نویسندگان: نوید سعیدی رضوانی (دکترای شهرسازی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین)، زهرا شش پری (شهرساز)




حس زمان، ‌حس مکان در یادمان
این نوشتار به دنبال آن است که ضمن گونه شناسی انواع یادمان ها و معرفی نمونه هایی آشنا از هر گونه، ‌نقش و کارکردهای یادمان را تشریح کند و انتظاراتی را که از یک یادمان می رود - یادمان از هر نوع و گونه ای که باشد - برشمرد و در ادامه پیشنهادها و راهکارهایی برای ساماندهی و ارتقای کیفی یادمان های شهری به دست دهد. در این مقاله بخش گونه شناسی انواع یادمان به صورت ترکیبی از تصاویر و توضیحات آمده است.

مقدمه:

یادمان، ‌بنا یا سازه ای است که برای گرامی داشت، ‌زادروز یا سالمرگ یک شخص خاص، ‌بزرگداشت یک رویداد مهم یا واقعه ای که برای یک گروه اجتماعی مهم است و یادآور قسمتی از خاطرات تاریخی یا میراث فرهنگی آنان است و نیز صرفاً‌ با معرفی یک شهر، منطقه یا محل ساخته می شود. در زبان انگلیسی کلمه به یادماندنی اغلب اشاره به چیزی دارد که از نظر اندازه و قدرت فوق العاده تأثیرگذار باشد مانند مجسمه های یادمان. کلمه Monument به معنی یادمان برگرفته از واژه «monere» و به معنای «برای یادآوری» یا «برای هشدار دادن» است. (www. en. wikipedia. org) برخی یادمان ها هزاران سال قبل ایجاد شده اند و در طول قرن ها مورد احترام و توجه بوده اند و مشهورترین نمادهای تمدن های باستان هستند. برخی یادمان ها نیز به تازگی به وجود آمده اند اما به دلیل ویژگی هایشان تأثیرگذار و خاطره انگیزند و نقش خود را به خوبی ایفا می کنند. گروهی دیگر از یادمان ها که با هزینه بسیار تولید شده اند هیچگاه به «یادمان» تبدیل نشده اند و در واقع نتوانسته اند به اهداف خود برسند. در این مقاله برآنیم که ضمن معرفی انواع یادمان ها به پاره ای از ویژگی هایی اشاره کنیم که می توانند یادمان ها را تأثیرگذار کنند.
یادمان ها را می توان به انواع زیر تقسیم کرد.

نقش ها و کارکردهای یادمان

1- تقویت حس مکان:

یکی از مهم ترین کارکردهای یادمان ایجاد حس مکان تعریف شده، القای روحیه خاص در فضا یا تقویت روحیه یک فضا است. مکان بخشی از فضا است که به وسیله شخص یا چیزی اشغال شده است و دارای معنایی ارزشمند است و در صورت هماهنگی یادمان با محیط و تقویت انسجام بصری محیط پیرامون، شهروندان احساس رضایت و آرامش بیشتری می کنند و حس مکان تقویت می گردد.

2- تعریف فضای شهری و هویت بخشی به آن:

هویت یک محل معین، ‌یعنی حدی که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها شناخته یا بازشناسی کند به طوری که شخصیتی مشخص، ‌بی نظیر یا حداقل مخصوص به خود را دارا شود. یادمان هایی که از طراحی خلاقانه و هنرمندانه ای برخوردارند می توانند هویت بخش باشند.

3- ارتقای کیفیت و ایجاد سرزندگی فضاهای شهری:

فضالی خالی از هنر، جذابیت ندارد. فقدان جذابیت، ‌از کیفیت فضا می کاهد و مانع ایجاد حس سرزندگی و نشاط در فضای شهری می شود. یادمان می تواند این دو را در صورت وجود سایر شرایط به فضا ارزانی کند.

4- ارتقای آگاهی های عمومی و معرفی نمادها و ارزش های فرهنگی:

یادمان ها و توضیحات متصل به آنها می توانند سطح دانش و آگاهی عمومی شهروندان را در خصوص حوادث فرهنگی ارتقا بخشند. به عنوان مثال می توانند مردم یک منطقه را با شخصیت ها یا رویدادهای تاریخی آن منطقه آشنا کرده یا نمادهای فرهنگی آن منطقه را معرفی کنند.

5- معرفی عملکرد و روحیه مکان یا محدوده پیرامون آن یا تداعی عملکرد تاریخی یا فرهنگی آن:

یادمانی که موضوع آن یک رویداد تاریخی است تا سال ها بعد می تواند تداعی گر آن واقعه باشد.

6- ایجاد یک نشانه شهری:

نشانه از عناصر اصلی سازنده سیمای شهر است. از نظر کوین لینچ «نشانه ها عواملی در تشخیص قسمت های مختلف شهر هستند. خصوصیات نشانه باید چنان باشد که بتوان آن را از میان عوامل بسیار بازشناخت. اگر نشانه ها فرمی واضح داشته باشند و با زمینه خود متضاد و بر محیط اطراف خود غالب و مسلط باشند شناخت آنها به آسانی میسر است و احتمال بیشتری هست که بر آنها معنایی متصور باشد». یادمان ها در بسیاری موارد به ویژه اگر اندازه آنها بزرگ باشد می توانند به عنوان نشانه در سطح محله، منطقه یا حتی شهر مطرح شوند.

