نویسنده: آمیتیس امیرشاهی (کارشناس ارشد معماری)




 

حادثه پر حرف و حدیث 11 سپتامبر یکی از مهم ترین وقایع تاریخ معاصر آمریکا است. تصویر ذهنی این حادثه در حال حاضر تصویر فروریختن برج های دوقلوی مرکز تجارت جهانی است، ‌اما آمریکایی ها به دنبال ساخت یادمانی در محل برج ها هستند که تصویری تازه را از این واقعه به وجود بیاورد، در سال 2004 مسابقه ای بزرگ برای طراحی یادمان 11 سپتامبر برگزار شد و طرح مایکل آراد به عنوان طرح برگزیده انتخاب شد. مهم ترین ویژگی این طرح، وجه روایی آن با استفاده از بسترسازی دراماتیک است. در این طرح از نشانه هایی استفاده شده که این حادثه را که تردیدهایی زیادی درباره عوامل وقوع، انگیزه ها ودلایل آن وجود دارد آن طور که آمریکایی ها می خواهند. در فضای احساسی و حماسی روایت می کند. این نوشتار به معرفی و تحلیل این طرح می پردازد.

مقدمه

شاید در صد سال اخیر، ‌هیچ اتفاق مهمی مانند حادثه 11سپتامبر آمریکا را تکان نداده است، واقعه ای که مناسبات سیاسی جهان را در نخستین دهه هزاره سوم تحت تاثیر قرار داد، و به همین سبب است که تردیدهای زیادی در مورد آن وجود دارد و حتی در خود آمریکا نیز برخی منتقدان اصل و اساس آن را به چالش می کشند. برج های دوقلوی مرکز تجارت جهانی تازه نمادی از آمریکای مدرن شده بودند که بعد از سال های جنگ سرد، ‌موفق شده بودند به طور نسبی خود را از زیر سایه مجسمه آزادی بیرون بکشند و فارغ از هیاهو و جنجال های غربی - شرقی به عنوان سمبل و نشانه اقتصاد آزاد خود را مطرح کنند. دنیای تک قطبی قرن بیست و یکم - البته به تعبیر خود آمریکایی ها - دیگر چندان نیازی به نمادی برای لیبرالیسم نداشت، ‌بلکه اقتصاد بود که حرف اول و آخر را می زد، ‌از شرقی ترین نقطه عالم تا غربی ترینش، ‌منطق سرمایه داری، به زغم غربی ها، ‌منطق بلامنازع جهان جدید بود که هیچ چیزی یارای مقابله با آن را نداشت. این دنیای جدید دیگر نیازی به مجسمه آزادی نداشت، ‌بلکه برج ها و ساختمان های مدرنی می خواست که در آنها قلب اقتصاد جهانی بتپد. ساختمان های فعال، بلند، ‌مدرن و پیشرفته، در مقیاس برج های دوقلوی مرکز تجارت جهانی. در قلب نیویورک، ‌در مرکز منهتن.
این برج ها البته هنوز با تبدیل شدن به نمادهای آشنای جهانی فاصله داشتند و چند سالی فرصت می خواستند تا موقعیت خود را در میان بناهای نمادین و یادمان ها ثبت کنند، ‌اما واقعه روز 11 سپتامبر 2001 این فرصت را به آنها نداد و در عین حال شرایطی پیش آورد که تصویر فروریختن و متلاشی شدن این ساختمان های عظیم الجثه، ‌تبدیل به یکی از آشناترین تصاویر دنیای معاصر شود. تصویر فروریختن برج هایی که قرار بود یادمان یکه تازی اقتصاد آزاد به سبک آمریکایی باشند، ‌یادمان چیز دیگری شد: یادمان آغاز دوره ای تازه در آمریکا، برج های دوقلوی مرکز تجارت جهانی، امروز بیش از هر چیز نشان ای هستند از آمریکایی که یکی از مهم ترین - دغدغه هایش هم تراز با دغدغه ای مثل بحران اقتصاد جهانی- جنگیدن با غول بی شاخ و دم «تروریسم» است.
(http: //archive. org/details/911)

وجه یادمانی:

