن، بریل، 1967)
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ ، مروج الذهب و معادن الجوهر، 4 جلد در دو مجلد، تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید، (قاهره، السعاده، 1958/1377)
ـ مسکویه رازى، ابوعلى احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، 2 جلد، تحقیق ابوالقاسم امامى، (طهران، دار سروش، 1366/1987)، ج 1 و 2.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تجارب الامم، 4 جلد در 3 مجلد، تصحیح ه' . ف. آمدروز، (قاهره، شرکه التمدن الصناعیه، 1333)
ـ مقدسى، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم، (لیدن، بریل، 1967).
ـ مورگان، دیوید، مغول ها، ترجمه عباس مخبر، (تهران، نشر مرکز، 1371)
ـ الندیم، محمد بن اسحق، الفهرست للندیم، تصحیح رضا تجدد، (تهران، اسدى، 1971/1350)
ـ نظامى گنجوى، الیاس بن یوسف، سبعه حکیم نظامى، 3 جلد، تصحیح و تحشیه حسن وحید دستگردى، (تهران، علمى، 1363)، ج 3.
ـ نفیسى، سعید، تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران در دوره معاصر، (تهران، بنیاد، 1373).
یعقوبى، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبى، 2 جلد، تصحیح هوتسما، (لیدن، بریل، 1969)
Encyclopaedia Judaica، Jerusalem. .
منبع مقاله: www.tarikheslam.com