7- ایجاد انگیزه برای بهسازی محیط توسط شهروندان:

نصب یادمانی مطلوب در شهر به منظور بهسازی آن موجب می شود ساکنان اطراف مکان انگیزه ای برای کیفیت بخشی به محیط خود یافته و تلاش کنند محیطی متمایز به وجود آورند.

8- تناسب بخشی به نام مکان:

یادمان ها در مکان هایی که از سابقه تاریخی خاصی برخوردار نیستند و نامی قراردادی برای آنها تعیین شده است می توانند به نحوی طراحی شوند که نام مکان را در اذهان بینندگان تثبیت کنند.

9- معرفی سبک ها و سنت های هنری:

یادمان ها هنر را به میان مردم می آورند، ‌از این رو می توانند مردم را با سبک های هنری قدیمی یا جدید آشنا سازند و بر دانش هنری و سواد بصری آنها بیفزایند.

پیشنهادها و راهکارهایی برای ساماندهی و ارتقای کیفی یادمان های شهری

1- ارتباط موضوع یادمان با عملکرد و هویت مکان:

اگر مکان و اطراف آن هویت یا ویژگی مشخصی داشته باشند ارتباط موضوعی یادمان با این وجه مشخصه، ‌تقویت کننده حس مکان خواهد بود به عنوان مثال مجسمه یادمان شهدا در جوار آرامستان ها و تندیس شخصیت های تاریخی در بافت تاریخی تأثیرگذارتر است.

2- ارتباط موضوع با عملکرد و هویت شهر:

هر شهری تحت تأثیر پیشینه تاریخی، اقتصاد، اقلیم و سایر شرایط، عملکرد و هویتی را دارد. ارتباط یادمان با این عملکرد و هویت مطلوب است و عدم ارتباط با تضاد در این زمینه موجب تنزل کیفیت فضا می شود.
یکی از مهم ترین کارکردهای یادمان ایجاد حس مکان تعریف شده، القای روحیه خاص در فضا یا تقویت روحیه یک فضا است.

3- تنوع موضوعی یادمان ها:

در برخی از شهرها یادمان ها صرفاً منحصر به یک موضوع اند و از این جهت یادمان ها فاقد تنوع اند، ‌حال آنکه موضوعات بسیاری می توانند مبنای ساخت تندیس ها باشد. (سعیدی رضوانی، 2831: 76)
4- همبستگی با دیگر یادمان ها و سایر عناصر مبلمان شهری:
در شهرها نیز همانند محیط های دیگر مثلاً ‌خانه، ‌هماهنگی و همبستگی بین عناصر، ‌مطلوب ناظرین است. در مورد یادمان ها هماهنگی را می توان از دو جنبه مورد بررسی قرار داد، ‌هماهنگی بین یادمان های مختلفی که در یک مکان قرار دارند یا در محیط پیرامون قرار گرفته اند و هماهنگی بین یادمان ها و سایر المان های شهری.

5- رعایت اصول زیبایی شناسانه:

رعایت اصول زیبایی شناسانه در زمینه شکل، اندازه، حجم و تناسبات فرعی اگر چه فرمول خاصی ندارد اما از مواردی است که باید مورد تاکید سفارش دهنده باشد.
6- نوآوری و خلاقیت و پرهیز از نصب تندیس های تکراری و غیر متناسب با محیط: یادمان، اثری هنری است و جوهر آن خلاقیت است، ‌بنابراین استفاده از تندیس هایی که در فضاهای دیگر به کرات مورد استفاده قرار گرفته اند، ‌جذابیتی برای ناظر ندارد و تأثیری در بهبود کیفیت بصری مکان نخواهد داشت.

7- تصویب طرح و اجرای یادمان های مهم در شورای مشورتی شهرداری:

مدیریت شهری می تواند با همکاری سازمان های مرتبط، ‌مشاورین و متخصصین، ‌شورایی با عنوان شورای حجم با عناوین مشابه تشکیل دهد و ساخت تندیس های مهم را در این شورا مورد بحث قرار دهد. بدین ترتیب انتظار می رود محصولات بهتری در معرض دید شهروندان قرار گیرد.
** توضیح تصویر:

دو نما از طاق به نصرت کنستانتین در رم

طاق یادمانی

طاق های یادمانی معمولاً برای گرامی داشت وقایع بزرگ تاریخی ساخته می شوند. بیشترین تعداد این نوع از یادمان ها به طاق های پیروزی که یادمان پیروزی های بزرگ نظامی است و نیز طاق هایی که به یاد سربازان گمنام کشته شده در جنگ ها بر پا می شوند، اختصاص دارد. یک نمونه از این طاق ها را می توان در میدان اتوال پاریس مشاهده کرد؛ این طاق به منظور یادآوری پیروزی های ناپلئون ساخته شده است.