آمریکایی ها در طول این 11 سالی که از واقعه 11 سپتامبر گذشته، خیلی بر این حادثه تاکید داشته اند و تلاش کرده اند آن را در ردیف فجایع بزرگ بشری بگنجانند. هر سال در سالگرد این واقعه برنامه های یادبود ویژه ای به این مناسبت برگزار می شود. در روزهای دیگر هم آمریکایی ها به مناسبت یا بی مناسبت از طرح موضوع 11 سپتامبر غافل نمی شوند و تلاش می کنند بعد از گذشت یک دهه از این ماجرا آن را به بهانه های مختلف همچنان زنده نگه دارند. بنابراین، خود آمریکایی ها تاکید دارند که 11 سپتامبر یک روز خاص در تاریخشان است، ‌روزی که باید نشانه و سمبل و یادمانی، فراتر از تصویر ویدئویی فروریختن برج ها برای آن ساخته شود، ‌سمبل و نشانه ای که چه به لحاظ هنری و چه به لحاظ جذب مخاطب، چیزی از موزه یهود در برلین آلمان کم نداشته باشد؛ ‌موزه ای که یکی از مطرح ترین معماران جهان - دانیل لیبسکیند - آن را طراحی کرد و ساخت و این کار را چنان هنرمندانه انجام داد که فرم و محتوای این ساختمان هر ناظر و بیننده ای را درگیر خود می کند. با همین رویکرد گروه «LMDC» تحت نظارت شهرداری نیویورک در سال 2004 مسابقه ای بزرگ برای طراحی یادمان واقعه 11 سپتامبر برگزار کرد که 5 هزار و 201 معمار و طراح منظر شهری، از 63 کشور جهان در آن شرکت کردند. مسابقه ای که دست آخر طرح مایکل آراد به همراهی پیتر واکر (Michael Arad &Peter Walker) به عنوان برندگان آن معرفی شدند. نگاهی به طرح برنده این مسابقه، ‌می تواند تجربه خوبی در مرور کارهایی باشد که غربی ها برای طراحی یک یادمان مهم انجام می دهند.

سابقه:

در چند سال اولیه بعد از این ماجرا، در محل برج های دوقلو دوستون بلند نوری طراحی شدند که در شب جلوه ای خاص به منهتن می بخشیدند. هر کس نگاهی به شهر می انداخت، ‌حتماً این دو ستون نور توجهش را جلب می کرد و بی اختیار به یاد حادثه 11 سپتامبر می افتاد و متاثر می شد. این ستون های نورانی با ارزیابی و محاسبه دقیقی طراحی شده بودند تا بتوانند در روشنایی شب های منهتن، خود را به صورت هاله هایی ملایم نشان دهند. هر کدام از ستون های نورانی 88 اشعه را به آسمان می فرستادند و شدت و رنگ هر یک از این اشعه ها به گونه ای طراحی شده بود که ستون ها به شکل هاله ای روشن دیده شوند که به بالا رفته، در بلندای لایتناهی آسمان محو شده اند این ستون های نورانی بی گمان حس خاصی را در مخاطب به وجود می آورد و اسباب دلتنگی و حزن در بیننده می شد. شاید اگر به ما بود به همین طراحی دقیق و هوشمندانه بسنده می کردیم، اما آمریکایی ها به این قانع نبودند. تقریباً هم اعتقاد داشتند که این طرح موقتی است و برای یادمان 11 سپتامبر کوچک است. ممکن است بعد از چند سال اثر خود بر مخاطب را از دست بدهد و دیگر کارکرد یادمانی نداشته باشد، ‌بنابراین باید طرحی بزرگ تر و حساب شده تر در دست باشد، ‌یادمانی که بتوان آن را در ردیف آشناترین نمادها و نشانه های یادمانی جهان نشاند.

توضیح طرح:

طرح یادمانی مایکل آراد، روی سایتی بنا شده که دو برج به همراه محوطه پلازای آنها قرار داشت. طرح متشکل از دو استخر مربع شکل به مساحت 4 هزار متر مربع است که روی سطحی که پیش تر برج بر آن قرار داشت ساخته شده اند. کانسپت اصلی طرح ایجاد فضای منفی برای تداعی حس عدم وجود برج ها است. این دو استخر که هر کدام 9 متر ارتفاع دارند، ‌به عقیده طراح دو فرورفتگی در جای خالی برج ها هستند که نبودنشان را در فضای منفی فرورفته در زمین تداعی می کنند. از لبه های این دو استخر آبشاری نسبتاً بزرگ به ارتفاع 9 متر سرازیر است. زیر این آبشار سقف بخشی از موزه ای است که در زیر زمین قرار داده شده و قرار است بخشی از داستان حادثه 11سپتامبر را برای مخاطبان روایت کند. در این روایت نور، ‌نقش تعیین کننده ای دارد. نور با گذشتن از دو صافی آب و جداره شفاف دیوار استخر، حالتی خاص را در موزه ایجاد می کند که این فضا نقش مهمی در ایجاد حال و هوای روایی طرح دارد. (http: //www. 911memorial. org)
روی سکوی استخرها 76 صفحه برنزی تعبیه شده که اسامی 2 هزار و 983 قربانی واقعه 11 سپتامبر روی آن حک شده.
آبشاری که از لبه های استخر به پایین می ریزد، ‌صدای قابل توجهی در محوطه سایت به وجود می آورد. این صدا در ایجاد فضای مورد نظر طراح در سطح بیرونی سایت نقش قابل توجهی دارد. با توجه به اینکه سایت یادمان 11 سپتامبر در یکی از مناطق شلوغ و پررفت و آمد منهتن قرار دارد، ‌حل مساله صدا، یکی از مسائل مورد توجه طراح در طراحی این اثر بوده است. به واسطه صدای آبشار، ‌تمام صداهای اطراف محو می شود. علاوه بر این از طریق ایجاد این صدای طبیعی نوعی فضای تعلیق در سایت به وجود می آید که مخاطبان را تحت تأثیر قرار داده و برای شنیدن روایت حادثه 11سپتامبر، آن طور که طراح روایت می کند، ‌آماده می سازد. در محوطه سایت 400 اصله درخت هم دیده شده و مسیر حرکت پیاده ای طراحی شده که منطبق بر مسیر حرکت مردم برای فرار از آوار برج ها است. به گفته هیات داوران مسابقه طراحی یادمان 11سپتامبر، کسانی که به این سایت می آیند در مواجهه با فرم های خالص هندسی استخرها و مواجهه با عناصری مثل آب و درخت و فضای باز سایت، ‌در شرایط مناسبی قرار می گیرند و می توانند حادثه 11 سپتامبر را در ذهن خود بازخوانی کنند. این فضا در واقع شبیه پارکی طراحی شده که هدفش یادآوری و بازتاب است. طراح به همه این مسائل فکر کرده و توانسته به تمام این خواسته ها در اثر خود پاسخ دهد. همه اجزای طرح به طور تمام و کمال کنار هم چیده شده اند و شما نمی توانید یک عنصر را از طرح حذف کنید، بی آنکه به کلیت پروژه لطمه ای نخورد.
(http: //www. 911memorial. com)

تحلیل طرح:

طراحی یادمان ها امری چند وجهی است. طراح هنگام طراحی آن با مسائل مختلفی دست و پنجه نرم می کند، ‌از جمله اینکه چطور می تواند فضایی بسازد که تداعی کننده یک اتفاق یا یک مفهوم برای عموم کسانی باشد که در مواجهه با یادمان قرار می گیرند. بنابراین طراحی یادمان حتماً نوعی طراحی روایی است که معماری یا راوی باید تلاش کند بستر دراماتیکی را برای قرارگیری طرح بسازد. در این بستر دراماتیک عناصر موزه ای بقیه کار خود پیش می برند و مفهومی را که مد نظر طراح و کارفرما است در اختیار مخاطب قرار می دهند. گاهی بستر دراماتیک یادمان ها بستر تاریخی یا فلسفی است که نیاز به خوانش فرامتنی دارد، ‌اما اینجا موضوع، یک واقعه است بنابراین طراح خود باید زمینه و بستر دراماتیک را با استفاده از فضاسازی ایجاد کند.
ممکن است همه مردم نتوانند از نزدیک این طرح یادمانی را ببینند، ‌بنابراین یک مساله هم این است که طرح به راحتی در تصاویر جلب توجه کند. شاید به همین دلیل است که عموماً ‌یادمان ها را بلند می سازند، ‌اما بلند ساختن همیشه و همه جا راه حل نیست. در طراحی یادمان 11 سپتامبر طراح ناگزیر بوده سراغ فضای منفی برود و خلأ ایجاد کند. او برای جلب توجه، ‌این خلأ را با حجم های خالص هندسی ساخته تا ارتباط راحت تری با ذهن مخاطب برقرار کند.

نتیجه گیری:

در تاریخ معاصر ما هم وقایع مهم و حماسی کم اتفاق نیفتاده است. به عنوان مثال ماجرای انهدام هواپیمای مسافربری ایران در خلیج فارس می توانست دستمایه خوبی برای طراحی یک یادمان تمام عیار باشد؛ یادمانی که قاعدتاً اگر با این حساسیت طراحی و ساخته می شد زمینه ای بود برای جلب توجه جهانی به مظلومیت مردم ایران و قربانیان این حادثه. درک صحیح از مقوله یادمان توسط مدیران، ایجاد امکان برای حضور گسترده طراحان و معماران خلاق بومی و غیربومی، ‌درک صحیح و واقع گرایانه طراحان از ابعاد حادثه و آشنایی با معماری روایی، ‌تحلیل و داوری دقیق طرح هایی که برای یادمان ارائه می شوند و دست آخر سرمایه گذاری و ایجاد بستر برای اجرای طرح ها می تواند ما را در رسیدن به این اهداف مهم رهنمون باشد.

1- http://archive.org/details/911
2- http://en.wikipedia.org/wiki/National_September_11_Memorial_%26_Museum
3- http://www.911memorial.org
منبع :شهر زندگی زیبایی، نشریه داخلی سازمان زیباسازی شهر تهران، معاونت برنامه ریزی و توسعه، دوره اول، شماره چهارم، پاییز1391