یادمان های گرامی داشت سربازان کشته شده در جنگ به ویژه سربازان گمنام و کشتگانی که محل دفن آنها مشخص نیست.

یاد بود ویمی ریج، سایتی است در کانادا برای گرامی داشت یاد و خاطره سربازانِ نیروهای اعزامی کانادایی در جنگ جهانی اول که در فرانسه کشته شده اند. ویمی ریج در کانادا برای همه مردم این کشور دارای اهمیت است زیرا مکانی است برای ادای احترام به کسانی که جای خود را در جنگ جهانی اول برای آزادی و صلح از دست داده اند. بنای یادمانی ویمی ریج توسط هنرمند و معمار کانادایی؛ والتر سیمور، الوارد طراحی شده است. ساخت این بنای یادبود با استفاده از هزاران تن بتن و صدها تن فولاد مقاوم شده و بلوک های بزرگ سنگی نزدیک به یازده سال به طول انجامید. از این بنای یادبود به خوبی نگهداری می شود و اگر نیازی به مرمت داشته باشد در کمترین زمان ممکن این مرمت صورت می گیرد. این بنا، یادبود 11258 سرباز کانادایی است که در فرانسه کشته شدند.
دروازه هند، یادبود سربازان هندی کشته شده در جنگ جهانی اول و جنگ افغانستان
باکو - یادمان شهدا

 

ساختمان های طراحی شده به عنوان نشانه نمادین

ساختمانی یادماندنی در چین
ساختمان و پل آسمان در مونیخ آلمان

آرمگاه ها و مقبره های یادمانی

اهرام مصر

ستون های یادمانی که اغلب مجسمه ای در صدر خود دارند، مانند ستون نلسون در لندن

سرمنشاء این ستون ها به شهرهای یونان باستان باز می گردد.
این ستون ها که از طاق هایی یادمانی قدیمی ترند، بیشتر برای گرامی داشت یک شخص یا یک رویداد مهم تاریخی به کار برده شده اند، در بسیاری از موارد مجسمه یک فرد مهم بر فراز این ستون های بلند نصب می شد. این ترکیب نشان دهنده اهمیت بسیار زیاد آن فرد بود. نوع دیگری از ستون ها که معمولاً به تنهایی و بدون مجسمه به کار برده می شوند، هرمی شکل اند و منشاء مصری دارند. چنین ستون هایی برای مصریان باستان نمادی مذهبی به شمار می رفتند. این ستون ها برای نشان دادن مرکز به کار می آمدند و نمادی از هندسه گرایی، نظم و قدرت بودند. از جمله اماکنی که این نوع ستون در آنها مورد استفاده قرار گرفته میدان مهم بیضی شکل مقابل کلیسای سنت پیتر در رم است که در آغاز نیمه دوم قرن 17 ساخته شده است. این ستون ها که برای بیان ثبات، پایداری و همبستگی نیز به کار می آمدند، گاهی نمادی از آغاز عصری جدید بوده اند.

پارک یادمانی

مجموعه ای است که در کل به بزرگداشت یک فرد یا یک پدیده اختصاص دارد. به عنوان مثال پارک یادبود آکرا نمونه ای است از این نوع یادمان. در پارک آکرا یادمان اولین رئیس جمهور غنا؛
«Kwame Nkrumah» قرار گرفته است. او کسی بود که این کشور را برای استقلال از استعمار بریتانیا در سال 1957 رهبری کرد.
(www.rickmann- uk.com) در این پارک موزه ای نیز وجود دارد که در آن آثار شخصی و همچنین تصاویری از این رئیس جمهور به نمایش درآمده که بیانگر تاریخچه زندگی او است.

سازه های یادمانی

این گروه شامل سازه هایی می شود که می توان آنها را معماری به مثابه مجسمه تلقی کرد و در حقیقت بناها یا ساختمان هایی هستند که احجام شناخته شده ای را در ذهن تداعی می کنند و گاهی می توان به درون آنها راه یافت مانند برج ایفل در پاریس. این سازه ها بیشتر حالت یادمانی دارند یعنی برای بزرگداشت و نگاهداشت خاطره یک شخص، واقعه یا تفکر ساخته می شوند یا آنکه در مقیاسی بزرگ ساخته می شوند تا نمادی برای شهر باشند.

- سعیدی رضوانی، نوید: میدان، اثر حجمی و مجسمه، ویژه نامه میدان و فضای شهری (ضمیمه شماره 67 شهرداری ها)، آذر 1382.
- گروه مشاوران برنامه ریزان فردا: پیشنهاداتی برای یادمان شهرداری طرقبه، 1389.
- موسوی، مجتبی: مجسمه های شهری و خاطرات جمعی، شهر، زندگی، زیبایی، سازمان زیباسازی شهرداری تهران، بهار 1391.
www.en. wikipedia.org.
www.nps.gov
-www.Rickmann-uk.com
- www.Parisdigest.com.
- travel-to-discover-ghana.com
منبع مقاله: شهر زندگی زیبایی، نشریه داخلی سازمان زیباسازی شهر تهران، معاونت برنامه ریزی و توسعه، دوره اول، شماره چهارم، پاییز1391